Eldegı jerasty sularynyŋ mäselesı köpşılık nazarynan tys qalyp keledı. Mamandar onyŋ özektılıgın aitqanymen, qabyldanǧan şaralar qandai nätijege jetkızedı? Salanyŋ san qyrly problemasyn qalai şeşuge bolady?
Qazaqstan – territoriiasynyŋ basym bölıgı qūrǧaq klimat aimaǧynda ornalasqan, sudyŋ är tamşysy baǧaly el. El halqynyŋ ösımı, auyl şaruaşylyǧy men önerkäsıptık damu qarqyny – bärı suǧa degen sūranysty arttyryp otyr. Osy oraida, jerasty sularynyŋ rölı airyqşa. Alaida bügıngı taŋda būl resursqa qatysty şeşılmegen mäseleler az emes.
KÖZGE KÖRINBEITIN ÖMIRLIK MAŊYZDY RESURS
Jerasty sulary – adamnyŋ tırşılıgı men tabiǧi tepe-teŋdıktı saqtaudyŋ negızgı tetıgı. Memleketaralyq su şaruaşylyq üilestıru komissiiasy ǧylymi-aqparattyq ortalyǧynyŋ bas sarapşysy Qūralai Qalmaǧanbetqyzynyŋ aituynşa, jerasty sulary jer betı sularymen tyǧyz bailanysty jäne ünemı ainalymda bolady.
«Ol bu bolyp ūşyp, jauyn-şaşyn bolyp tüsıp, jer astyna sıŋıp, jer asty suyna qosylyp, mūz bolyp qatyp, qaita erıp su bolyp ünemı ainalymda bolady»,- deidı sarapşy. Aituynşa, jerasty sularynyŋ tabiǧi dinamikasyn tüsınu – onyŋ qoryn tiımdı basqarudyŋ alǧaşqy qadamy.
Qazaqstandaǧy jerasty sularynyŋ jalpy geologiialyq qory şamamen 7500 milliard tekşe metr dep baǧalanady. Būl – jer qoinauynda tabiǧi türde jinalǧan tūşy jäne mineraldy sulardyŋ jiyntyq kölemı. Jyl saiyn osy qordyŋ 35–40 milliard m³ kölemı jaŋaryp otyrady – būl jaŋbyr men qar suy, özender men kölderden sıŋetın aǧyndar arqyly tolyqtyrylyp tūratyn bölıgı. Alaida būl sulardyŋ barlyǧy bırdei qoljetımdı nemese paidalanuǧa jaramdy emes.
Sarapşylardyŋ baǧalauynşa, qazırgı taŋda jylyna 55 milliard m³ kölemındegı jerasty suy ǧana naqty paidalanu üşın qolaily. Būl mölşer auyl şaruaşylyǧy, önerkäsıp jäne tūrmystyq qajettılıkterge baǧyttalǧan. Sonymen qatar, paidalanuǧa jaramdy jerasty su qorynyŋ 45 paiyzy elımızdıŋ oŋtüstık jäne oŋtüstık-şyǧys aimaqtarynda, iaǧni Jambyl, Almaty, Jetısu jäne Türkıstan oblystarynda şoǧyrlanǧan. Būl öŋırlerdegı halyqtyŋ tyǧyz ornalasuy men su tūtynu kölemınıŋ artuy atalmyş resurstyŋ maŋyzyn arttyra tüsedı.
TALPYNYSTAR MEN KEDERGILER
Qazaqstan Respublikasynyŋ Ǧylym jäne joǧary bılım ministrlıgınıŋ tapsyrysymen jüzege asyrylyp jatqan bırqatar jobalar jerasty sularyn qaita tolyqtyrudy közdeidı. Atap aitqanda, Qazaq-Britan tehnikalyq universitetınıŋ ǧalymdary qatysyp jatqan BR27197639 jobasy – sonyŋ naqty körınısı. Būl joba aiasynda Jambyl, Almaty, Jetısu, Abai jäne Şyǧys Qazaqstan oblystarynda qar sularyn jinau arqyly suly gorizonttardy tolyqtyru baǧytynda täjıribelık jūmystar jürgızılude. Qar suyn saqtau – klimattyŋ özgeruı jaǧdaiynda asa özektı şeşım, ärı bolaşaqta būl täsıl elımızdıŋ özge de öŋırlerıne taraluy mümkın.
Qazaqstan Su resurstary jäne irrigasiia ministrı Nūrjan Nūrjıgıtov jerasty sularynyŋ qoryn anyqtau jäne tiımdı basqaru maqsatynda halyqaralyq yntymaqtastyqtyŋ maŋyzdylyǧyn atap ötken. Ol İspaniianyŋ Xcalibur Smart Mapping kompaniiasymen bırlesıp, Qazaqstannyŋ batys aimaqtarynda jerasty sularyn zertteu üşın aeroelektromagnittık tüsırılım jürgızu jobasyn talqylaǧan. Ministr būl jobanyŋ jerasty su qorlaryn kartaǧa tüsıruge jäne olardyŋ kölemı men şekaralaryn anyqtauǧa mümkındık beretının aitqan.
Klimattyŋ özgeruı – jerasty sularynyŋ jaǧdaiyna tıkelei äser etetın maŋyzdy faktorlardyŋ bırı. Jauyn-şaşyn mölşerınıŋ azaiuy, temperaturanyŋ köterıluı, bulanu kölemınıŋ artuy nätijesınde jer qoinauyndaǧy ylǧaldyŋ tolyqtyrylu ürdısı baiaulap otyr. Būl äsırese oŋtüstık jäne batys aimaqtarda aiqyn baiqalady.
Jerasty sularynyŋ deŋgeiı mausymdyq özgerısterge de täueldı. Mysaly, jaz mezgılınde bulanu küşeiıp, suly qabattardaǧy su kölemı azaisa, küzde jauyn-şaşynnyŋ artuymen qaita köterıledı. Qysta qarly ylǧaldyŋ jerge sıŋbeuı men tabiǧi filtrasiia prosesınıŋ bäseŋdeuı jerasty suynyŋ deŋgeiın qaitadan tömendetedı.
SU TAPŞYLYǦY JÄNE ZAŊNAMALYQ ÖZGERISTER
Memleketaralyq su şaruaşylyq üilestıru komissiiasy ǧylymi-aqparattyq ortalyǧynyŋ bas sarapşysy Qūralai Qalmaǧanbetqyzy atap ötkendei, su qorlaryn basqaru salasynda qordalanǧan mäseleler jeterlık. Jaŋa Su Kodeksı qabyldanǧanymen, ol älı tolyq ıske qosylmady. Su sarapşysy būl turaly: «Barlyq zaŋnamalyq qūjattar qaita äzırlenu üstınde. Būryn eskerılmegen köptegen faktorlar endı eskerıledı dep ümıttenemız. Atap aitqanda: su qauıpsızdıgı, ekologiialyq aǧyn, klimattyŋ özgeruıne beiımdelu ıs-şaralary jolǧa qoiylady», - deidı.
Jaiyq Erıkūly Su resurstary jäne irrigasiia ministrlıgınıŋ Jerasty sulary departamentınıŋ direktory retınde, jerasty sularynyŋ auyl şaruaşylyǧynda keŋınen qoldanyluyna nazar audaru qajettıgın aitady: «Suarmaly jerlerdıŋ kölemın ūlǧaitu üşın su ünemdeu tehnologiialarymen qatar jerasty sularyn paidalanu ülesın arttyru qajet. Būl rette şarualarǧa subsidiialar jäne tömendetılgen tarifter türınde memlekettık qoldau şaralary engızıledı», – deidı sarapşy.
AUYZ SU TAPŞYLYǦYN BOLDYRMAUǦA BOLA MA?
Auyz su – eŋ negızgı qajettılık. Alaida köptegen aimaqta sapaly auyz su jetıspei, tapşylyq oryn alyp otyr. Būl mäselenı tek memleket emes, jeke sektor da şeşuge atsalysuy qajet.
Memleketaralyq su şaruaşylyq üilestıru komissiiasy ǧylymi-aqparattyq ortalyǧynyŋ bas sarapşysynyŋ pıkırınşe, memlekettık-jekemenşık ärıptestık jobalary būl baǧytta oŋ nätije beruı mümkın.
«Auyz su tapşylyǧyn boldyrmau maqsatynda memleket pen jeke investorlardyŋ bırlesken serıktestık jobalary oŋ nätije beredı»,- deidı Qūralai Qalmaǧanbetqyzy.
Oǧan qosa, sarapşy sudy äkelu ǧana emes, ony tazalap, qaita qoldanu jüielerın de bırge damytu kerektıgın alǧa tartady: «Sarqyndy sular men jaŋbyr suyn tiımdı retteitın qūrylymdardy salu – uaqyttyŋ özı talap etıp otyrǧan ıs».
Su ministrı Nūrjan Nūrjıgıtov jerasty sularyn auyz sumen jabdyqtau jüielerınde tiımdı paidalanu qajet dep esepteidı. Ol jerasty sularynyŋ auyz sumen jabdyqtau, suaru jäne jaiylymdyq mal şaruaşylyǧy üşın belsendı paidalanylatynyn, būl rette eldıŋ jerasty su qorlarynyŋ sarqyluyna jäne lastanuyna jol berılmeitının aitady.
NE ISTEU KEREK?
Jerasty sularyna balama bolatyn su közı joq. Qūralai Qalmaǧanbetqyzy atap ötkendei, sudyŋ qadırın eŋ aldymen şöldı aimaqtardaǧy elder jaqsy bıledı. Bıraq ökınışke qarai, Qazaqstanda älı de bolsa su ysyrapşyldyǧy keŋ etek alǧan.
«Bügınde elımızde auyz su standarttaryna sai keletın sapaly su kölık juu men qazandyqtarda paidalanylyp keledı. Endı mūndai öndırıs oryndaryn sudyŋ ainalmaly jüiesıne köşırudı talap etu közdelude», - deidı Memleketaralyq su şaruaşylyq üilestıru komissiiasy ǧylymi-aqparattyq ortalyǧynyŋ bas sarapşysy.
Jerasty sularyn saqtau mäselesı tek sarqylumen şektelmeidı. Qazırgı taŋda su resurstarynyŋ lastanuy da asa maŋyzdy ekologiialyq problemaǧa ainalyp otyr. Önerkäsıptık qaldyqtar, qūramynda auyr metaldar men himikattar bar aǧyn sular topyraq arqyly jerasty sularyna enıp, sapasyn naşarlatady.
Auyl şaruaşylyǧynda şamadan tys qoldanylatyn pestisidter men tyŋaitqyştar da su közderın lastap jatyr. Būl – ekojüienıŋ būzyluyna, sondai-aq adam densaulyǧyna qauıp töndıretın faktor. Jerasty sularynyŋ lastanuy tek ekologiialyq emes, äleumettık mäsele retınde de qarastyryluy tiıs.
Jerasty sularynyŋ keleşegın qamtamasyz etu üşın mynandai keşendı şaralar qajet:
1. Qūqyqtyq reformalar – Su resurstaryn qorǧauǧa baǧyttalǧan zaŋnamalardy jetıldıru;
2. Sapaly monitoring – Su deŋgeiı men sapasyn tūraqty türde baqylau jüiesın damytu;
3. Ekologiialyq qauıpsızdık – Öndırıstık jäne auyl şaruaşylyǧy qaldyqtaryn dūrys öŋdeu;
4. Ǧylymi jobalar – Jerasty sularynyŋ qoryn qalpyna keltıru baǧytyndaǧy zertteulerge qoldau;
5. Qoǧamdyq qatysu – Halyqty aqparattandyru, ekologiialyq mädeniettı arttyru.
Qazaqstandaǧy jerasty sulary – eldıŋ tabiǧi jäne strategiialyq bailyǧy. Būl resursty tiımdı paidalanu, qorǧau jäne bolaşaq ūrpaqqa jetkızu – barşamyzdyŋ ortaq mındetımız. Ǧylymi negızdelgen täsılder men keşendı saiasat, zamanaui tehnologiialar men qoǧamdyq jauapkerşılık arqyly ǧana bız jerasty sularynyŋ sarqyluyna jol bermei, ekologiialyq tepe-teŋdıktı saqtai alamyz. Qazaqstannyŋ su qauıpsızdıgı – ūlttyq qauıpsızdıkpen teŋ.
Delnaz Meŋseiıtova
