اباي اتىنداعى قازۇپۋ-دىڭ ساندىك قولونەر كافەدراسىنىڭ شەبەرحاناسىنا باس سۇقتىق. بيىل عانا ءبىرىنشى كۋرسقا تۇسكەن «بالمۇزداق» ستۋدەنتتەر اعاش جونىپ، ۇلتتىق ساز اسپاپتاردىڭ نوبايىن كەلتىرۋدە ەكەن. جاس شەبەرلەردىڭ «باس ساردارى» جولاۋشى اعا شەبەرحانا تۇكپىرىندە الدەبىر اعاشتى سۇرگىلەپ، ونى قايتا-قايتا ولشەپ-ءپىشىپ الەككە ءتۇسىپ جاتىر.
وسى ساتتە:
ايتقان جاقسى ولەڭدى دومبىرا الىپ،
ءبىر شەبەرگە تيەگىن جوندىرالىق.
شىن كوڭىلىڭ شىنىمەن بولسا مەندە،
ءبىر اۋىلدى ءبىر جەرگە قوندىرالىق، – دەگەن ەل اۋزىنان ەستىگەن قارا ولەڭ جولدارى ەرىكسىز ويىمىزعا ورالا كەتتى. اعاشتان ءتۇيىن ءتۇيىپ، بۇكىل سانالى عۇمىرىن ۇلتتىق ساز اسپاپتارىن جاساۋمەن قاتار، شاكىرت تاربيەسىنە ارناعان جولاۋشى ابىلعازىۇلىن از-كەم اڭگىمەگە تارتتىق.
– قايتا-قايتا قويىلسا دا، ەشقاشان قۇنىن جويمايتىن ءبىر ساۋال بار. شەبەرلىك، زەرگەرلىك تۇقىم قۋالايدى دەپ جاتادى. بويىڭىزداعى ونەر كىمنەن بەرىلدى؟ ارعى اتا-بابالارىڭىزدا شەبەرلىكپەن، زەرگەرلىكپەن اينالىسقاندار بولعان با؟
– اكەمنىڭ سەرىلىگى، بالۋاندىعى بار ەدى. ايتكەنمەن، ناعاشى جاعىمنىڭ ونەرپازدىعى باسىم تۇسەتىن ىسپەتتى. قازاق «جىگىتتىڭ جاقسى بولماعى ناعاشىدان» دەپ جاتادى عوي. ناعاشى جۇرتىمدا «سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى» بايجۇما دەگەن اتامىز بولىپتى. بىردە ول كىسى اساۋ بۋرانى دويىر قامشىمەن باۋداي ءتۇسىرىپ، باسى داۋعا قالىپتى. ايماققا ايگىلى بايدىڭ الگى بۋراسى قامشى تيگەن جەرىنەن قىلىشپەن شاپقانداي قاق ايىرىلىپ كەسىلىپتى. مۇنى كورگەن بايەكەڭ «بايجۇما بۋرامدى قىلىشپەن شاۋىپ تاستادى» دەپ بيگە شاعىمدانادى. بي بولعان جايدىڭ انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن اتامىزعا تەرى توسەپ، قامشىلاتقان كورىنەدى. توعىز قابات وگىز تەرىسى قامشى سوققىسىنان قاق ءبولىنىپ، قامشى ءورىمى جەرگە اجەپتاۋىر كىرىپ كەتكەن دەسەدى جۇرت. سول بايجۇما بابامىز ايدىك شەبەر دە بولىپتى. باتىرلىعى، بارىمتاشىلدىعى تاعى بار ەكەن.
بالا كەزىمدە قولىمنان پىشاق تۇسپەيتىن. ءتۇن الەتىندە ۇيقى قۇشاعىنا كەتىپ بارا جاتىپ تا باكىمنىڭ سابىن سيپالاپ كىرپىك ءىلۋشى ەدىم. مال باققان قازاقتىڭ بالاسىمىن. جاز جايلاۋعا، قىس قىستاۋعا كوشىپ جۇرەمىز.
ادامنىڭ قانداي بولۋى كىندىك شەشەگە بايلانىستى دەپ بەكەر ايتىلماسا كەرەك. قازاق بالانىڭ كىندىگىن كىم بولسا، سوعان كەستىرە بەرمەگەن. شىر ەتىپ دۇنيە ەسىگىن اشقانىمدا كىندىگىمدى توقان دەگەن اپاي كەسكەن ەكەن. ول كىسى ءوزىنىڭ توقىما جۇمىسىنا ويۋ-ورنەكتىڭ سان الۋان ءتۇرىن پايدالانۋشى ەدى. مەن تەك قولونەر شەبەرى عانا ەمەس، سۋرەتشىمىن. وسى كۇنى ويۋ-ورنەككە قاتىستى جۇمىستىڭ اينالاسىنان تابىلۋىم – سول توقان اپايعا تارتقاندىعىمنان بولار.
– ءاربىر ويۋ-ورنەكتىڭ استارىندا ۇلكەن ماعىنا بولاتىن كورىنەدى. بۇعان قانداي الىپ-قوسارىڭىز بار؟
– ەلىمىزدەگى كوپ شەبەرلەر ورنەك پەن ويۋدى ءوز ورنىنا دۇرىس پايدالانا بىلمەيدى. كيىمگە سالىناتىن ورنەكتەر ءبىر بولەك تە، اعاش بۇيىمدارعا سالىناتىن ويۋلار ءبىر باسقا. زەرگەرلىك زاتتارعا نازىك ورنەكتەر تۇسىرىلسە، اعاش بۇيىمدارعا قاتاڭداۋ-قاتالداۋ ويۋلار سالىنادى. تاعامدارعا قاتىستى ىدىس-اياقتارعا قوشقار ءمۇيىز ويۋدى قولدانعان ءجون. ىدىس-اياققا اي بەينەسىن سالۋ قاتە. ونداي ويۋ زيرات بەلگىسى رەتىندە جۇمسالسا، جاراسار ەدى. ال دومبىراعا سالىناتىن ويۋ-ورنەكتەر نەگىزىنەن حالىقتىڭ ءارتۇرلى نانىم-سەنىمىنە بايلانىستى بولىپ كەلەدى.
– «شاكىرتسىز ۇستاز – تۇل» دەيدى قازاق دانالىعى. ءسىز كىمدەردىڭ شاكىرتى بولدىڭىز؟
– بەلگىلى ءبىر ادامنان ۇستالىقتى وقىپ-توقىدىم دەپ ايتا المايمىن. قاندا بار ونەر بولعان سوڭ با، ۇلتتىق اسپاپتاردى جاساۋدى ءاپ-ساتتە يگەرىپ-اق كەتتىم. 1985 جىلى شىعىس قازاقستاننان الماتىعا كوشىپ كەلدىك. مۋزىكالىق اسپاپتاردى قايتا جاساۋشى رەتىندە جۇمىس ىستەي باستادىم. قولونەرمەن اينالىساتىن جىگىتتەردىڭ ەڭبەكتەرىن كورىپ، ءوز شەبەرلىگىمدى شىڭداي ءتۇستىم. اباي اتىنداعى قازۇپۋ-عا قولونەر بويىنشا وقۋعا تاپسىرىپ، ونى 1993 جىلى ءتامامداپ شىقتىم.
– اباي اتىنداعى قازۇپۋ-دىڭ ساندىك قولونەر كافەدراسىنىڭ ۇستازىسىز. پروفەسسور دەگەن دە اتاعىڭىز بار. شاكىرتتەرىڭىز تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز…
– شاكىرتتەرىم وتە كوپ. جوعارىدا ءوزىڭ اتاپ وتكەن كافەدرادا اعاشتى كوركەمدەپ وندەۋ دەگەن ءپان بويىنشا ءدارىس بەرەمىن. وسى ونەر جولىنا ادامدار از كەلەدى. ويتكەنى بىزدە تالاپ جوعارى. كەز كەلگەندى باس-كوزسىز وقۋعا قابىلداي بەرمەيمىز. جىل سايىن 4-5 مامان ءبىتىرىپ شىعادى. ولار اعاش، مەتال، قايىس، ءمۇيىز، تاس بۇيىمدارمەن جۇمىس ىستەيدى. بىزدەن العاشقى بولىپ بىتىرگەن ەردوس راحىمبەكتى ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى. ول قازىر قازاقستانداعى ۇزدىك شەبەرلەردىڭ قاتارىنان تابىلادى.
– رەسپۋبليكالىق «ۇكىلى دومبىرا»، «دانا قوبىز» كونكۋرستارىنىڭ گران-پري سىيلىعىن ۇتىپ العان ەكەنسىز…
– «ۇكىلى دومبىرا» بايقاۋىنىڭ ەڭ العاشقى جەڭىمپازى – جاقسىلىق وسپانوۆ بولسا، كەلەسى جىلى سۇلتان مۇساەۆ جەڭىسكە جەتتى. بۇدان كەيىنگى بايقاۋدىڭ باس جۇلدەسى مەنىڭ ەنشىمە تيەسىلى بولدى. مەنەن سوڭ وقانوۆ ناربەك جەڭىمپاز اتاندى.
– قولونەرگە جاستاردىڭ قىزىعۋشىلىعى قانداي؟
– جالپى قىزىعۋشىلىق جامان ەمەس. بۇعان «دەككو» جانرى ايتارلىقتاي ىقپال ەتتى. دومبىرانى ەلەكترونيكاعا يكەمدەگەن تالانتتى مۋزىكانت جاسارال ەنسەپوۆ بولسا، ونى ءساتتى ورىنداپ، حالىققا جەتكىزگەن ونىڭ بالاسى – اسىلبەك. دومبىرانى جاستارمەن دانەكەرلەگەن «مۇزارت»، «ۇلىتاۋ» توپتارىنىڭ جىگىتتەرىنە العىسىم شەكسىز. ولار قازاقتىڭ قارا دومبىراسىن الەمگە پاش ەتۋدە. شاكىرتىم ەردوس قازىر «مۇزارت-تىڭ» دومبىرالارىن جاساپ بەرىپ ءجۇر. وسى كۇنى دومبىراعا تالعام وسكەن. ەلىمىزدە عىلىمي نەگىزبەن جۇمىس ىستەيتىن شەبەرلەر تاپشى.
– «دومبىرا ءوزىنىڭ قوڭىر ۇنىنەن ايىرىلىپ بارادى» دەپ دابىل قاعاتىندار دا جوق ەمەس. مۋزىكاتانۋشى عالىم جۇماگەلدى ناجىمەدەنوۆ دومبىراعا تاعىلاتىن لەسكانى قوي نەمەسە ەشكى ىشەگىنە اۋىستىرۋ كەرەكتىگىن ايتىپ ءجۇر. ءسىز قالاي ويلايسىز؟
– قوي ورگىزىپ، ەشكى باققان اۋىلدان شىقتىق قوي. ءتورت-بەس كۇن سايىن ءبىر قوي سويامىز. قازاقتىڭ قوي ىشەگىن دومبىراعا تاققاندىعى تۋرالى كوپتەگەن كىتاپتاردان وقىپ ءبىلدىم. ونداي ىشەكتى ءوزىم جاساپ، دومبىراعا تاعىپ، تارتىپ كوردىم. ءۇنى سونداي كەرەمەت! بىراق، تەز ءۇزىلىپ قالادى. كەيىنىرەك جاسالۋ تەحنولوگياسىن ءبىلىپ الدىم. ىشەكتى اۋەلى تۇزدى سۋعا سالىپ، ءبىر تاۋلىكتەي ءپىسىرۋ كەرەك ەكەن. سوندا ىشەكتىڭ ءتۇسى ءموپ-ءمولدىر بولىپ وزگەرەدى. سوسىن بارىپ ءيىرىپ، كەرگىگە سالىنىپ سوزىلادى. ىشەك ەكى ەسە جۇقارىپ، ەكى ەسە ۇزارا تۇسەدى. وسى ادىسپەن ازىرلەنگەن ىشەكتىڭ «عۇمىرى ۇزاعىراق» ەكەنىنە انىق كوزىم جەتتى. سول سەكىلدى مال دارىگەرلەرى جاراقاتتانعان تەرىنى تىگەتىن كەدگۋدتىڭ دىبىسى قوي ىشەگىنىڭ دىبىسىنان كەم تۇسپەيتىندىگىن ارتىنان ءبىلدىم. مالدىڭ كەپتىرىلگەن سىڭىرىنەن دە دومبىرا ىشەگى جاسالادى. مۇنىڭ جۇمىسى قيىن. العاش ءسىڭىردى كەپتىرىپ الىپ، اعاش بالعامەن ۇرادى. ول ادام شاشى ىسپەتتى ۇساق جىپكە اينالادى. ونىڭ بارلىق جاعىنىڭ ديامەترى بىردەي بولۋى تالاپ ەتىلەدى. وعان ۇلكەن شەبەرلىك، ەپتىلىك كەرەك.
– قولونەردىڭ قارىشتاپ دامۋىنا قانداي كەدەرگىلەر بار؟
– مەملەكەت تاراپىنان قازاق قولونەرشىلەرىنە دەگەن جاناشىرلىق اتىمەن جوق. قازاقتىڭ رۋحاني مۇراسىن ايشىقتايتىن دۇنيەلەردى ەشكىم باعالامايدى. قولونەرشىلەردى تەك انشىلەر مەن كۇيشىلەر عانا ىزدەيدى. «ونەر قۇرباندىقتى تالاپ ەتەدى» دەگەن ءسوز بار. XVII عاسىردا ءومىر سۇرگەن يتاليانىڭ سكريپكا جاساۋشىسى اماتيدەن انتونيو ستراديۆاري 60 جاسقا كەلگەنشە تالماي ءتالىم الادى. «ۇلى شەبەر» دەگەن اتقا لايىق بولۋى ءۇشىن انتونيو ستراديۆاري (90-عا جەتىپ دۇيەدەن وزعان) ءوزىنىڭ بۇكىل سانالى عۇمىرىن ەڭبەككە ارنايدى. ءاماتيدىڭ كەلەسى ءبىر شاكىرتى گۆارنەديدىڭ دە ماڭدايعا جازىلعان تاعدىرى سونداي.
ەلىمىزدەگى ۇستا-شەبەرلەرگە قولداۋ كورسەتىلمەيدى. بۇل ءبىر.
ەكىنشىدەن، شەبەرلەرگە جۇمىسقا قاجەتتى ماتەريال تابۋ قيىنعا سوعادى. كەيبىر ساپالى ماتەرالدار دومبىرا باعاسىنان اسىپ تۇسەدى. ءۇندىستان، وڭتۇستىك امەريكا، افريكانىڭ كەيبىر جەرلەرىندە عانا وسەتىن قارا اعاشتىڭ (زاڭگى اعاش) وقتاۋداي ءبىر بولىگى 5 مىڭ تەڭگە تۇرادى. جاقسى ءبىر دومبىرا جاساپ شىعۋ ءۇشىن الگىندەي قارا اعاشتىڭ ۇشەۋى قاجەت. ەندەشە، ارى قاراي ءوزىڭىز ەسەپتەي بەرگەيسىز. ۇشىنشىدەن، شەبەرلەردىڭ باسى قوسىلاتىن ورتالىق جوق. اركىم بەت-بەتىمەن ءجۇر. ءبىر-ءبىرىن ءجوندى تانىمايدى. سوندىقتان، باسەكەلەسپەيدى دە. ال ەگەر باسەكەلەستىك وسسە، ساپا دا ارتار ەدى.
ءسوز سوڭىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق اسپاپتارى ەشقاشان ولمەيتىندىگىن، وشپەيتىندىگىن ايتقىم كەلەدى. ساز اسپاپتارىمىز الەم حالىقتارىن مويىنداتىپ جاتسا، بۇل ونىڭ كەمەلدەنگەندىگىنىڭ، دەڭگەيىنىڭ شارىقتاپ كوتەرىلگەندىگىنىڭ بەلگىسى.
اڭگىمەلەسكەن ارمان اۋباكىر
