Abaı atyndaǵy QazUPÝ-dyń sándik qolóner kafedrasynyń sheberhanasyna bas suqtyq. Bıyl ǵana birinshi kýrsqa túsken «balmuzdaq» stýdentter aǵash jonyp, ulttyq saz aspaptardyń nobaıyn keltirýde eken. Jas sheberlerdiń «bas sardary» Jolaýshy aǵa sheberhana túkpirinde áldebir aǵashty súrgilep, ony qaıta-qaıta ólshep-piship álekke túsip jatyr.
Osy sátte:
Aıtqan jaqsy óleńdi dombyra alyp,
Bir sheberge tıegin jondyralyq.
Shyn kóńiliń shynymen bolsa mende,
Bir aýyldy bir jerge qondyralyq, – degen el aýzynan estigen qara óleń joldary eriksiz oıymyzǵa orala ketti. Aǵashtan túıin túıip, búkil sanaly ǵumyryn ulttyq saz aspaptaryn jasaýmen qatar, shákirt tárbıesine arnaǵan Jolaýshy Ábilǵazyulyn az-kem áńgimege tarttyq.
– Qaıta-qaıta qoıylsa da, eshqashan qunyn joımaıtyn bir saýal bar. Sheberlik, zergerlik tuqym qýalaıdy dep jatady. Boıyńyzdaǵy óner kimnen berildi? Arǵy ata-babalaryńyzda sheberlikpen, zergerlikpen aınalysqandar bolǵan ba?
– Ákemniń seriligi, balýandyǵy bar edi. Áıtkenmen, naǵashy jaǵymnyń ónerpazdyǵy basym túsetin ispetti. Qazaq «jigittiń jaqsy bolmaǵy naǵashydan» dep jatady ǵoı. Naǵashy jurtymda «segiz qyrly, bir syrly» Baıjuma degen atamyz bolypty. Birde ol kisi asaý býrany doıyr qamshymen baýdaı túsirip, basy daýǵa qalypty. Aımaqqa áıgili baıdyń álgi býrasy qamshy tıgen jerinen qylyshpen shapqandaı qaq aıyrylyp kesilipti. Muny kórgen baıekeń «Baıjuma býramdy qylyshpen shaýyp tastady» dep bıge shaǵymdanady. Bı bolǵan jaıdyń anyq-qanyǵyna kóz jetkizý úshin atamyzǵa teri tósep, qamshylatqan kórinedi. Toǵyz qabat ógiz terisi qamshy soqqysynan qaq bólinip, qamshy órimi jerge ájeptáýir kirip ketken desedi jurt. Sol Baıjuma babamyz áıdik sheber de bolypty. Batyrlyǵy, barymtashyldyǵy taǵy bar eken.
Bala kezimde qolymnan pyshaq túspeıtin. Tún áletinde uıqy qushaǵyna ketip bara jatyp ta bákimniń sabyn sıpalap kirpik ilýshi edim. Mal baqqan qazaqtyń balasymyn. Jaz jaılaýǵa, qys qystaýǵa kóship júremiz.
Adamnyń qandaı bolýy kindik sheshege baılanysty dep beker aıtylmasa kerek. Qazaq balanyń kindigin kim bolsa, soǵan kestire bermegen. Shyr etip dúnıe esigin ashqanymda kindigimdi Toqan degen apaı kesken eken. Ol kisi óziniń toqyma jumysyna oıý-órnektiń san alýan túrin paıdalanýshy edi. Men tek qolóner sheberi ǵana emes, sýretshimin. Osy kúni oıý-órnekke qatysty jumystyń aınalasynan tabylýym – sol Toqan apaıǵa tartqandyǵymnan bolar.
– Árbir oıý-órnektiń astarynda úlken maǵyna bolatyn kórinedi. Buǵan qandaı alyp-qosaryńyz bar?
– Elimizdegi kóp sheberler órnek pen oıýdy óz ornyna durys paıdalana bilmeıdi. Kıimge salynatyn órnekter bir bólek te, aǵash buıymdarǵa salynatyn oıýlar bir basqa. Zergerlik zattarǵa názik órnekter túsirilse, aǵash buıymdarǵa qatańdaý-qataldaý oıýlar salynady. Taǵamdarǵa qatysty ydys-aıaqtarǵa qoshqar múıiz oıýdy qoldanǵan jón. Ydys-aıaqqa Aı beınesin salý qate. Ondaı oıý zırat belgisi retinde jumsalsa, jarasar edi. Al dombyraǵa salynatyn oıý-órnekter negizinen halyqtyń ártúrli nanym-senimine baılanysty bolyp keledi.
– «Shákirtsiz ustaz – tul» deıdi qazaq danalyǵy. Siz kimderdiń shákirti boldyńyz?
– Belgili bir adamnan ustalyqty oqyp-toqydym dep aıta almaımyn. Qanda bar óner bolǵan soń ba, ulttyq aspaptardy jasaýdy áp-sátte ıgerip-aq kettim. 1985 jyly Shyǵys Qazaqstannan Almatyǵa kóship keldik. Mýzykalyq aspaptardy qaıta jasaýshy retinde jumys isteı bastadym. Qolónermen aınalysatyn jigitterdiń eńbekterin kórip, óz sheberligimdi shyńdaı tústim. Abaı atyndaǵy QazUPÝ-ǵa qolóner boıynsha oqýǵa tapsyryp, ony 1993 jyly támamdap shyqtym.
– Abaı atyndaǵy QazUPÝ-dyń sándik qolóner kafedrasynyń ustazysyz. Professor degen de ataǵyńyz bar. Shákirtterińiz týraly aıtyp berseńiz…
– Shákirtterim óte kóp. Joǵaryda óziń atap ótken kafedrada aǵashty kórkemdep óndeý degen pán boıynsha dáris beremin. Osy óner jolyna adamdar az keledi. Óıtkeni bizde talap joǵary. Kez kelgendi bas-kózsiz oqýǵa qabyldaı bermeımiz. Jyl saıyn 4-5 maman bitirip shyǵady. Olar aǵash, metal, qaıys, múıiz, tas buıymdarmen jumys isteıdi. Bizden alǵashqy bolyp bitirgen Erdos Rahymbekti erekshe atap ótýge bolady. Ol qazir Qazaqstandaǵy úzdik sheberlerdiń qatarynan tabylady.
– Respýblıkalyq «Úkili dombyra», «Dana qobyz» konkýrstarynyń Gran-Prı syılyǵyn utyp alǵan ekensiz…
– «Úkili dombyra» baıqaýynyń eń alǵashqy jeńimpazy – Jaqsylyq Ospanov bolsa, kelesi jyly Sultan Musaev jeńiske jetti. Budan keıingi baıqaýdyń bas júldesi meniń enshime tıesili boldy. Menen soń Oqanov Narbek jeńimpaz atandy.
– Qolónerge jastardyń qyzyǵýshylyǵy qandaı?
– Jalpy qyzyǵýshylyq jaman emes. Buǵan «DEKKO» janry aıtarlyqtaı yqpal etti. Dombyrany elektronıkaǵa ıkemdegen talantty mýzykant Jasaral Ensepov bolsa, ony sátti oryndap, halyqqa jetkizgen onyń balasy – Asylbek. Dombyrany jastarmen dánekerlegen «MuzART», «Ulytaý» toptarynyń jigitterine alǵysym sheksiz. Olar qazaqtyń qara dombyrasyn álemge pash etýde. Shákirtim Erdos qazir «MuzART-tyń» dombyralaryn jasap berip júr. Osy kúni dombyraǵa talǵam ósken. Elimizde ǵylymı negizben jumys isteıtin sheberler tapshy.
– «Dombyra óziniń qońyr úninen aıyrylyp barady» dep dabyl qaǵatyndar da joq emes. Mýzykatanýshy ǵalym Jumageldi Nájimedenov dombyraǵa taǵylatyn leskany qoı nemese eshki ishegine aýystyrý kerektigin aıtyp júr. Siz qalaı oılaısyz?
– Qoı órgizip, eshki baqqan aýyldan shyqtyq qoı. Tórt-bes kún saıyn bir qoı soıamyz. Qazaqtyń qoı ishegin dombyraǵa taqqandyǵy týraly kóptegen kitaptardan oqyp bildim. Ondaı ishekti ózim jasap, dombyraǵa taǵyp, tartyp kórdim. Úni sondaı keremet! Biraq, tez úzilip qalady. Keıinirek jasalý tehnologııasyn bilip aldym. Ishekti áýeli tuzdy sýǵa salyp, bir táýlikteı pisirý kerek eken. Sonda ishektiń túsi móp-móldir bolyp ózgeredi. Sosyn baryp ıirip, kergige salynyp sozylady. Ishek eki ese juqaryp, eki ese uzara túsedi. Osy ádispen ázirlengen ishektiń «ǵumyry uzaǵyraq» ekenine anyq kózim jetti. Sol sekildi mal dárigerleri jaraqattanǵan terini tigetin kedgýdtyń dybysy qoı isheginiń dybysynan kem túspeıtindigin artynan bildim. Maldyń keptirilgen sińirinen de dombyra ishegi jasalady. Munyń jumysy qıyn. Alǵash sińirdi keptirip alyp, aǵash balǵamen urady. Ol adam shashy ispetti usaq jipke aınalady. Onyń barlyq jaǵynyń dıametri birdeı bolýy talap etiledi. Oǵan úlken sheberlik, eptilik kerek.
– Qolónerdiń qaryshtap damýyna qandaı kedergiler bar?
– Memleket tarapynan qazaq qolónershilerine degen janashyrlyq atymen joq. Qazaqtyń rýhanı murasyn aıshyqtaıtyn dúnıelerdi eshkim baǵalamaıdy. Qolónershilerdi tek ánshiler men kúıshiler ǵana izdeıdi. «Óner qurbandyqty talap etedi» degen sóz bar. XVII ǵasyrda ómir súrgen Italııanyń skrıpka jasaýshysy Amatıden Antonıo Stradıvarı 60 jasqa kelgenshe talmaı tálim alady. «Uly sheber» degen atqa laıyq bolýy úshin Antonıo Stradıvarı (90-ǵa jetip dúıeden ozǵan) óziniń búkil sanaly ǵumyryn eńbekke arnaıdy. Amatıdiń kelesi bir shákirti Gvarnedıdiń de mańdaıǵa jazylǵan taǵdyry sondaı.
Elimizdegi usta-sheberlerge qoldaý kórsetilmeıdi. Bul bir.
Ekinshiden, sheberlerge jumysqa qajetti materıal tabý qıynǵa soǵady. Keıbir sapaly materaldar dombyra baǵasynan asyp túsedi. Úndistan, Ońtústik Amerıka, Afrıkanyń keıbir jerlerinde ǵana ósetin qara aǵashtyń (záńgi aǵash) oqtaýdaı bir bóligi 5 myń teńge turady. Jaqsy bir dombyra jasap shyǵý úshin álgindeı qara aǵashtyń úsheýi qajet. Endeshe, ary qaraı ózińiz esepteı bergeısiz. Úshinshiden, sheberlerdiń basy qosylatyn ortalyq joq. Árkim bet-betimen júr. Bir-birin jóndi tanymaıdy. Sondyqtan, básekelespeıdi de. Al eger básekelestik ósse, sapa da artar edi.
Sóz sońynda qazaqtyń ulttyq aspaptary eshqashan ólmeıtindigin, óshpeıtindigin aıtqym keledi. Saz aspaptarymyz álem halyqtaryn moıyndatyp jatsa, bul onyń kemeldengendiginiń, deńgeıiniń sharyqtap kóterilgendiginiń belgisi.
Áńgimelesken Arman ÁÝBÁKIR
