مەديتسيناعا ەڭبەك سىڭىرگەن قازاق قىزى دەسە ەسىمىزگە تۇسەتىنى - گۇلسىم اپايلارىمىز. دەگەنمەن اتىن تاريحتىڭ شاڭى باسقان، بىراق سىڭىرگەن ەڭبەگى وراسان زور وزگە دە قازاقتىڭ دا قىزدارى بار. قۇدايدىڭ ءوزى ايداپ اكەلگەندەي بيىل ءمۇبينا اپامىزدىڭ ومىرگە كەلگەنىنە 130 جىل ەكەن. سونىڭ قۇرمەتىنە اتىن قايتا ءتىرىلتۋ ماقساتىندا كىتاپحانا ەسىگىن قاعىپ، قازاقتان شىققان العاشقى ء“تىس دارىگەر” قىز تۋرالى ماقالا جازباق بولىپ نيەتتەندىم.
1895 جىلى قازاق دالاسىندا تۋعان ءمۇبينا يبراگيمقىزى نيازوۆا (كەيدە تاناشەۆا دەپ تە اتالعان) – ءوز زامانىنىڭ قيىن سىناقتارىنان ءوتىپ، ءبىلىم مەن عىلىمعا، حالىققا قىزمەت ەتۋگە دەگەن ۇمتىلىسىمەن قازاق قىزدارىنىڭ ۇلگىسى بولدى. ونىڭ ءومىرى – ۇلتتىق ءداستۇر مەن زاماناۋي يدەيالاردىڭ توعىسۋى، ەل يگىلىگى ءۇشىن كۇرەسكەن قايراتكەردىڭ ناعىز بەينەسى. بۇل ماقالادا ءمۇبينانىڭ تۋعاننان باستاپ، ءبىلىم الۋ، كاسىبي قىزمەتكە اتتانۋى، قوعامدىق بەلسەندىلىگى، رەپرەسسيالار مەن قايتا ورالۋ كەزەڭدەرى، سونداي-اق، ونىڭ مۇراسى مەن ۇرپاققا قالدىرعان ۇلگىسى جان-جاقتى باياندالادى.
ۋاقىت ماشينەسى: “دارىگەر” بولامىن دەگەن شەشىمدى قالاي قابىلدادى؟
1905 جىلى ءمۇبينا كەزىك اۋرۋىمەن قاتتى اۋىرعان. اۋىلدا اۋرۋلاردى ەمدەيتىن دارىگەرلەر تەك قانا ءبىر فەلدشەرلىك پۋنكت بولعان. ءمۇبينانىڭ قىزۋى تىم جوعارى بولادى دا، فەلدشەر اۋرۋدىڭ قىزۋىن تۇسىرە الماعان.
ءومىر دەگەننىڭ عاجاپ ساتتەرى دە ۇشىراسادى عوي. ءمۇبينانىڭ اكەسى يبراگيم قولى ۇزىن، باي شارۋا بولعاندىقتان، قىزىن استراحان قالاسىنداعى اۋرۋحاناعا تەزدەتىپ جەتكىزۋگە ءماجبۇر بولادى. كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعاسىنداعى بالىق شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ جۇرگەن بەكمۇحاممەدوۆتار مەن تاناشەۆتار اۋلەتىنە ەڭ جاقىن قالا استراحان ەدى.
اۋرۋحانادا ەمدەلىپ جاتقان ءمۇبينانى قاتتى قىزىقتىرعان - اق حالات كيگەن، ءۇستى-باستارى تاپ-تازا اپپاق، وقىعان ءبىلىمدى جانە كىشىپەيىل، سوزدەرى جۇمساق، ادامنىڭ ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ تۇرعان دارىگەر ايەلدەرمەن، كۇتۋشى مەدبيكەلەر بولدى. ولار وزدەرى ءتىپتى باۋىرمال، ۇلتى مەن ءتۇسى باسقا بولسا دا، ءمۇبينانى جاتىرقامايتىن، ءوز تۋىسىنداي كورىپ كۇتتى، ەمدەدى، باۋراپ الدى. جاس قىزعا دارىگەر قاۋىمنىڭ سىرقاتتارعا عانا ەمەس، اينالاسىنداعىلارعا دا مول مەيىرىممەن، ىستىق ىقىلاسپەن قارايتىنى قاتتى اسەر ەتتى. وسىنىڭ ءوزى-اق ونىڭ اق جەلەڭدى ابزال جاندارعا، مەديتسينا سالاسىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن تۋدىردى. ءمۇبينا اۋرۋدان جازىلىپ شىعادى. وسىنداي ىقىلاستى كورگەن قازاق كىزى - ءمۇبينا، «اتتەڭ مەن دە وسىلار سياقتى دارىگەر ماماندىعىن الىپ، حالقىما قىزمەت ەتسەم» - دەپ ارماندايدى. مىنە، وسىلاي بالاڭ قيالدان ورىلگەن ىنتىزارلىق بىرتە-بىرتە ارمان قاناتىندا قاتايىپ، دارىگەر بولۋعا جەتەلەگەن. ول باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداعان جاندارعا ەم-دوم جاساپ، دەرتىنەن جازىپ، پايدام تيسە دەپ ارماندال ەدى. اقىرى قايسار قىز دەگەنىنە جەتىپ، دارىگەر اتاندى.
وسى كەزدە ءمۇبينانىڭ اعاسى ءمۇسلىم استراحانداگى گيمنازيادا وقۋدا بولعاندىقتان، اۋرۋحاناعا ءجيى كەلىپ قارىنداسىنىڭ حال-جايىن ءبىلىپ تۇردى. اعاسىمەن اقىلداسا كەلە ول «استراحاندا قالىپ، وقيمىن» دەپ شەشىم قابىلدادى. اۋرۋدان جازىلىپ شىققان ءمۇبينا اعاسىنىڭ كەڭەسىمەن قالادا پاتەرگە جاتىپ، وقىتۋشى جالداپ، ورىسشا وقيدى. ورىس ءتىلىن ۇيرەندى. قاعىلەز ءمۇبينانىڭ پاتەر ەگەسىنىڭ كىزىمەن جاقىن ارالاسۋ دا ءتىلدى ءجىتى ۇيرەنۋگە سەپتىگىن تيگىزدى. جاتقان پاتەردە وقىپ جۇرگەن ماريا اتتى ورىس قىزى بولاتىن. ءمۇبينا ونىمەن تانىسىپ، تاتۋ-سىرلاس بولدى. تابيعاتىنان بار قابىلەتى مەن دارىنىنىڭ ارقاسىندا ول ورىس ءتىلىن تەز ۇيرەندى دە، ساباققا دا جەتىك بولدى».
«ءمۇبينانىڭ اۋىلداعى اكە-شەشەسى مەن باسقا دا تۋىستارىنا قىز بالانىڭ شەتكە بارىپ ورىسشا وقىعانى ۇناعان جوق. وعان قوسىمشا «كەرى-تارتپا، كەيبىر دىنشىلدەر، ءمۇبينا شوقىندى، ورىس بولدى، ەندى قايتا ۇيگە كەلمەيدى، وسكەسىن ءبىر ورىسقا تۇرمىسقا شىعادى دا، «مارجا» بولىپ شىعا كەلەدى»، - دەپ تە وسەكتى قارداي بوراتتى». (كىتاپتان ءۇزىندى)
ءومىردىڭ العاشقى بەتتەرى: ۇلى ءداستۇر مەن جاڭا ۇمىتتەردىڭ توعىسۋى
ءمۇبينا اپامىز 1895 جىلدىڭ 25 جەلتوقسانىندا دۇنيەگە كەلدى. ونىڭ وتباسى – قازاقتىڭ كونە ءداستۇرى مەن باتىرلىق تاريحىن جالعاستىرىپ كەلە جاتقان ۇرپاقتاردىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، بالا كەزىنەن باستاپ ەرلىك، ادىلدىك جانە حالىققا قىزمەت ەتۋ قۇندىلىقتارى ونىڭ جۇرەگىندە ورىن الدى. باستاۋىش ۋچيليششەدە قازاق قىزدارىنىڭ وقۋعا دەگەن ىنتاسى مەن قابىلەتى ەرەكشە باعالانىپ، سول ورتادا ول بىلىمگە شىن ىقىلاسپەن بەت بۇردى. وتباسىنىڭ ىقپالى مەن ەلدىك سالت-ءداستۇردىڭ تەرەڭدىگى ونىڭ ومىرىندە بولاشاقتا ۇلكەن ءىز قالدىرۋعا نەگىز بولدى.
شەت ءتىلى مەن زاماناۋي عىلىمعا بەت بۇرۋ: ءبىلىم جولىنداعى تاباندىلىق
ءمۇبينانىڭ ءبىلىم جولى – تەك قازاق تىلىندە عانا ەمەس، شەت تىلدەرىن مەڭگەرۋ ارقىلى دا كەڭەيدى. استراحان مەن ساراتوۆ قالالارىنداعى وقۋ ورىندارىنا ءتۇسىپ، زاماناۋي عىلىم مەن مەديتسينانىڭ قۇپيالارىمەن تانىستى.
1912–1913 جىلدارى ساراتوۆتاعى ءتىس دارىگەرلەرى مەكتەبىندە وقىپ، 1917 جىلى «ءتىس دارىگەرى» ديپلومىن يەلەنۋى – ونىڭ كاسىبي جولىنداعى ماڭىزدى قادام بولدى. بۇل كەزەڭدە گۇلسىم اسفاندياروۆادان كەيىن قازاق قىزدارىنىڭ قاتارىندا العاشقى كاسىبي دارىگەرلەردىڭ ءبىرى بولىپ شىعۋى – ەل ءۇشىن ۇلكەن قۋانىش بولدى. جاس كەزىنەن باستاپ عىلىمي ىزدەنىستەرگە، وزەكتى ماسەلەلەرگە باعىنعان ءمۇبينانىڭ ستۋدەنتتىك جىلدارى – ستۋدەنتتىك ميتينگتەر، رەۆوليۋتسيالىق وي-سانانىڭ ويانۋى، پاتشا رەجيمىنىڭ ادىلەتسىزدىگىنە قارسى نارازىلىق پەن قوعامدىق نارازىلىقتاردىڭ جارقىن كورىنىسى بولدى. وسى تاجىريبە ونىڭ بولاشاقتا ازاماتتىق قىزمەتكە، قوعامدى وزگەرتۋگە دەگەن ۇمتىلىسىن تەرەڭدەتتى.
قوعامدىق بەلسەندىلىك پەن ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىك
1917 جىلى وردا قالاسىندا ءتىس دارىگەرى بولىپ قىزمەت ەتە باستاعاننان كەيىن، ءمۇبينانىڭ ەڭبەك جولى تەك مەديتسينا سالاسىمەن شەكتەلمەي، قوعامدىق-ساياسي قىزمەتتە دە وزىندىك ءىز قالدىردى.
ورال مەن بەكەي گۋبەرنياسىندا سوت، پروكۋرورلىق جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ ورگاندارىندا قىزمەت اتقارىپ، حالىقتىڭ قۇقىقتارى مەن الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىگىن قورعاۋ باعىتىندا بەلسەندى جۇمىس جاسادى. ونىڭ وسى كەزەڭدەگى قىزمەتى – حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ، سانيتارلىق جاعدايدى جاقسارتۋ جانە ادىلەتتى قوعام قۇرۋعا دەگەن ۇمتىلىستىڭ ايقىن كورىنىسى بولدى. ءمۇبينانىڭ ازاماتتىق ءىس-ارەكەتتەرى مەن ساياساتقا بەلسەندى ارالاسۋى سول كەزدەگى قوعامدىق وي-سانانىڭ وزگەرۋىنە سەپتىگىن تيگىزدى.
اكۋشەرلىك مەكتەبىن ۇيىمداستىرۋ: قازاق قىزدارىنىڭ بولاشاعىن جارىققا شىعارۋ
1937 جىلى قازاق دالاسىندا ۇلكەن وزگەرىس باستالدى. حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋ مەن انا مەن بالانى كۇتۋ ماسەلەلەرى وزەكتى بولعان كەزەڭدە، جاڭا وقۋ ورنى – رەسپۋبليكالىق اكۋشەر مەكتەبى اشىلدى. ءمۇبينا يبراگيمقىزى وسى وقۋ ورنىنىڭ تۇڭعىش ديرەكتورى بولىپ تاعايىندالىپ، قازاق قىزدارى مەن اۋىل-سەلودان شىققان جەتىم، جارتىلاي جەتىم ستۋدەنتتەرگە كاسىبي ءبىلىم بەرۋدىڭ ەسىگىن اشتى.
«ەگەر دەنساۋلىق – باستى بايلىق بولسا، وندا ءبىلىم بەن ۇمتىلىس – ەڭ قۇندى قارۋ»، – دەگەن ۇرانمەن ءمۇبينانىڭ جەتەكشىلىگىمەن ىسكە قوسىلعان بۇل وقۋ ورنى قازىرگى ۋاقىتتا دا قازاقستاننىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىندە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. وقۋ ورنى تۇلەكتەرى – كەيىنگى جىلدارى ەلدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە انا مەن بالا دەنساۋلىعىن قورعاپ، مەديتسينالىق قىزمەتتىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا اتسالىسقان كاسىپقوي ماماندار – ءمۇبينانىڭ ەڭبەگىنىڭ ايعاقتارى رەتىندە ەستە قالۋدا.
قيىن سىناقتار مەن رەپرەسسيا: ءومىردىڭ سىناۋ ساتتەرى
1937 جىلى كەڭەس بيلىگىنىڭ قاتال ساياسي رەپرەسسيالارى كەزىندە ءمۇبينا اپامىز «وتانىن ساتقانداردىڭ وتباسى» دەگەن ايىپپەن ۇزاق ۋاقىتقا جازالانعان. بۇل كەزەڭ – ونىڭ ومىرىندەگى ەڭ اۋىر سىناقتاردىڭ ءبىرى بولدى. وتباسىلىق مۇشەلەر مەن جولداستار دا قىسىمعا ۇشىراپ، قيىن-قىستاۋ ساتتەر ورىن الدى. دەگەنمەن، سول اۋىر جىلدار ءمۇبينانىڭ جۇرەگىندەگى ۇلتتىق ۇمتىلىستى سوندىرە المادى، كەرىسىنشە، ونىڭ ىشكى قايراتى مەن ازاماتتىق ادالدىعى ودان ءارى نىعايا ءتۇستى.1944 جىلى تۋرمىستان بوساتىلىپ، قايتادان ءوز قىزمەتىنە ورالعان ءمۇبينانىڭ قايتارىمى – حالىققا قىزمەت ەتۋدەگى شىدامدىلىق پەن تاباندىلىقتىڭ ايقىن كورىنىسى بولدى. ونىڭ قايتا ورالۋى قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك پەن ادامگەرشىلىككە دەگەن سەنىمىنىڭ جاڭعىرىعى سەكىلدى.
عىلىمي-پەداگوگيكالىق مۇرا جانە ۇرپاققا ونەگە
ءمۇبينانىڭ ەڭبەگى تەك كلينيكالىق قىزمەتپەن شەكتەلمەي، عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن، پەداگوگيكالىق ءىس-ارەكەتتەردى جانە قوعامدىق ناسيحاتتى دا قامتىدى.
ونىڭ جەتەكشىلىگىمەن ۇيىمداستىرىلعان رەسپۋبليكالىق اكۋشەر مەكتەبى – قازىرگى مەديتسينالىق كوللەدجدىڭ نەگىزى، قازاق قىزدارىنىڭ ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىنداعى العاشقى جارقىن ساۋلەسى. مەكتەپ تۇلەكتەرى كەيىننەن ەلىمىزدەگى جوعارى دارەجەلى پروفەسسورلار، دوتسەنتتەر، كانديداتتار بولىپ، ءوز بىلىمدەرى مەن تاجىريبەلەرىن جاستارعا جەتكىزىپ، دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىن نىعايتۋعا اتسالىستى.
ءمۇبينانىڭ عىلىمعا، بىلىمگە جانە قوعام يگىلىگىنە دەگەن ۇمتىلىسى – بۇگىنگى مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىنە، پەداگوگتارعا جانە ازاماتتىق بەلسەندىلىك تانىتۋشىلارعا ۇلگى-ونەگە بولىپ قالا بەرەدى. ونىڭ ءومىرى مەن ەڭبەگى – حالىققا قىزمەت ەتۋدىڭ، ادىلدىككە ۇمتىلۋدىڭ جانە ۇلتتىق سانا-سەزىمدى وياتۋدىڭ جارقىن ۇلگىسى رەتىندە ماڭگى ەستە ساقتالادى.
ۇرپاققا قالدىرعان ماڭگىلىك تەمىرقازىق
ءمۇبينا يبراگيمقىزى نيازوۆا (تاناشەۆا) – قازاق قىزدارىنىڭ عىلىم مەن مەديتسينا سالاسىنداعى العاشقى وكىلى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قوعام قايراتكەرى، ازاماتتىق جانە الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتىڭ جارقىن ۇلگىسى بولدى. ونىڭ ءومىرى كەلەسى ماڭىزدى كەزەڭدەرگە بولىنەدى:
- باستاپقى ءبىلىم مەن شەت ءتىلى ارقىلى ءبىلىم الۋ: قازاق قىزدارىنىڭ وقۋعا دەگەن ىنتاسىن، وتباسىلىق ءداستۇر مەن زاماناۋي عىلىم اراسىنداعى ديالوگتى ايقىندادى.
- پروفەسسيونالدىق قىزمەت: ساراتوۆدا ءتىس دارىگەرى رەتىندە كاسىبي جولىن باستاعاننان كەيىن، وردا، ورال جانە بەكەي گۋبەرنيالارىندا دەنساۋلىق ساقتاۋ مەن قۇقىق قورعاۋ سالاسىندا بەلسەندى ەڭبەك ەتتى.
- قوعامدىق بەلسەندىلىك: ستۋدەنتتىك جىلدارداعى رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىس، «الاش» يدەياسى مەن الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىككە دەگەن ۇمتىلىس ونىڭ ازاماتتىق ومىرىندەگى ماڭىزدى كەزەڭدەردى قالىپتاستىردى.
- اكۋشەر مەكتەبىن ۇيىمداستىرۋ: 1937 جىلى رەسپۋبليكالىق اكۋشەر مەكتەبىن اشىپ، قازاق قىزدارىنا كاسىبي ءبىلىم مەن ءوز بولاشاعىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەردى.
- رەپرەسسيالار مەن قايتا ورالۋ: قيىن كەزەڭدەرگە قاراماستان، 1944 جىلى بوساتىلىپ، قايتادان حالىققا قىزمەت ەتۋگە ورالدى، بۇل ونىڭ قايراتتى، ۇمتىلدى جانە پاتريوتتىق تۇلعا ەكەنىن دالەلدەدى.
ءمۇبينا يبراگيمقىزى نيازوۆا (تاناشەۆا) – قازاق حالقىنىڭ مەديتسينا سالاسىنداعى وركەندەۋىنە، ايەلدەردىڭ كاسىبي دامۋ جولىنىڭ اشىلۋىنا جانە الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتىڭ ورناۋىنا زور ۇلەس قوسقان قايراتكەر. ونىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى قازىرگى قازاقستاننىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، ۇرپاققا ۇلگى بولاتىن تاريحي تۇلعا رەتىندە ماڭگى ەستە قالادى. ونىڭ ءومىرى — قازاق حالقىنىڭ بولاشاعىنا دەگەن سەنىم مەن ءۇمىت، بىلىمگە، عىلىمعا جانە ادىلدىككە ۇمتىلۋدىڭ جارقىن مىسالى. «ءمۇبينا اپامىزدىڭ ءىزى – ماڭگىلىك تەمىرقازىق»، – دەپ ايتۋعا بولادى. ويتكەنى ونىڭ ەڭبەگى مەن رۋحى ءاربىر قازاقتىڭ جۇرەگىندە، ءاربىر ۇرپاقتىڭ ارمانىندا جاڭعىرىپ وتىرادى.
دۇيسەنبەك اسەم جەڭىسقىزى
