Eldegi jerasty sýlarynyń máselesi kópshilik nazarynan tys qalyp keledi. Mamandar onyń ózektiligin aıtqanymen, qabyldanǵan sharalar qandaı nátıjege jetkizedi? Salanyń san qyrly problemasyn qalaı sheshýge bolady?
Qazaqstan – terrıtorııasynyń basym bóligi qurǵaq klımat aımaǵynda ornalasqan, sýdyń ár tamshysy baǵaly el. El halqynyń ósimi, aýyl sharýashylyǵy men ónerkásiptik damý qarqyny – bári sýǵa degen suranysty arttyryp otyr. Osy oraıda, jerasty sýlarynyń róli aıryqsha. Alaıda búgingi tańda bul resýrsqa qatysty sheshilmegen máseleler az emes.
KÓZGE KÓRINBEITIN ÓMIRLIK MAŃYZDY RESÝRS
Jerasty sýlary – adamnyń tirshiligi men tabıǵı tepe-teńdikti saqtaýdyń negizgi tetigi. Memleketaralyq sý sharýashylyq úılestirý komıssııasy ǵylymı-aqparattyq ortalyǵynyń bas sarapshysy Quralaı Qalmaǵanbetqyzynyń aıtýynsha, jerasty sýlary jer beti sýlarymen tyǵyz baılanysty jáne únemi aınalymda bolady.
«Ol bý bolyp ushyp, jaýyn-shashyn bolyp túsip, jer astyna sińip, jer asty sýyna qosylyp, muz bolyp qatyp, qaıta erip sý bolyp únemi aınalymda bolady»,- deıdi sarapshy. Aıtýynsha, jerasty sýlarynyń tabıǵı dınamıkasyn túsiný – onyń qoryn tıimdi basqarýdyń alǵashqy qadamy.
Qazaqstandaǵy jerasty sýlarynyń jalpy geologııalyq qory shamamen 7500 mıllıard tekshe metr dep baǵalanady. Bul – jer qoınaýynda tabıǵı túrde jınalǵan tuy jáne mıneraldy sýlardyń jıyntyq kólemi. Jyl saıyn osy qordyń 35–40 mıllıard m³ kólemi jańaryp otyrady – bul jańbyr men qar sýy, ózender men kólderden sińetin aǵyndar arqyly tolyqtyrylyp turatyn bóligi. Alaıda bul sýlardyń barlyǵy birdeı qoljetimdi nemese paıdalanýǵa jaramdy emes.
Sarapshylardyń baǵalaýynsha, qazirgi tańda jylyna 55 mıllıard m³ kólemindegi jerasty sýy ǵana naqty paıdalaný úshin qolaıly. Bul mólsher aýyl sharýashylyǵy, ónerkásip jáne turmystyq qajettilikterge baǵyttalǵan. Sonymen qatar, paıdalanýǵa jaramdy jerasty sý qorynyń 45 paıyzy elimizdiń ońtústik jáne ońtústik-shyǵys aımaqtarynda, ıaǵnı Jambyl, Almaty, Jetisý jáne Túrkistan oblystarynda shoǵyrlanǵan. Bul óńirlerdegi halyqtyń tyǵyz ornalasýy men sý tutyný kóleminiń artýy atalmysh resýrstyń mańyzyn arttyra túsedi.
TALPYNYSTAR MEN KEDERGILER
Qazaqstan Respýblıkasynyń Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrliginiń tapsyrysymen júzege asyrylyp jatqan birqatar jobalar jerasty sýlaryn qaıta tolyqtyrýdy kózdeıdi. Atap aıtqanda, Qazaq-Brıtan tehnıkalyq ýnıversıtetiniń ǵalymdary qatysyp jatqan BR27197639 jobasy – sonyń naqty kórinisi. Bul joba aıasynda Jambyl, Almaty, Jetisý, Abaı jáne Shyǵys Qazaqstan oblystarynda qar sýlaryn jınaý arqyly sýly gorızonttardy tolyqtyrý baǵytynda tájirıbelik jumystar júrgizilýde. Qar sýyn saqtaý – klımattyń ózgerýi jaǵdaıynda asa ózekti sheshim, ári bolashaqta bul tásil elimizdiń ózge de óńirlerine taralýy múmkin.
Qazaqstan Sý resýrstary jáne ırrıgaııa mınıstri Nurjan Nurjigitov jerasty sýlarynyń qoryn anyqtaý jáne tıimdi basqarý maqsatynda halyqaralyq yntymaqtastyqtyń mańyzdylyǵyn atap ótken. Ol Ispanııanyń Xcalibur Smart Mapping kompanııasymen birlesip, Qazaqstannyń batys aımaqtarynda jerasty sýlaryn zertteý úshin aeroelektromagnıttik túsirilim júrgizý jobasyn talqylaǵan. Mınıstr bul jobanyń jerasty sý qorlaryn kartaǵa túsirýge jáne olardyń kólemi men shekaralaryn anyqtaýǵa múmkindik beretinin aıtqan.
Klımattyń ózgerýi – jerasty sýlarynyń jaǵdaıyna tikeleı áser etetin mańyzdy faktorlardyń biri. Jaýyn-shashyn mólsheriniń azaıýy, temperatýranyń kóterilýi, býlaný kóleminiń artýy nátıjesinde jer qoınaýyndaǵy ylǵaldyń tolyqtyrylý úrdisi baıaýlap otyr. Bul ásirese ońtústik jáne batys aımaqtarda aıqyn baıqalady.
Jerasty sýlarynyń deńgeıi maýsymdyq ózgeristerge de táýeldi. Mysaly, jaz mezgilinde býlaný kúsheıip, sýly qabattardaǵy sý kólemi azaısa, kúzde jaýyn-shashynnyń artýymen qaıta kóteriledi. Qysta qarly ylǵaldyń jerge sińbeýi men tabıǵı fıltraııa proesiniń báseńdeýi jerasty sýynyń deńgeıin qaıtadan tómendetedi.
SÝ TAPShYLYǴY JÁNE ZAŃNAMALYQ ÓZGERISTER
Memleketaralyq sý sharýashylyq úılestirý komıssııasy ǵylymı-aqparattyq ortalyǵynyń bas sarapshysy Quralaı Qalmaǵanbetqyzy atap ótkendeı, sý qorlaryn basqarý salasynda qordalanǵan máseleler jeterlik. Jańa Sý Kodeksi qabyldanǵanymen, ol áli tolyq iske qosylmady. Sý sarapshysy bul týraly: «Barlyq zańnamalyq qujattar qaıta ázirlený ústinde. Buryn eskerilmegen kóptegen faktorlar endi eskeriledi dep úmittenemiz. Atap aıtqanda: sý qaýipsizdigi, ekologııalyq aǵyn, klımattyń ózgerýine beıimdelý is-sharalary jolǵa qoıylady», - deıdi.
Jaıyq Erikuly Sý resýrstary jáne ırrıgaııa mınıstrliginiń Jerasty sýlary departamentiniń dırektory retinde, jerasty sýlarynyń aýyl sharýashylyǵynda keńinen qoldanylýyna nazar aýdarý qajettigin aıtady: «Sýarmaly jerlerdiń kólemin ulǵaıtý úshin sý únemdeý tehnologııalarymen qatar jerasty sýlaryn paıdalaný úlesin arttyrý qajet. Bul rette sharýalarǵa sýbsıdııalar jáne tómendetilgen tarıfter túrinde memlekettik qoldaý sharalary engiziledi», – deıdi sarapshy.
AÝYZ SÝ TAPShYLYǴYN BOLDYRMAÝǴA BOLA MA?
Aýyz sý – eń negizgi qajettilik. Alaıda kóptegen aımaqta sapaly aýyz sý jetispeı, tapshylyq oryn alyp otyr. Bul máseleni tek memleket emes, jeke sektor da sheshýge atsalysýy qajet.
Memleketaralyq sý sharýashylyq úılestirý komıssııasy ǵylymı-aqparattyq ortalyǵynyń bas sarapshysynyń pikirinshe, memlekettik-jekemenshik áriptestik jobalary bul baǵytta oń nátıje berýi múmkin.
«Aýyz sý tapshylyǵyn boldyrmaý maqsatynda memleket pen jeke ınvestorlardyń birlesken seriktestik jobalary oń nátıje beredi»,- deıdi Quralaı Qalmaǵanbetqyzy.
Oǵan qosa, sarapshy sýdy ákelý ǵana emes, ony tazalap, qaıta qoldaný júıelerin de birge damytý kerektigin alǵa tartady: «Sarqyndy sýlar men jańbyr sýyn tıimdi retteıtin qurylymdardy salý – ýaqyttyń ózi talap etip otyrǵan is».
Sý mınıstri Nurjan Nurjigitov jerasty sýlaryn aýyz sýmen jabdyqtaý júıelerinde tıimdi paıdalaný qajet dep esepteıdi. Ol jerasty sýlarynyń aýyz sýmen jabdyqtaý, sýarý jáne jaıylymdyq mal sharýashylyǵy úshin belsendi paıdalanylatynyn, bul rette eldiń jerasty sý qorlarynyń sarqylýyna jáne lastanýyna jol berilmeıtinin aıtady.
NE ISTEÝ KEREK?
Jerasty sýlaryna balama bolatyn sý kózi joq. Quralaı Qalmaǵanbetqyzy atap ótkendeı, sýdyń qadirin eń aldymen shóldi aımaqtardaǵy elder jaqsy biledi. Biraq ókinishke qaraı, Qazaqstanda áli de bolsa sý ysyrapshyldyǵy keń etek alǵan.
«Búginde elimizde aýyz sý standarttaryna saı keletin sapaly sý kólik jýý men qazandyqtarda paıdalanylyp keledi. Endi mundaı óndiris oryndaryn sýdyń aınalmaly júıesine kóshirýdi talap etý kózdelýde», - deıdi Memleketaralyq sý sharýashylyq úılestirý komıssııasy ǵylymı-aqparattyq ortalyǵynyń bas sarapshysy.
Jerasty sýlaryn saqtaý máselesi tek sarqylýmen shektelmeıdi. Qazirgi tańda sý resýrstarynyń lastanýy da asa mańyzdy ekologııalyq problemaǵa aınalyp otyr. Ónerkásiptik qaldyqtar, quramynda aýyr metaldar men hımıkattar bar aǵyn sýlar topyraq arqyly jerasty sýlaryna enip, sapasyn nasharlatady.
Aýyl sharýashylyǵynda shamadan tys qoldanylatyn pestııdter men tyńaıtqyshtar da sý kózderin lastap jatyr. Bul – ekojúıeniń buzylýyna, sondaı-aq adam densaýlyǵyna qaýip tóndiretin faktor. Jerasty sýlarynyń lastanýy tek ekologııalyq emes, áleýmettik másele retinde de qarastyrylýy tıis.
Jerasty sýlarynyń keleshegin qamtamasyz etý úshin mynandaı keshendi sharalar qajet:
1. Quqyqtyq reformalar – Sý resýrstaryn qorǵaýǵa baǵyttalǵan zańnamalardy jetildirý;
2. Sapaly monıtorıng – Sý deńgeıi men sapasyn turaqty túrde baqylaý júıesin damytý;
3. Ekologııalyq qaýipsizdik – Óndiristik jáne aýyl sharýashylyǵy qaldyqtaryn durys óńdeý;
4. Ǵylymı jobalar – Jerasty sýlarynyń qoryn qalpyna keltirý baǵytyndaǵy zertteýlerge qoldaý;
5. Qoǵamdyq qatysý – Halyqty aqparattandyrý, ekologııalyq mádenıetti arttyrý.
Qazaqstandaǵy jerasty sýlary – eldiń tabıǵı jáne strategııalyq baılyǵy. Bul resýrsty tıimdi paıdalaný, qorǵaý jáne bolashaq urpaqqa jetkizý – barshamyzdyń ortaq mindetimiz. Ǵylymı negizdelgen tásilder men keshendi saıasat, zamanaýı tehnologııalar men qoǵamdyq jaýapkershilik arqyly ǵana biz jerasty sýlarynyń sarqylýyna jol bermeı, ekologııalyq tepe-teńdikti saqtaı alamyz. Qazaqstannyń sý qaýipsizdigi – ulttyq qaýipsizdikpen teń.
Delnaz Meńseıitova