ءتۇرى بار دومبىرانىڭ بۇكتەمەلى،
كىم ونى جول جۇرگەندە جۇك كورەدى.
جانىنان تاستامايدى تۇزدە كۇيشى،
تورىنە ۇيدە ءىلىپ كۇتكەن ەلى («قارا ولەڭ»، ا. «جالىن» 1997).
قۇماربەك قاپسەمەتۇلى قولونەرگە تۇتاستاي ءومىرىن باعىشتاعان ادام. ول ۇنەمى ىزدەنىس ۇستىندە جۇرەدى. تۇركيادان ەلىم دەپ ەمىرەنىپ كەلگەن ازامات الداعى بولاشاعىن تەك قازاق جەرىمەن عانا بايلانىستىرادى. «وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىندە ۇلتان بول» دەگەن ناقىلدى جادىنا ءتۇيىپ وسكەن شەبەر قولونەر قۇپياسىمەن ءبولىستى.
– شەبەرلىك ونەردىڭ تابالدىرىعىن قالاي اتتادىڭىز؟
– مەن تۇركيانىڭ نيدە قالاسىنداعى التاي قازاق اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدىم. بالالىق شاعىم سول اۋىلدا ءوتتى. مەكتەپ جاسىنا كەلگەنىمدە ستامبۋل قالاسىنا كوشىپ كەتتىك. كەيىن ستامبۋل تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى تۇرىك مۋزىكاسى كونسەرۆاتورياسىنىڭ مۋزىكالىق اسپاپ جاساۋ بولىمشەسىن ءبىتىرىپ شىقتىم. بۇل كونسەرۆاتوريادا تۇرىكتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارىن جانە گيتارا، سكريپكا ءتارىزدى ەۋروپالىق اسپاپتارىن دا جاساپ ۇيرەندىم. حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ساز اسپاپتارىن ەڭ العاش بولات سارىباەۆتىڭ «قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى» دەگەن كىتابىنان كوردىم. بۇل مەنىڭ ىشىمدەگى وتىنشىلدىق سەزىمىمدى وياتتى. «قازاقتىڭ كەرەمەتتەي ساز اسپاپتارىن نەگە وزىمە جاساپ كورمەسكە؟» دەگەن وي تۋدى…
– تۇڭعىش رەت دومبىرا جاساعان ءساتىڭىزدى ەسىڭىزگە الىڭىزشى…
– ۇيىمىزگە جارمۇحاممەد دەگەن كۇيشى اعامىز قوناق بولىپ تۇسكەن ەدى. ول كىسى «ءبىر دومبىرا تاۋىپ كەل» دەپ جۇمسادى. مەن كورشىمىزدىڭ دومبىراسىن اپارعان ەدىم، بىراق ول «بۇل – قازاقتىڭ ەمەس، تۇرىكتىڭ دومبىراسى» دەپ جاراتپادى. اقىرى ىزدەپ ءجۇرىپ ءبىر ۇيدەن دومبىرا تاپتىم. دومبىرامەن اۋەلگى تانىستىعىم وسىلاي باستالدى. الگى دومبىرانى ۇيگە جەتكىزگەنشە جۇرەككە جىلى قوڭىر ءۇنىن سۇيسىنە تىنداپ، قوس شەگىنە تىنىشتىق بەرمەدىم. جولدا كەلە جاتىپ دومبىرانىڭ ولشەمدەرىن جىپپەن ولشەپ الدىم. ەرتەڭىندە پەشكە جاعاتىن وتىندى الىپ، ونىڭ ءبىر بولشەگىنىڭ وتراسىن ويىپ، مويىن سالدىم. اۋەلگى جاساعان دومبىرام وسى ەدى. ول كەزدە مەن ءالى 16-17 جاستاعى بوزبالامىن.
– ۇستاز مەكتەبىنەن ءوتتىڭىز بە؟
– بىزدە دومبىراعا باۋليتىن مەكتەپ بولعان جوق. قولىنا دومبىرا الىپ جۇرگەن اقساقالداردىڭ ءان-كۇيىنە قۇلاق ءتۇرىپ وستىك. سول قاريالاردىڭ ءبىرى – مۇستافا وزتۇرىكتىڭ اكەسى كابەن قاجى ەدى. مەن ول كىسىدەن «قارا جورعا» بي كۇيىن ۇيرەنگەن بولاتىنمىن.
– ءوزىڭىزدىڭ قولونەر شەبەرى عانا ەمەس، انشىلىك قىرىڭىزدىڭ دا بار ەكەنىنەن حاباردارمىز…
– «ءاۋ» دەمەيتىن قازاق بار ما؟ مەن ءان ايتامىن. بىراق، ءانشى ەمەسپىن. جاس كەزىمنەن باستاپ، اتا-انامىزدان، اقساقالداردان ەستىگەن جانە كۇيتاباقتاردا وينالاتىن حالىق اندەرىن ءوز شاما-شارقىمشا ايتىپ ءجۇردىم. تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ مۋزىكاسىن وينايتىن انسامبلدەردە قازاق اندەرىن ورىنداۋى ەدىم. ستامبۋلداعى قازاق قوعامىنىڭ شاڭىراعىندا ۇنەمى ءان ونەرىمەن ەڭبەك ءسىڭىردىم.
– ەلگە ورالۋعا قانداي جاعداي تۇرتكى بولدى؟ قازاقستانعا تۇبەگەيلى ات باسىن قاشان بۇردىڭىز؟
– «وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىندە ۇلتان بول» دەيدى اتام قازاق. ايتەۋىر ءتۇبى ءبىر ەلگە ورالۋ نيەتىم بار ەدى. بىراق، تۇرمىس-تىرشىلىك مۇرشا بەرمەدى. نيدە ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كوركەم ونەرپازدىق بولىمشەسىندە قىزمەت ەتتىم. كونە تۇرىك ونەرى – «ەبرۋ ساناتى» پانىنەن ءدارىس بەردىم. سونىمەن قاتار، سول جوعارى وقۋ ورىننىڭ مۋزكا فاكۋلتەتىندەگى ستۋدەنتتەردىڭ سكريپكا جانە تاعى باسقا اسپاپتارىن جوندەۋ جۇمىستارىمەن اينالىستىم. تالانتتى كۇيشى ايگۇل ۇلكەنباەۆا تۇركيادان كەلىپ وقىپ جۇرگەن ءبىر ستۋدەنتتەن ويدا-جوقتا مەن جاساعان دومبىرانى كورىپ ۇناتادى. ارتىنشا ايگۇل ۇلكەنباەۆا ماعان بىرنەشە دومبىراعا تاپسىرىس بەردى. وسىدان كەيىن ەلگە ورالىپ، ونەر سالاسىندا ەڭبەك ەتۋدى ويلادىم. 2008 جىلدىڭ اياعىنا قاراي قازاقستانعا ءبىرجولاتا كوشىپ كەلدىم. سول تۇستا جولامان قۇجىمانوۆ ەسىمدى ءداستۇرلى ءانشى اعامىزدىڭ كوپ كومەگى ءتيدى. ول كىسىگە العىسىم شەكسىز. سونداي ءبىر اقكوڭىل، جانى تازا ادام. قولىنان كەلەر جاقسىلىعىن اياپ قالعانىن كورگەن ەمەسپىن. جولامان اعانىڭ انشىلىك ونەرى دە ءبىر توبە. وسى كۇنى الماتىداعى ونەرپازدارمەن تىعىز بايلانىستا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جايىمىز بار.
– «ەبرۋ ساناتى» دەپ اتالاتىن قانداي ونەر؟
– بۇل ونەردىڭ تاريحى بۇقارا قالاسىنان (IX-X ع.ع.) باستاۋ الادى. «ەبرۋ» دەگەن ءسوز – «سۋدىڭ ءجۇزى» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ول – توپىراقتان جاسالعان بوياۋلاردى قويۋلاتىلعان سۋدىڭ بەتىنە قىلقالاممەن تامشىلاتىپ، ءبىزدىڭ ۇشىمەنەن ويۋ-ورنەكتەر سالۋ ونەرى.
– تۇركيا مەن قازاقستاندىق شەبەرلەرىنىڭ جۇمىس ىستەۋ ءادىس-تاسىلدەرىندە ايىرماشالىق بار ما؟
– ءاۋ باستا مەن تەك تۇركيادا ۇيرەنگەن ادىستەرىمدى پايدالانۋشى ەدىم. كەيىنگى كەزدە بىرگە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن باۋىرىم ءارى شاكىرتىم ايحات اتانتاەۆتان قازاقستانداعى شەبەرلىك تاسىلدەردى دا قولدانا باستادىم. مىسالى، تۇركياداعى ءتاسىل بويىنشا دومبىرانىڭ شاناعى ورتادان باستاپ قۇرالسا، وسى جەردەگى تاسىلدە شەتىنەن باستاپ قۇرالادى.
– ءسىزدى كەيبىر كىسىلەر «قۇماربەك» دەپ اتاسا، قايسىبىر اعالارىمىز «ءومىر» دەپ اتاپ جاتادى. ءبىر ادامنىڭ باسىندا ەكى ەسىمنىڭ بولعانى ما؟
– نەگىزىندە قۇجات بويىنشا اتى-ءجونىم – ءومار قيا. اكەمنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى – قۇماربەك. شەكارا اسىپ كەلە جاتقانىمدا جول-جونەكەي ءبىر اقساقالمەن ۇزاق اڭگىمە-دۇكەن قۇرعان ەدىم. قاريا «ەلگە بارعاندا قۇماربەك دەگەن قازاقشا ەسىمىڭدى قولداڭ» دەپ باتا بەردى. سوندىقتان ەلگە ورالعاننان كەيىن قۇماربەك دەگەن ەسىمىمدى قولدانىپ ءجۇردىم. بىراق، بۇرىننان تانىس دوستارىم مەنى ءالى كۇنگە «ءومىر قيا» دەپ تانيدى.
– ەل ىشىندە دومبىراعا قاتىستى اڭىز اڭگىمە كوپ-اق. ەلىتىپ اكەتەتىن وسىنداي اڭگىمەلەر ءسىزدىڭ دە بالا قيالىڭىزعا تالاي اسەر ەتكەن بولار؟
– ول كەزدە ءبىزدىڭ اۋىلىمىزدا دومبىرا وينايتىن ەشكىم جوق بولاتىن. اقساقالداردان، اجەلەردەن «دومبىرانى قايتسەك ۇيرەنەمىز؟» دەپ سۇراۋشى ەدىك. سوندا ءبىر قارت «توعىز جولدىڭ تورابىندا كۇي ويناساڭ، شەبەرلىگىن ارتادى» دەپ كەڭەس بەردى. سوسىن جول بويىنا بارىپ، بىلگەنىمىزشە كۇي شەرتىپ كوردىك. ودان سوڭ ءبىر اجەمىز «دومبىرانى جەتى ءتۇن قۇشاقتاپ جاتساڭ، سوندا عانا جاقسى كۇيشى بولسىڭ» دەپ ۇمىتتەندىرىپ قويدى. دومبىرانى جەتى ءتۇن قۇشاقتاپ جاتتىم، نە وزگەردى، بىلمەيمىن؟ بىراق، بۇگىن ويلاسام بۇل سوزدەردىڭ ماعىناسى – قايدا جۇرسەڭ دە قولىڭنان تاستاماي، ءتۇن ۇيقىدا قۇشاقتاپ جاتاتىنداي دومبىراعا بارىنشا ادال بولۋ، ونەرگە دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىكپەن ءومىر ءسۇرۋ ەكەن.
– سوڭعى كەزدە «دومبىرا مەن قوبىز – جىن-شايتان شاقىراتىن قۇرال» دەپ بايبالام سالىپ جۇرگەندەر توبە كورسەتىپ قالۋدا…
– ءار ادامنىڭ ىشكى الەمىندە كوركەم ونەرگە دەگەن قۇشتارلىق بولادى. ەگەر دە ادامدار بۇل قۇشتارلىقتى قاناعاتتاندىرماسا، ولاردىڭ ىشكى الەمىندە قارا پيعىل، ىزاقورلىق ءتارىزدى قاسيەتتەر ورىن الادى. وسىنداي جاعىمسىز قاسيەتتەردەن بويىن اۋلاق ۇستاۋ ءۇشىن ادامزات ىشكى دۇنيەسىن ونەردەن قۇر قالدىرماۋ كەرەك. ونەر – ادام جانىڭ بايىتادى… اۋەلدەن بىلىققا بەلشەدەن باتقان جان دومبىرا مەن قوبىزسىز-اق جىن-شايتانعا جاقىن بولادى. جۇرەگى ونەرمەن نۇرلانعان ادام ۇنەمى جانى جاقسىلىققا قۇمارتىپ، جىن-شايتاننان الىس جۇرەدى. قازاقتىڭ قاسيەتتى قارا دومبىراسى ىزگىلىككە قىزمەت ەتەدى.
– ساز اسپاپتارىڭىزعا قانداي ماتەريالدار پايدالاناسىز؟
– ءار حالىقتىڭ ۇلتتىق اسپاپتارىنا ءوز توپىراعىندا ونگەن اعاشتارى قولدانىلعانى ءجون. سوندىقتان، بىزگە نەگىزىنەن قازاقستاندا وسەتىن اعاشتاردان ساز اسپاپتارىن جاساعان دۇرىس بولادى. ءوزىم تۇركيادا وسكەن، 15-20 جىل كەپكەن اعاشتاردى قاجەتىمە جاراتامىن. ول ۇيەڭكى اعاشتارى وسىندا دا وسەدى. شەبەرلەر ءۇشىن اعاشتىڭ ابدەن كەپكەندىگى ماڭىزدى. ءوز اعاشتارىمنىڭ ويداعىداي كەپكەندىگىنە سەنىمدىمىن. سۇرانىسقا وراي افريكا ەلدەرىنەن جەتكىزىلەتىن اعاشتاردان دا دومبىرا شابا بەرەمىز.
اڭگىمەلەسكەن ارمان اۋباكىر
ايگۇل ۇلكەنباەۆا، كۇيشى:
– مەن تۇركيادان كەلگەن سەدات دەگەن شاكىرتىم ارقىلى العاش رەت قۇماربەكتىڭ دومبىراسىن كوردىم. دومبىراسى وزگەشە ەكەن. قازاقستاندىق شەبەرلەردىڭ دۇنيەسىنە مۇلدە ۇقسامايدى. سوسىن اينالامداعى ونەرپازدارعا قۇماربەكتىڭ دومبىرالارىن ايتىپ جۇرەتىن بولدىم. كەيىن ونى قازاقستانعا شاقىرتىپ الدىم. وسى كۇنى قۇماربەكتى كوپشىلىك جاقسى تانيدى. دوبىرا ءۇنى جاقسى شىعۋ ءۇشىن ماتەريالداردىڭ ساپاسى، شەبەردىڭ ۇستالىعى، ورىنداۋشىنىڭ شەبەرلىگى قازەت-اق. قۇماربەك دومبىرا جاساۋ بارىسىندا ساپالى ماتەريالدار پايدالانادى. ساز اسپاپتارىن جاساۋ تەحنولوگياسى دا ەرەكشە. ول ۇنەمى ىزدەنىس ۇستىندە جۇرەدى. ماعان سول قاسيەتى ۇنايدى. ءوز تاراپىمنان بۇگىنگى زاماندا شاپشاڭ جۇمىس ىستەي ءبىلۋدىڭ دە قاجەتتىلىگىن ەسكەتكە كەتكەندى ءجون دەپ ويلايمىن. سونى دا يگەرە السا، دۇرىس بولار ەدى. كوپتەگەن دومبىرالاردىڭ پەرنەلەرى دۇرىس ىلىنبەي جاتادى. قۇماربەك پەرنەلەردىڭ ورىنىن ءدال تاۋىپ ىلەدى. شەبەرلىگى دە ءبىر باسىنا جەتەدى. قازىر ول قازاق ەلىندە جەمىستى ەڭبەك ەتىپ ءجۇر.
