ەلدەگى جەراستى سۋلارىنىڭ ماسەلەسى كوپشىلىك نازارىنان تىس قالىپ كەلەدى. ماماندار ونىڭ وزەكتىلىگىن ايتقانىمەن، قابىلدانعان شارالار قانداي ناتيجەگە جەتكىزەدى؟ سالانىڭ سان قىرلى پروبلەماسىن قالاي شەشۋگە بولادى؟
قازاقستان – تەرريتورياسىنىڭ باسىم بولىگى قۇرعاق كليمات ايماعىندا ورنالاسقان، سۋدىڭ ءار تامشىسى باعالى ەل. ەل حالقىنىڭ ءوسىمى، اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ونەركاسىپتىك دامۋ قارقىنى – ءبارى سۋعا دەگەن سۇرانىستى ارتتىرىپ وتىر. وسى ورايدا، جەراستى سۋلارىنىڭ ءرولى ايرىقشا. الايدا بۇگىنگى تاڭدا بۇل رەسۋرسقا قاتىستى شەشىلمەگەن ماسەلەلەر از ەمەس.
كوزگە كورىنبەيتىن ومىرلىك ماڭىزدى رەسۋرس
جەراستى سۋلارى – ادامنىڭ تىرشىلىگى مەن تابيعي تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋدىڭ نەگىزگى تەتىگى. مەملەكەتارالىق سۋ شارۋاشىلىق ۇيلەستىرۋ كوميسسياسى عىلىمي-اقپاراتتىق ورتالىعىنىڭ باس ساراپشىسى قۇرالاي قالماعانبەتقىزىنىڭ ايتۋىنشا، جەراستى سۋلارى جەر بەتى سۋلارىمەن تىعىز بايلانىستى جانە ۇنەمى اينالىمدا بولادى.
«ول بۋ بولىپ ۇشىپ، جاۋىن-شاشىن بولىپ ءتۇسىپ، جەر استىنا ءسىڭىپ، جەر استى سۋىنا قوسىلىپ، مۇز بولىپ قاتىپ، قايتا ەرىپ سۋ بولىپ ۇنەمى اينالىمدا بولادى»،- دەيدى ساراپشى. ايتۋىنشا، جەراستى سۋلارىنىڭ تابيعي ديناميكاسىن ءتۇسىنۋ – ونىڭ قورىن ءتيىمدى باسقارۋدىڭ العاشقى قادامى.
قازاقستانداعى جەراستى سۋلارىنىڭ جالپى گەولوگيالىق قورى شامامەن 7500 ميلليارد تەكشە مەتر دەپ باعالانادى. بۇل – جەر قويناۋىندا تابيعي تۇردە جينالعان تۇششى جانە مينەرالدى سۋلاردىڭ جيىنتىق كولەمى. جىل سايىن وسى قوردىڭ 35–40 ميلليارد م³ كولەمى جاڭارىپ وتىرادى – بۇل جاڭبىر مەن قار سۋى، وزەندەر مەن كولدەردەن سىڭەتىن اعىندار ارقىلى تولىقتىرىلىپ تۇراتىن بولىگى. الايدا بۇل سۋلاردىڭ بارلىعى بىردەي قولجەتىمدى نەمەسە پايدالانۋعا جارامدى ەمەس.
ساراپشىلاردىڭ باعالاۋىنشا، قازىرگى تاڭدا جىلىنا 55 ميلليارد م³ كولەمىندەگى جەراستى سۋى عانا ناقتى پايدالانۋ ءۇشىن قولايلى. بۇل مولشەر اۋىل شارۋاشىلىعى، ونەركاسىپ جانە تۇرمىستىق قاجەتتىلىكتەرگە باعىتتالعان. سونىمەن قاتار، پايدالانۋعا جارامدى جەراستى سۋ قورىنىڭ 45 پايىزى ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-شىعىس ايماقتارىندا، ياعني جامبىل، الماتى، جەتىسۋ جانە تۇركىستان وبلىستارىندا شوعىرلانعان. بۇل وڭىرلەردەگى حالىقتىڭ تىعىز ورنالاسۋى مەن سۋ تۇتىنۋ كولەمىنىڭ ارتۋى اتالمىش رەسۋرستىڭ ماڭىزىن ارتتىرا تۇسەدى.
تالپىنىستار مەن كەدەرگىلەر
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرىسىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان بىرقاتار جوبالار جەراستى سۋلارىن قايتا تولىقتىرۋدى كوزدەيدى. اتاپ ايتقاندا، قازاق-بريتان تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى قاتىسىپ جاتقان BR27197639 جوباسى – سونىڭ ناقتى كورىنىسى. بۇل جوبا اياسىندا جامبىل، الماتى، جەتىسۋ، اباي جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارىندا قار سۋلارىن جيناۋ ارقىلى سۋلى گوريزونتتاردى تولىقتىرۋ باعىتىندا تاجىريبەلىك جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە. قار سۋىن ساقتاۋ – كليماتتىڭ وزگەرۋى جاعدايىندا اسا وزەكتى شەشىم، ءارى بولاشاقتا بۇل ءتاسىل ەلىمىزدىڭ وزگە دە وڭىرلەرىنە تارالۋى مۇمكىن.
قازاقستان سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا ءمينيسترى نۇرجان نۇرجىگىتوۆ جەراستى سۋلارىنىڭ قورىن انىقتاۋ جانە ءتيىمدى باسقارۋ ماقساتىندا حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ وتكەن. ول يسپانيانىڭ Xcalibur Smart Mapping كومپانياسىمەن بىرلەسىپ، قازاقستاننىڭ باتىس ايماقتارىندا جەراستى سۋلارىن زەرتتەۋ ءۇشىن اەروەلەكتروماگنيتتىك ءتۇسىرىلىم جۇرگىزۋ جوباسىن تالقىلاعان. مينيستر بۇل جوبانىڭ جەراستى سۋ قورلارىن كارتاعا تۇسىرۋگە جانە ولاردىڭ كولەمى مەن شەكارالارىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىنىن ايتقان.
كليماتتىڭ وزگەرۋى – جەراستى سۋلارىنىڭ جاعدايىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ ءبىرى. جاۋىن-شاشىن مولشەرىنىڭ ازايۋى، تەمپەراتۋرانىڭ كوتەرىلۋى، بۋلانۋ كولەمىنىڭ ارتۋى ناتيجەسىندە جەر قويناۋىنداعى ىلعالدىڭ تولىقتىرىلۋ ءۇردىسى باياۋلاپ وتىر. بۇل اسىرەسە وڭتۇستىك جانە باتىس ايماقتاردا ايقىن بايقالادى.
جەراستى سۋلارىنىڭ دەڭگەيى ماۋسىمدىق وزگەرىستەرگە دە تاۋەلدى. مىسالى، جاز مەزگىلىندە بۋلانۋ كۇشەيىپ، سۋلى قاباتتارداعى سۋ كولەمى ازايسا، كۇزدە جاۋىن-شاشىننىڭ ارتۋىمەن قايتا كوتەرىلەدى. قىستا قارلى ىلعالدىڭ جەرگە سىڭبەۋى مەن تابيعي فيلتراتسيا پروتسەسىنىڭ باسەڭدەۋى جەراستى سۋىنىڭ دەڭگەيىن قايتادان تومەندەتەدى.
سۋ تاپشىلىعى جانە زاڭنامالىق وزگەرىستەر
مەملەكەتارالىق سۋ شارۋاشىلىق ۇيلەستىرۋ كوميسسياسى عىلىمي-اقپاراتتىق ورتالىعىنىڭ باس ساراپشىسى قۇرالاي قالماعانبەتقىزى اتاپ وتكەندەي، سۋ قورلارىن باسقارۋ سالاسىندا قوردالانعان ماسەلەلەر جەتەرلىك. جاڭا سۋ كودەكسى قابىلدانعانىمەن، ول ءالى تولىق ىسكە قوسىلمادى. سۋ ساراپشىسى بۇل تۋرالى: «بارلىق زاڭنامالىق قۇجاتتار قايتا ازىرلەنۋ ۇستىندە. بۇرىن ەسكەرىلمەگەن كوپتەگەن فاكتورلار ەندى ەسكەرىلەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز. اتاپ ايتقاندا: سۋ قاۋىپسىزدىگى، ەكولوگيالىق اعىن، كليماتتىڭ وزگەرۋىنە بەيىمدەلۋ ءىس-شارالارى جولعا قويىلادى»، - دەيدى.
جايىق ەرىكۇلى سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگىنىڭ جەراستى سۋلارى دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى رەتىندە، جەراستى سۋلارىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىندا كەڭىنەن قولدانىلۋىنا نازار اۋدارۋ قاجەتتىگىن ايتادى: «سۋارمالى جەرلەردىڭ كولەمىن ۇلعايتۋ ءۇشىن سۋ ۇنەمدەۋ تەحنولوگيالارىمەن قاتار جەراستى سۋلارىن پايدالانۋ ۇلەسىن ارتتىرۋ قاجەت. بۇل رەتتە شارۋالارعا سۋبسيديالار جانە تومەندەتىلگەن تاريفتەر تۇرىندە مەملەكەتتىك قولداۋ شارالارى ەنگىزىلەدى»، – دەيدى ساراپشى.
اۋىز سۋ تاپشىلىعىن بولدىرماۋعا بولا ما؟
اۋىز سۋ – ەڭ نەگىزگى قاجەتتىلىك. الايدا كوپتەگەن ايماقتا ساپالى اۋىز سۋ جەتىسپەي، تاپشىلىق ورىن الىپ وتىر. بۇل ماسەلەنى تەك مەملەكەت ەمەس، جەكە سەكتور دا شەشۋگە اتسالىسۋى قاجەت.
مەملەكەتارالىق سۋ شارۋاشىلىق ۇيلەستىرۋ كوميسسياسى عىلىمي-اقپاراتتىق ورتالىعىنىڭ باس ساراپشىسىنىڭ پىكىرىنشە، مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك جوبالارى بۇل باعىتتا وڭ ناتيجە بەرۋى مۇمكىن.
«اۋىز سۋ تاپشىلىعىن بولدىرماۋ ماقساتىندا مەملەكەت پەن جەكە ينۆەستورلاردىڭ بىرلەسكەن سەرىكتەستىك جوبالارى وڭ ناتيجە بەرەدى»،- دەيدى قۇرالاي قالماعانبەتقىزى.
وعان قوسا، ساراپشى سۋدى اكەلۋ عانا ەمەس، ونى تازالاپ، قايتا قولدانۋ جۇيەلەرىن دە بىرگە دامىتۋ كەرەكتىگىن العا تارتادى: «سارقىندى سۋلار مەن جاڭبىر سۋىن ءتيىمدى رەتتەيتىن قۇرىلىمداردى سالۋ – ۋاقىتتىڭ ءوزى تالاپ ەتىپ وتىرعان ءىس».
سۋ ءمينيسترى نۇرجان نۇرجىگىتوۆ جەراستى سۋلارىن اۋىز سۋمەن جابدىقتاۋ جۇيەلەرىندە ءتيىمدى پايدالانۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيدى. ول جەراستى سۋلارىنىڭ اۋىز سۋمەن جابدىقتاۋ، سۋارۋ جانە جايىلىمدىق مال شارۋاشىلىعى ءۇشىن بەلسەندى پايدالانىلاتىنىن، بۇل رەتتە ەلدىڭ جەراستى سۋ قورلارىنىڭ سارقىلۋىنا جانە لاستانۋىنا جول بەرىلمەيتىنىن ايتادى.
نە ىستەۋ كەرەك؟
جەراستى سۋلارىنا بالاما بولاتىن سۋ كوزى جوق. قۇرالاي قالماعانبەتقىزى اتاپ وتكەندەي، سۋدىڭ قادىرىن ەڭ الدىمەن ءشولدى ايماقتارداعى ەلدەر جاقسى بىلەدى. بىراق وكىنىشكە قاراي، قازاقستاندا ءالى دە بولسا سۋ ىسىراپشىلدىعى كەڭ ەتەك العان.
«بۇگىندە ەلىمىزدە اۋىز سۋ ستاندارتتارىنا ساي كەلەتىن ساپالى سۋ كولىك جۋ مەن قازاندىقتاردا پايدالانىلىپ كەلەدى. ەندى مۇنداي ءوندىرىس ورىندارىن سۋدىڭ اينالمالى جۇيەسىنە كوشىرۋدى تالاپ ەتۋ كوزدەلۋدە»، - دەيدى مەملەكەتارالىق سۋ شارۋاشىلىق ۇيلەستىرۋ كوميسسياسى عىلىمي-اقپاراتتىق ورتالىعىنىڭ باس ساراپشىسى.
جەراستى سۋلارىن ساقتاۋ ماسەلەسى تەك سارقىلۋمەن شەكتەلمەيدى. قازىرگى تاڭدا سۋ رەسۋرستارىنىڭ لاستانۋى دا اسا ماڭىزدى ەكولوگيالىق پروبلەماعا اينالىپ وتىر. ونەركاسىپتىك قالدىقتار، قۇرامىندا اۋىر مەتالدار مەن حيميكاتتار بار اعىن سۋلار توپىراق ارقىلى جەراستى سۋلارىنا ەنىپ، ساپاسىن ناشارلاتادى.
اۋىل شارۋاشىلىعىندا شامادان تىس قولدانىلاتىن پەستيتسيدتەر مەن تىڭايتقىشتار دا سۋ كوزدەرىن لاستاپ جاتىر. بۇل – ەكوجۇيەنىڭ بۇزىلۋىنا، سونداي-اق ادام دەنساۋلىعىنا قاۋىپ توندىرەتىن فاكتور. جەراستى سۋلارىنىڭ لاستانۋى تەك ەكولوگيالىق ەمەس، الەۋمەتتىك ماسەلە رەتىندە دە قاراستىرىلۋى ءتيىس.
جەراستى سۋلارىنىڭ كەلەشەگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن مىنانداي كەشەندى شارالار قاجەت:
1. قۇقىقتىق رەفورمالار – سۋ رەسۋرستارىن قورعاۋعا باعىتتالعان زاڭنامالاردى جەتىلدىرۋ;
2. ساپالى مونيتورينگ – سۋ دەڭگەيى مەن ساپاسىن تۇراقتى تۇردە باقىلاۋ جۇيەسىن دامىتۋ;
3. ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىك – وندىرىستىك جانە اۋىل شارۋاشىلىعى قالدىقتارىن دۇرىس وڭدەۋ;
4. عىلىمي جوبالار – جەراستى سۋلارىنىڭ قورىن قالپىنا كەلتىرۋ باعىتىنداعى زەرتتەۋلەرگە قولداۋ;
5. قوعامدىق قاتىسۋ – حالىقتى اقپاراتتاندىرۋ، ەكولوگيالىق مادەنيەتتى ارتتىرۋ.
قازاقستانداعى جەراستى سۋلارى – ەلدىڭ تابيعي جانە ستراتەگيالىق بايلىعى. بۇل رەسۋرستى ءتيىمدى پايدالانۋ، قورعاۋ جانە بولاشاق ۇرپاققا جەتكىزۋ – بارشامىزدىڭ ورتاق مىندەتىمىز. عىلىمي نەگىزدەلگەن تاسىلدەر مەن كەشەندى ساياسات، زاماناۋي تەحنولوگيالار مەن قوعامدىق جاۋاپكەرشىلىك ارقىلى عانا ءبىز جەراستى سۋلارىنىڭ سارقىلۋىنا جول بەرمەي، ەكولوگيالىق تەپە-تەڭدىكتى ساقتاي الامىز. قازاقستاننىڭ سۋ قاۋىپسىزدىگى – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكپەن تەڭ.
دەلناز مەڭسەيىتوۆا