تالاسبەك اسەمقۇلوۆ، جازۋشى، كينودراماتۋرگ، كۇيشى:
– تالاسبەك اعا، ادەبيەت پەن ونەردىڭ ءتۇرلى سالاسىندا ەڭبەكتەنىپ جۇرەسىز. جان-جاقتىلىق ءتۋابىتتى قاسيەت پە؟
– الەكساندر بلوك «جان تالانتى بولادى» دەيدى. سوندا شىن ونەرپاز ادامنىڭ جانى تالانتتى كەلەدى. «اقىن سۋرەتشى بولا المايدى، مۋزىكانت جازۋشى بولا المايدى. اركىم ءوز ىسىمەن عانا اينالىسۋ كەرەك» دەگەن قاساڭ تۇسىنىك بار. مۇنىڭ ءبارى – قاتە. ادامنىڭ جانىندا ونەردىڭ مايەگى بولادى. ول جوق جەردە – ەشقانداي ونەر دە جوق. لەرمونتوۆتىڭ سكريپكا تارتقاندىعىن كورگەن ادامدار ونى «اقىن بولماسا، كەرەمەت سكريپكاشى شىعاتىن ەدى» دەپ ماقتايدى. ال ونىڭ سالعان سۋرەتىن تاماشالاعاندار «اقىن بولماسا، ناعىز سۋرەتشى بولار ەدى-اۋ» دەپ تامساناتىن ءتارىزدى. ەگەر ادام بويىندا جان تالانتىنىڭ مايەگى بولسا، وندا ول ونەردىڭ سان-سالاسىنا بەيىمدىلىك تانىتۋى مۇمكىن. اتام ءجۇنىسباي ستامباەۆ دەگەن اتاقتى كۇيشى بولاتىن. سول كىسى مەنى باۋىرىنا سالىپ تاربيەلەدى. وسى كۇنى «مەن تۋعاننان جازۋشى بولاتىندىعىما ەش كۇماندانبادىم» دەيتىندەرگە كۇلكىم كەلەدى. مەن بالا كەزىمدە گەولوگ بولۋدى ارماندادىم. ونداي ماماندىقتى نە ءۇشىن ارمانداعانىمدى قازىر دە تۇسىنبەيمىن. ەڭ العاش الماتىعا كەلگەنىمدە مۋزىكانت رەتىندە كەلدىم. ال كەيىن قازپي-دە (قازىرگى قازۇۋ) ءجۇرىپ جازۋعا بەيىمدەلە باستادىم. اعالارىم «اسكەردەن جازعان حاتتارىڭ كوركەم شىعارماداي ەدى» دەيتىن. ءبىرىنشى كۋرستا وقۋعا تۇسكەن 60-تاي بالانىڭ بارلىعى ولەڭ جازاتىن. ەكىنشى كۋرستا جيىرمادايى قالدى. ال ءۇشىنشى كۋرستا بەس-التاۋى عانا ىرىكتەلىپ شىقتى. ال بۇگىندە كۋرستاعى جالعىز اقىن ءانۋار تاراقوۆ بولسا، مەن سولاردىڭ ىشىندەگى جالعىز پروزاشى اتاندىم. ءوز باسىم كوپ سالامەن اينالىستىم. جان-جاقتى دۇنيەدەن حابارىم بولعاننان كەيىن كەڭ ويلايسىڭ، كوپ نارسەمەن اينالىساسىڭ، بەيىمدىلىك تانىتاسىڭ. ەڭ العاش قازاق الەۋمەتىنە دومبىراشى رەتىندە تانىلدىم. ەرىنبەي-جالىقپاي وقىعانىمنىڭ ارقاسىندا جازۋشى رەتىندە تانىلدىم. ارادا ءبىراز ۋاقىت كەيىن تاعدىر مەنى سىنشى ەتتى. سىنشى رەتىندە بەلگىلى بولدىم. كينوستسەناريمەن ستۋدەنت كەزىمدە اينالىسا باستاعام. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە ماسكەۋدەن «كينوستسەناري» دەگەن الماناح شىعاتىن. وندا كينوعا اينالىپ باعى جانعانى بار، باعى جانباي قالىپ قالعانى بار، سان الۋان ستسەناريلەر جاريالانىپ تۇراتىن. مەن سودان ستسەناريدىڭ زاڭدىلىقتارىن وقىپ ءتۇسىندىم. پروزادا كورسەتىلۋى ءتيىس دۇنيەلەر ستسەناريدە تاسادا قالادى. مىسالى، ادامنىڭ ىشكى پسيحولوگياسىن پروزادا كوركەمدەپ جازا بەرەسىڭ، ال ستسەناريدە ول مۇمكىن ەمەس. كامەرا ميدىڭ ىشىنە بويلاپ ەنە المايدى عوي. ونى تەك ءارتىستىڭ بەت-الپەتى، ءىس-ارەكەتى ارقىلى عانا جەتكىزۋگە بولادى. كينوستسەناريدە ديالوگ از كەزدەسەدى. ال تەاتر ستسەناريى مەن پروزادا ديالوگتى قولدانۋعا شەكتەۋ جوق. كينونىڭ ءتىلى وتە جۇتاڭ. ونىڭ بەينەلەۋ قۇرالدارى وتە از. ديالوگتى كوبەيتىپ جىبەرسەڭ، كينو ءساتسىز بولىپ شىعادى. ماسەلەن، ميحايل بۋلگاكوۆتىڭ «ماستەر ي مارگاريتا» رومانى بويىنشا تۇسىرىلگەن كينو ساتسىزدىككە ۇشىرادى. نەگە؟ ويتكەنى ديالوگ تىم كوپ. ارتىستەر روماندى جاتتاپ العان.
– قازىر كۇيدىڭ ناسيحاتىنىڭ تومەندىگى تۋرالى ءجيى ايتىلادى. بىراق وسى باعىتتا اتقارىلىپ جاتقان شارالار جوقتىڭ قاسى. ءبىردى-ەكىلى بولماسا، جاپپاي جاستاردىڭ قۇلاعى كۇمبىرلەگەن كۇيدى توسىرقاپ تۇراتىندىعى جاسىرىن ەمەس. ونەرتانۋشى رەتىندە كۇي ونەرىن جاس تولقىننىڭ قۇلاعىنا ءسىڭىستى ەتۋدىڭ قانداي جۇيەلى جولدارىن ۇسىنار ەدىڭىز؟
– كۇيدىڭ ناسيحاتى – بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ شارۋاسى عوي. بىردە شىمكەنتتەگى قوناقۇيدە جاتىپ وزبەك اعايىندارىمىزدىڭ وبلىستىق تەلەارناسىن كورىپ، قايران قالدىم. وزبەكستاننىڭ سۇرقانداريا وبلىستىق تەلەارناسى شىمكەنتكە دەيىن تارالادى ەكەن. سول ءبىر وبلىستىق تەلەارنانىڭ وزىندە ۇلتتىق تاربيە ماسەلەسى قالاي جولعا قويىلعاندىعىن كورىپ ىشتەي رازى بولدىق. تەلەارنا ەرتەدەن-كەشكە دەيىن وزبەكتىڭ ۇلتتىق ءانى مەن كۇيىن بەرىپ تۇردى. بىزدە «جاھاندانۋ»، «ۇلتتار اراسىنداعى تەڭدىك» دەگەن جەلەۋمەن تەلەارنالار جاستاردى كەرى كەتىرەتىن دۇنيەلەردى ۇيالماي ەفيرلەرگە شىعارىپ وتىرمىز. كۇنى-ءتۇنى قازاقتىڭ حالىقتىق اندەرى مەن كۇيلەرى بەرىلىپ جاتاتىن تەلەارنا قاجەت. تۋرا سونداي ەرتەدەن-كەشكە دەيىن تەك قانا قازاق ءانى مەن كۇيىنە ورىن بەرىلەتىن ءبىر راديو كەرەك. «قازاقتىڭ مىڭ كۇيى» دەگەن اۋديوانتولوگيا جارىق كوردى. سونى تولىقتاي ينتەرنەتكە سالعان ءجون. مەكتەپ بالالارىنا ۇلتتىق ءان مەن كۇيدى ارنايى ءپان رەتىندە ەنگىزسە، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. بالالاردىڭ باسىن نوتامەن قاتىرماي-اق قويسىن، اپتاسىنا ءۇش-ءتورت رەت اندەر مەن كۇيلەردى تىڭداتىپ، تاريحىن ايتىپ بەرسە، سونىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر. كۇيشى، كومپوزيتور بولامىن دەگەندەر نوتانى وزدەرى-اق ۇيرەنىپ الادى. اتا-انالار مەكتەپكە كوپ يەك ارتا بەرمەي، وزدەرى بالالارىنىڭ كۇي تىڭداپ وسۋىنە جاعداي جاساۋ قاجەت. مەنىڭ ءبىر دوسىم بار، ونىڭ ۇيىندە كۇنى-ءتۇنى كۇي اۋەلەپ تۇرادى. بالالارى ارنايى تىڭداماسا دا، اقىرىنداپ قۇلاعىنا سىڭە بەرەدى. مەن دە قازاقى اۋىلدا اتامنىڭ كۇيلەرىن تىڭداپ ءوستىم. اتام ەگىنگە سۋ جاياتىن مۇراپ بولدى. ول كىسى جۇمىسقا شىقپاي تۇرىپ، تاڭەرتەڭ شاي ءۇستىندە بەس-التى كۇي تارتىپ تاستايدى. تۇسكى تاماققا كەلىپ ءۇش-ءتورت كۇي تارتىپ كەتەدى. كەشكە ەندى ۇلكەن كونتسەرت باستالادى. شاي ءىشىپ بولعاننان كەيىن ون-ون بەس كۇيگە دەيىن تارتادى. كۇندەلىكتى كۇي قۇلاققا قۇيىلا بەرگەن سوڭ، البەتتە، كۇيشىگە اينالاسىڭ. ارينە، قازاقتىڭ بالالارىنىڭ ءبارىنىڭ كۇيشى بولۋى شارت ەمەس. بىراق قازاق مۋزىكاسىنان حاباردار بولۋى كەرەك. بىزدەگىلەردىڭ كوبى ءبارىن مەكتەپكە ىسىرا سالادى دا، وزدەرى ءتىپتى بالالارىمەن قازاقشا سويلەسپەيدى. وسىدان كەيىن قازاقتىڭ ءمادەنيەتىنە مۇرىن شۇيىرە قارايتىن ۇرپاق ءوسىپ شىعادى. نەگە اتا-انالار ءوز بالالارى ءۇشىن ۇلتتىق مۋزىكا كۇيتاباقتارىن ىزدەپ تاپپايدى؟ قۇدايعا شۇكىر، قازىر ينتەرنەتتە دە ءبىراز دۇنيە بار. «وتۇكەن» دەگەن سايتىمىزدا دا ءبىرشاما كۇيلەر تۇر. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە شەتەلگە كەتىپ قالعان اتاقتى اپكەلى-ءسىڭلىلى مۋزىكانتتار – ناقىپبەكوۆالار، سوسىن ۆەنگرياداعى قازاقتار الگى كۇيلەردى تىڭداپ، راحمەتتەرىن ايتىپ جاتىر. ولار، ارينە، وتانىن ساعىنىپ كۇي تىڭدايدى. باياعىدا ايگىلى كومپوزيتور ءىليا جاقانوۆ «قازاق راديوسىن» باسقارىپ تۇرعان كەزدە حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارىن بەرەتىن. ول كەزدە ينتەرنەت تۇگىل، تەلەديدار دا جوق ەدى. سول جالعىز راديودان ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن حالىق اندەرى ايتىلىپ جاتاتىن.
– كۇن وتكەن سايىن كۇيدىڭ تابيعاتى دا وزگەرىپ بارادى. ويلى كۇيلەردىڭ كەيىنگە ىسىرىلىپ قالاتىنى دا بار. ەسەسىنە، جەڭىل-جەلپى دۇنيەلەردىڭ زامانى تۋعان ءتارىزدى. كۇيدىڭ تابيعاتىن قالاي ساقتاۋعا بولادى؟
– عىلىمدا مىنانداي مۋزىكا تەورياسى بار: «ساز ونەرى ەڭبەك ىرعاقتارىنان پايدا بولعان» دەگەن. كەڭەس ۇكىمەتى وسى تەوريانى قۇپ كوردى. كەڭەس ۇكىمەتى ەڭبەكتەن باسقا ەشنارسە بىلمەيتىن قوعام قالىپتاستىرۋعا تىرىستى. ءتىپتى ونەر تەوريالارىنىڭ وزىندە ەڭبەكتىڭ كولەڭكەسى تۇرعانىن ءجون دەپ تاپتى. ونەردىڭ ەرەكشەلىكتەرى ونى شىعارعان ورتامەن تىكەلەي بايلانىستى. وتىرىقشى، قاراتابان ەڭبەك قاۋىمىندا ەڭبەك ىرعاقتارى راسىندا بايقالادى. ال قازاق اۋلەتىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى – اسكەري-كوشپەلىلىك نەگىزىندە. ۇندىستەردە مۇنداي ءبولىنىس جاقسى ساقتالعان. وندا ءتورت اۋلەت بار. ءبىرىنشىسى – اۋليە-پايعامبارلار اۋلەتى. ەكىنشىسى – اسكەري اۋلەت بولسا، ءۇشىنشىسى – ەگىنشىلەر، ساۋداگەرلەر، قولونەرشىلەر اۋلەتى. ەڭ سوڭعى ءتورتىنشى اۋلەتكە قۇلدار توبى كىرەدى.
ءبىزدىڭ كۇيلەرىمىزدىڭ تابيعاتى وزگە ەلدەردەن وزگەشەلىگى – بابالارىمىز ۇنەمى ات ۇستىندە، جاۋگەرشىلىكپەن كۇن كەشتى. ءولىم مەن ءومىردىڭ، وت پەن سۋدىڭ، قان مايداننىڭ ورتاسىندا بولعان ادام ءوزىنىڭ پسيحولوگيالىق اسەرىن، تاجىريبەسىن مۋزىكاعا اينالدىرادى. قازاق كۇيلەرىنىڭ اسقاق، باسقا حالىق ونەرلەرىنەن بيىك بولۋىنىڭ سىرى – وسىندا. ۇلتىمىزدىڭ ەستە جوق ەسكى داۋىرلەردەن باستاپ وسى كۇنگى قازاق اتانعانعا دەيىنگى بارلىق تاريحى مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ قورىندا ساقتاۋلى. ادامنىڭ ىشكى ميكروكوسموسى مەن سىرتقى ماكروكوسموسى بولادى. ەكى كوسموس ءبىر-بىرىنە ساۋلە ءتۇسىرىپ تۇرادى ەمەس پە؟ قورشاعان ورتانىڭ ەكولوگياسىنىڭ بۇزىلۋى ءىزسىز كەتپەيدى. مىندەتتى تۇردە ادامنىڭ ىشكى الەمى دە داعدارىس كەشەدى. بۇل مۋزىكادا قاتتى كورىنىس تابۋدا. قازىر مۋزىكادا ىرعاق باسىم. بۇرىن ىرعاق پەن اۋەن ەكەۋى تۇتاسىپ تۇراتىن. سول سەبەپتى دە جۇرەكتى قوزعاپ، تەبىرەنتەتىن.
بۇگىندە قۇرمانعازىداي، داۋلەتكەرەيدەي كۇي شىعاراتىن ەشكىم جوق. ەرتەرەكتە ونەر اۋىلدان شىعاتىن. وسى كۇنى بۇكىل مۇمكىندىكتەردىڭ ءبارى قالاعا شوعىرلانعاندىقتان، ونەردىڭ ورداسى دا – قالا. قالالىق مادەنيەتتىڭ ءوز بەت-بەينەسى بار. سوعان وراي مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ بولمىسى تۇبىرىمەن وزگەردى. بورانقۇل قوشماعانبەتوۆ، تولەگەن مومبەكوۆ، گەنەرال اسقاروۆ، جاپپاس قالامباەۆ سياقتى كەرەمەت كۇيشىلەر ءوتتى ومىردەن. ولار بارىنشا ەسكى جولدى ۇستاندى. قازىرگى كۇيشىلەردە قالا سارىنى سەزىلەدى. ءتىپتى كۇي تارتۋ تەحنيكالارى دا وزگەرىسكە ۇشىراعان. قازىر جاقسى دومبىراشىلار كوپ، بىراق تاتتىمبەتتىڭ دەڭگەيىندەگى كۇيشىلەر جوق.
– ءوزىڭىز وسى كۇنى كۇي تارتىپ ساحناعا شىققىڭىز كەلمەي مە؟
– كەزىندە تالاي ساحناعا شىققانمىن. ەندى جاسىم دا كەلدى. مەنى ساحناعا العاش شىعارعان اعالارىم – راحمانقۇل بەردىباەۆ پەن جارقىن شاكارىم ەدى. اۋەزوۆ مۇراجايىندا حالىق ۋنيۆەرسيتەتى جۇمىس ىستەدى. ەكى اپتا سايىن سوندا ونەرپازدار باس قوساتىن. نەبىر مىقتىلار ونەر جولىن سول جەردەن باستادى. بورانقۇل، تولەگەن، گەنەرالدار سوندا كۇي تارتاتىن. مەن تۇڭعىش رەت ساحناعا سوندا شىقتىم. كەيىن ءوز ەلىمىزدەگى ۇلكەن ساحنالاردان بولەك، ءبىرشاما شەتەلدەرگە گاسترولدىك ساپارلارمەن بارىپ قايتقان جايىم بار. مەن جاقسى كۇيشى بولدىم. بىراق مەن ابىرويدى جازۋشىلىقتان، ادەبيەت پەن ونەر سىنشىلىعىنان، كينوستسەناري سالاسىنان تاپتىم.
– «جەزتىرناق» اتتى ەرتەگى جەلىسىمەن قۇرىلعان ستسەناريىڭىزدى بار-جوعى 1000 دوللارعا كورەي ەلىنە ساتىپ جىبەرىپسىز. نەلىكتەن مۇنداي قادامعا باردىڭىز؟ الدە شىعارمانى ءوز ەلىمىزدە قولداۋشى ەشكىم تابىلمادى ما؟
– بۇل جۇمىسقا ءبىر ينۆەستور تاپسىرما بەرگەن. جوبانىڭ توڭىرەگىندە جۇمىس ىستەۋگە بەل شەشىپ كىرىسكەندەر – رەجيسسەر بولات قالىمبەتوۆ، اكتريسا گۇلنار ەراليەۆا، وپەراتور اۋباكىر سۇلەيوۆ جانە مەن ستسەناري اۆتورى. كەيىن تاپسىرىس بەرۋشى قولداۋدان باس تارتتى. ستسەناريىم «قازاقفيلمنىڭ» سورەسىندە 7-8 جىلداي شاڭ باسىپ جاتتى. كۇندەردىڭ كۇنىندە وڭتۇستىك كورەيا ەكشن-فيلمدەر ءتۇسىرىلىمى ءۇشىن ازيا حالىقتارىنىڭ ميفولوگيالىق اڭىزدارىنىڭ ستسەناريىنە بايقاۋ جاريالاعان ەكەن. سوعان مەن قاتىسىپ، جەڭىمپاز اتاندىم. ولار مەنەن ستسەناريدى ساتىپ الدى. ەندى ونى بەس جىلعا دەيىن ەشكىمنىڭ پايدالانۋىنا قۇقى جوق. كۇندىز ادام، تۇندە جەزتىرناققا اينالاتىن ايەل تۋرالى جازىلعان جاقسى دۇنيە ەدى. ستسەناري كورەياعا كەتىپ قالعاننان كەيىن عانا ءبىزدىڭ جۇرت شۋلاپ وقي باستادى. كەتىپ قالعان قىزدىڭ ارتىنان جۇگىرگەن سياقتى...
– «ءتالتۇس» اتتى رومانىڭىز ءوز ومىرىڭىزدەن الىنعان دەيدى. سول راس پا؟ سوسىن بۇل شىعارمادا ۇلتتىق ونەردىڭ ءۇش سالاسى كورىنىس تابادى. مۇنداعى ءۇش دوس – ءانشى، كۇيشى، قولونەرشى شىنىندا ومىردە بولعان كەيىپكەرلەر مە؟
– ەگەر «ءتالتۇس» رومانىن وقىساڭىز، مۇحتار ماعاۋيننىڭ «كوكبالاق» اڭگىمەسىمەن ۇندەسەدى. ويتكەنى ەكەۋىندە دە وقيعا شىعىس قازاقستاننىڭ شۇبارتاۋ، اياگوز وڭىرلەرىندە وتەدى. قوس شىعارمادا دا كۇيشى قارت بار، اقىرىندا ونىڭ نەمەرەسى دە كۇيشى بولىپ شىعادى. نەگىزگى جەلىلەر ۇقساعانىمەن، وزگەشەلىكتەر دە جەتكىلىكتى. مەنىڭ مۇحتار ماعاۋينگە ءوز ءومىرىمدى ايتىپ بەرگەنىم راس، بىراق ول كىسى شىعارمانى وزىنشە كوركەمدەپ قۇلپىرتىپ جازدى. مەن ءوزىمنىڭ جانە اتامنىڭ ءومىرىن جاقسى بىلەمىن ەمەس پە؟ رومانداعى شەرىم اتتى ءانشىنىڭ ءپروتوتيپى – كارىم بايمۇراتوۆ دەگەن ءانشى. جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ اۋىلعا كەلىپ كونتسەرت بەرگەندە كارىمنىڭ انشىلىگىنە تاڭداي قاعىپتى. «الماتىعا كەلىڭىز، ءسىزدىڭ اندەرىڭىزدى جازىپ الايىق» دەپ ۇسىنىس تا ايتىپتى. قۋ تىرشىلىك، بوق دۇنيەمەن ۇيىنەن شىعا الماي، اقىرى تاسپاعا داۋىسى دا باسىلماي قالدى. دومبىراشى سابىت اقساقال – مەنىڭ اتام. اجىگەرەي – مەن عانا ەمەس، جالپى تالاپتى بالالاردىڭ جيىنتىق بەينەسى. قولونەرشى بولسا، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ تۇبىندە تۇرعان احمەتجان ەسىمدى قاريا. ول كىسىنىڭ كيىز ءۇيدى قالاي جاسايتىندىعىن كورىپ تاڭ-تاماشا بولۋشى ەدىم. كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگىن ءوزى جاسايدى، كيىزىن كەمپىرلەر باسىپ بەرەدى. ءوزى جۇمىسسىز بولعاندىقتان، كيىز ءۇي ساتىپ كۇنەلتەتىن. «ستالين»، «پارتيا» دەپ جۇرەكپەن سەنىپ، قۇجاتسىز دا جۇمىس ىستەي بەرگەندەر كوپ بولعان. ەڭبەك كىتاپشاسىندا جۇمىس تاجىريبەسى جازىلماعان سوڭ زەينەتاقىدان قاعىلاتىن. سونداي وكىمەتكە ادال بولسا دا، زەينەتكە شىقپاي ولە-ولگەنشە ءوز ەڭبەگىمەن جان باققان قارتتىڭ ءبىرى – احمەتجان. كيىز ۇيلەردى كەيدە قويشىلار، كەيدە مۇراجايلار ساتىپ الاتىن.
– وسى قولونەرشىنىڭ كەرەمەت ءبىر قىلىش جاساعانى تۋرالى جازاسىز. ول قىلىش قايدا؟
– وبلىستىق ولكەتانۋ مۇراجايى تاپسىرىسپەن احمەتجانعا جاساتادى. العاشىندا ول قاتتى قورقادى. بۇرىنىراق قىلىش جاسايمىن دەپ باسى بالەگە قالىپ، اتىلا جازداعان عوي. «جارايدى، وزدەرى سۇراپ جاتىر عوي» دەپ ەكى قىلىش جاساپ بەرىپتى. كەيىن سول قىلىشتى وبلىستىق ولكەتانۋ مۇراجايىنان ىزدەپ كوردىك. اباي مۇراجايىن توكەن يبراگيموۆ ەسىمدى اعامىز باسقاراتىن. سول كىسىگە ايتىپ ەدىك، «بىزدە ونداي قىلىش جوق، ولكەتانۋ مۇراجايىن كورمەسەڭدەر» دەپ كەڭەس بەردى. بۇل – 1990-جىلدارداعى اۋمالى-توكپەلى قيىن كەز بولاتىن. مۇراجايعا باردىق. ونداعىلار الدىمىزعا ءبىر قۇشاق قارۋ-جاراقتى اقتارىپ توگە سالدى. نەشە ءتۇرلى قارۋ-جاراقتىڭ ءبارى بار، بىراق ءبىز ىزدەگەن قىلىش جوق. بىزبەن بىرگە جۇرگەن مەيىرحان ءابدىراحمانوۆ دەگەن قارۋ-جاراقتىڭ بىلگىرى. «تاكە، ءسىز ىزدەگەن قىلىش مۇندا جوق» دەپ بىردەن ايتتى. مۇراجاي ديرەكتورى «بارى وسى» دەپ قاراپ وتىر. سوندا ەرتەدەن جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كارى كەمپىر ءبىزدى وڭاشا شاقىرىپ الىپ، بولعان جايتتى بايان ەتتى. «مۇراجايىمىزدا جەر اۋدارىلىپ كەلگەن جاتيەۆ دەگەن وسەتين جۇمىس ىستەگەن. الگى قىلىشتاردى مۋزەيدىڭ اتىنان تاپسىرىس بەرىپ، بىراق ءوز اقشاسىنا ساتىپ الدى» دەيدى كەيۋانا. وسەتيندەردىڭ ەلىنە قايتۋىنا رۇقسات بەرىلگەن تۇستا الگى قىلىشتاردى جاتيەۆ وزىمەن بىرگە الىپ كەتىپتى. ول قىلىشتار قازىر وسەتيادا تۇرسا كەرەك.
ديدار امانتاي دەگەن جازۋشى «ءتالتۇستى» وقىپ قاتتى تولقىپ، «كۇي ارقىلى حالىقتىڭ تاعدىرىن بەينەلەيتىن جاڭا ءتاسىل تاۋىپسىز» دەپ پىكىرىن ءبىلدىردى. روماندا كۇيلەردىڭ تاريحىنان حالىقتىڭ تاعدىرى كورىنىس تاباتىندىعىن دۇرىس بايقاپتى.
نەگىزگى وقيعالار دا ومىردەن الىنعان، ايتسە دە، كوركەمدىك شىندىق ءۇشىن دانەكەر كەيىپكەرلەر ءجۇرۋى زاڭدىلىق.
– ستەفان تسۆەيگتىڭ ءبىر كەيىپكەرى تۇرمەدە جاتىپ ويشا ءوز-وزىمەن شاحمات ويناپ جاتتىعادى. سول سياقتى «تالتۇستەگى» سابىت اقساقال دا اباقتىدا كۇيدى اۋىزبەن اندەتىپ تارتادى. كۇيدى قالاي اۋىزبەن تارتۋعا بولادى؟
– اتام ماعان كۇي ۇيرەتىپ وتىرعاندا قاتەلەسىپ كەتسەم، كۇيدى اۋىزبەن اندەتىپ-اق تۇسىندىرە سالاتىن. وتە كۇردەلى تاتتىمبەتتىڭ «كوكەيكەستىسىن» اۋىزبەن ءان قىلىپ ايتىپ بەرەتىن.
– «تاتتىمبەت سەرى» دەگەن رومان جازۋ ۇستىندە ەكەنسىز. ءبىز بىلمەيتىن تىڭ دەرەكتەر پايدالاندىڭىز با؟
– روماننىڭ العاشقى ءبولىمى جازىلدى. جينالعان دەرەكتەر جەتەرلىك. تەك دەنساۋلىعىم سىر بەرىپ، سول قولبايلاۋ بولىپ تۇر. بۇرىن-سوڭدى باسپاسوزدە جازىلماعان ماعلۇماتتار كەزدەسەدى مۇندا. مىسالى، الەكساندر II تاققا وتىرعاندا قۇنانباي قاجىلىققا شىعاتىن بولىپ، سوعان بايلانىستى ءوزى بارا الماي، ورنىنا تاتتىمبەتتى جىبەرەدى. اق پاتشانىڭ تاققا وتىرۋ سالتاناتى ماسكەۋدە وتكەن. شىڭعىس تورە، ىبىراي جايىقباەۆ، تاتتىمبەتتەر ماسكەۋگە بارعان. وتاربانىڭ ەندى عانا پايدا بولعان تۇسى ەكەن. يمپەريانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن بۇراتانا حالىقتاردىڭ وكىلدەرىن تاڭعالدىرۋ ءۇشىن پويىزبەن پەتەربۋرگكە دەيىن اپارىپ، قايتىپ اكەلگەن. تاتتىمبەت، وسىلايشا، رەسەيدىڭ ءبىراز جەرىن كوزبەن كورگەن. قوياندى جارمەڭكەسىنىڭ اشىلۋى تۋرالى قىزىقتى دەرەكتەر بار. قازاقتار «بيرجالىق قور» دەگەندى تۇسىنبەگەن ەمەس پە؟ سامارقان بازارى ءتارىزدى مالدى ايداپ اپارىپ قولما-قول ساتۋعا ۇيرەنگەن. تاتتىمبەت پەن ورىس ساۋداگەرىنىڭ اشقان بازارىندا سەنىمحاتپەن بايلاردىڭ وزدەرى عانا كەلەدى. وندا ءبىردى-ەكىلى جۇيرىك ات پەن ەت قانا ساتىلۋى مۇمكىن. بازار ستارىستىلارى مىڭعىرعان مالى بار بايلارعا «پالەن مال ساتۋعا رۇقسات» دەگەن ءبىر جاپىراق قاعاز بەرەدى. ساتۋشى جارمەڭكەگە الگىندەي قاعازبەن كەلەدى. ساتىپ الۋشى مالداردى جايلاۋدان ايداپ اكەتەدى. العاشقى كەزدە ەل مالدارىن جارمەڭكەگە قۋالاپ اكەلىپ، ونى بازار اكىمشىلىگى كىرگىزبەي، اقىرى توبەلەسكە دەيىن ۇلاسقان. قازاق جەرىندە تاپ-تازا كيىنگەن ادامدار قاعاز بەن قالام ارقىلى شارۋا شەشىلەتىن، ميلليونداعان اينالىمدار جاسايتىن العاشقى بازاردى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى – تاتتىمبەت. ودان كەيىن زاۋىت اشامىن دەپ ءجۇرىپ 45 جاستا قايتىس بولادى. ءسىبىردەن كەن وندىرۋگە رۇقسات قاعاز دا العان. ويلاعان ويى جۇزەگە اسسا، سول زاماندا قازاقتىڭ ءىرى كاپيتاليستەرىنىڭ ءبىرى تاتتىمبەت بولار ما ەدى.
– «تاتتىمبەتتى رەسەيلىك پاتشالىق ءولتىرتىپتى» دەگەن اڭگىمە بار ەمەس پە؟
– ونداي اڭگىمەنىڭ دە بارى راس. ويتكەنى قازىردىڭ وزىندە بايلىق ءۇشىن كىم نە ىستەمەيدى؟ بۇراتانا حالىقتان شىققان الپاۋىت بايدى كىم جاقسى كورسىن؟! ول كەزدە دە نارىققا تالاس جۇرگىزىلگەن. سوندىقتان، مۇنداي اڭگىمەنى دە جوققا شىعارمايمىن.
الاشقا ايتار داتىم...
بۇگىنگىدەي جاھاندانۋ زامانىندا قازاقتىڭ قازاق بولىپ قالۋى مەنى قاتتى تولعاندىرادى. سالاۋاتتى ۇلت رەتىندە قالىپتاسۋىمىز دا – ۇلكەن ماسەلە. دۇنيە بارعان سايىن قيىنداپ، قاتىگەزدەنىپ بارادى. ەگەمەندىك الدىق، ازاتپىز! بىراق ءوز تاعدىرىمىزعا ءوزىمىز جاۋاپتىمىز. بۇرىنعىداي پارتياعا، كوممۋنيزمگە سەنۋ دەگەن جوق. ەكى-ءۇش عاسىر بوداندىقتا بولدىق. سوعان ۇيرەنىپ الدىق. ەندى بارىنە ءوزىمىز جاۋاپتىمىز. «ەرتەڭ قازاق بالاسى قانداي بولادى؟» دەپ ويلانامىن. ۇلتتى ساقتاۋدىڭ جاقسى ۇلگىسىن جاپوندىقتار جاساپ وتىر. دامىعان كاپيتاليستىك ەل عوي، بىراق ءوزىنىڭ ۇلتتىق كەلبەتىن، بايىرعى تۇرمىسىن، مادەنيەتىن ساقتاۋدا. ولاردىڭ كەرەمەتى – كوپشىلىك راسىمدەرى ءۇي ىشىندە جاسالادى ەكەن. وتباسىلىق راسىمدەرگە ەشكىم تىيىم سالا المايدى. قازاقتار ۇيىندە بالا-شاعاسىمەن ورىسشا سويلەسەدى دە، «مەملەكەت، مەكتەپ نەگە بالالارىمىزدى قازاقشا تاربيەلەمەيدى؟» دەپ رەنجيدى. ءۇي ىشىندە تاربيە مىقتى بولسا، بالا ەشقايدا كەتپەيدى. ءار قازاقتىڭ ۇيىندە دومبىرا تۇرۋى كەرەك. ءاربىر قازاقتىڭ ۇيىندە كۇي تارتىلىپ تۇرۋى قاجەت.
ارمان اۋباكىر،
"الاش ايناسى" گازەتىنەن
