Medıınaǵa eńbek sińirgen qazaq qyzy dese esimizge túsetini - Gúlsim apaılarymyz. Degenmen atyn tarıhtyń shańy basqan, biraq sińirgen eńbegi orasan zor ózge de qazaqtyń da qyzdary bar. Qudaıdyń ózi aıdap ákelgendeı bıyl Múbıná apamyzdyń ómirge kelgenine 130 jyl eken. Sonyń qurmetine atyn qaıta tiriltý maqsatynda kitaphana esigin qaǵyp, qazaqtan shyqqan alǵashqy “tis dáriger” qyz týraly maqala jazbaq bolyp nıettendim.
1895 jyly qazaq dalasynda týǵan Múbıná Ibragımqyzy Nııazova (keıde Tanasheva dep te atalǵan) – óz zamanynyń qıyn synaqtarynan ótip, bilim men ǵylymǵa, halyqqa qyzmet etýge degen umtylysymen qazaq qyzdarynyń úlgisi boldy. Onyń ómiri – ulttyq dástúr men zamanaýı ıdeıalardyń toǵysýy, el ıgiligi úshin kúresken qaıratkerdiń naǵyz beınesi. Bul maqalada Múbınanyń týǵannan bastap, bilim alý, kásibı qyzmetke attanýy, qoǵamdyq belsendiligi, repressııalar men qaıta oralý kezeńderi, sondaı-aq, onyń murasy men urpaqqa qaldyrǵan úlgisi jan-jaqty baıandalady.
Ýaqyt máshınesi: “dáriger” bolamyn degen sheshimdi qalaı qabyldady?
1905 jyly Múbıná kezik aýrýymen qatty aýyrǵan. Aýylda aýrýlardy emdeıtin dárigerler tek qana bir feldsherlik pýnkt bolǵan. Múbınániń qyzýy tym joǵary bolady da, feldsher aýrýdyń qyzýyn túsire almaǵan.
Ómir degenniń ǵajap sátteri de ushyrasady ǵoı. Múbınániń ákesi Ibragım qoly uzyn, baı sharýa bolǵandyqtan, qyzyn Astrahan qalasyndaǵy aýrýhanaǵa tezdetip jetkizýge májbúr bolady. Kaspıı teńiziniń jaǵasyndaǵy balyq sharýashylyǵymen aınalysyp júrgen Bekmuhammedovtar men Tanashevtar áýletine eń jaqyn qala Astrahan edi.
Aýrýhanada emdelip jatqan Múbınáni qatty qyzyqtyrǵan - aq halat kıgen, ústi-bastary tap-taza appaq, oqyǵan bilimdi jáne kishipeıil, sózderi jumsaq, adamnyń ishi-baýyryna kirip turǵan dáriger áıeldermen, kútýshi medbıkeler boldy. Olar ózderi tipti baýyrmal, ulty men túsi basqa bolsa da, Múbınáni jatyrqamaıtyn, óz týysyndaı kórip kútti, emdedi, baýrap aldy. Jas qyzǵa dáriger qaýymnyń syrqattarǵa ǵana emes, aınalasyndaǵylarǵa da mol meıirimmen, ystyq yqylaspen qaraıtyny qatty áser etti. Osynyń ózi-aq onyń aq jeleńdi abzal jandarǵa, medıına salasyna degen qyzyǵýshylyǵyn týdyrdy. Múbıná aýrýdan jazylyp shyǵady. Osyndaı yqylasty kórgen qazaq kyzy - Múbıná, «átteń men de osylar sııaqty dáriger mamandyǵyn alyp, halqyma qyzmet etsem» - dep armandaıdy. Mine, osylaı balań qııaldan órilgen yntyzarlyq birte-birte arman qanatynda qataıyp, dáriger bolýǵa jetelegen. Ol basy aýyryp, baltyry syzdaǵan jandarǵa em-dom jasap, dertinen jazyp, paıdam tıse dep armandal edi. Aqyry qaısar qyz degenine jetip, dáriger atandy.
Osy kezde Múbınániń aǵasy Múslim Astrahandagy gımnazııada oqýda bolǵandyqtan, aýrýhanaǵa jıi kelip qaryndasynyń hal-jaıyn bilip turdy. Aǵasymen aqyldasa kele ol «Astrahanda qalyp, oqımyn» dep sheshim qabyldady. Aýrýdan jazylyp shyqqan Múbıná aǵasynyń keńesimen qalada páterge jatyp, oqytýshy jaldap, oryssha oqıdy. Orys tilin úırendi. Qaǵilez Múbınániń páter egesiniń kyzymen jaqyn aralasý da tildi jiti úırenýge septigin tıgizdi. Jatqan páterde oqyp júrgen Marııa atty orys qyzy bolatyn. Múbına onymen tanysyp, tatý-syrlas boldy. Tabıǵatynan bar qabileti men darynynyń arqasynda ol orys tilin tez úırendi de, sabaqqa da jetik boldy».
«Múbınániń aýyldaǵy áke-sheshesi men basqa da týystaryna qyz balanyń shetke baryp oryssha oqyǵany unaǵan joq. Oǵan qosymsha «keri-tartpa, keıbir dinshilder, Múbıná shoqyndy, orys boldy, endi qaıta úıge kelmeıdi, óskesin bir orysqa turmysqa shyǵady da, «marja» bolyp shyǵa keledi», - dep te ósekti qardaı boratty». (Kitaptan úzindi)
Ómirdiń alǵashqy betteri: Uly dástúr men jańa úmitterdiń toǵysýy
Múbıná apamyz 1895 jyldyń 25 jeltoqsanynda dúnıege keldi. Onyń otbasy – qazaqtyń kóne dástúri men batyrlyq tarıhyn jalǵastyryp kele jatqan urpaqtardyń biri bolǵandyqtan, bala kezinen bastap erlik, ádildik jáne halyqqa qyzmet etý qundylyqtary onyń júreginde oryn aldy. Bastaýysh ýchılıede qazaq qyzdarynyń oqýǵa degen yntasy men qabileti erekshe baǵalanyp, sol ortada ol bilimge shyn yqylaspen bet burdy. Otbasynyń yqpaly men eldik salt-dástúrdiń tereńdigi onyń ómirinde bolashaqta úlken iz qaldyrýǵa negiz boldy.
Shet tili men zamanaýı ǵylymǵa bet burý: Bilim jolyndaǵy tabandylyq
Múbınanyń bilim joly – tek qazaq tilinde ǵana emes, shet tilderin meńgerý arqyly da keńeıdi. Astrahan men Saratov qalalaryndaǵy oqý oryndaryna túsip, zamanaýı ǵylym men medıınanyń qupııalarymen tanysty.
1912–1913 jyldary Saratovtaǵy tis dárigerleri mektebinde oqyp, 1917 jyly «tis dárigeri» dıplomyn ıelenýi – onyń kásibı jolyndaǵy mańyzdy qadam boldy. Bul kezeńde Gúlsim Asfandııarovadan keıin qazaq qyzdarynyń qatarynda alǵashqy kásibı dárigerlerdiń biri bolyp shyǵýy – el úshin úlken qýanysh boldy. Jas kezinen bastap ǵylymı izdenisterge, ózekti máselelerge baǵynǵan Múbınanyń stýdenttik jyldary – stýdenttik mıtıngter, revolıýııalyq oı-sananyń oıanýy, patsha rejıminiń ádiletsizdigine qarsy narazylyq pen qoǵamdyq narazylyqtardyń jarqyn kórinisi boldy. Osy tájirıbe onyń bolashaqta azamattyq qyzmetke, qoǵamdy ózgertýge degen umtylysyn tereńdetti.
Qoǵamdyq belsendilik pen azamattyq jaýapkershilik
1917 jyly Orda qalasynda tis dárigeri bolyp qyzmet ete bastaǵannan keıin, Múbınanyń eńbek joly tek medıına salasymen shektelmeı, qoǵamdyq-saıası qyzmette de ózindik iz qaldyrdy.
Oral men Bekeı gýbernııasynda sot, prokýrorlyq jáne densaýlyq saqtaý organdarynda qyzmet atqaryp, halyqtyń quqyqtary men áleýmettik ádilettiligin qorǵaý baǵytynda belsendi jumys jasady. Onyń osy kezeńdegi qyzmeti – halyqtyń ál-aýqatyn arttyrý, sanıtarlyq jaǵdaıdy jaqsartý jáne ádiletti qoǵam qurýǵa degen umtylystyń aıqyn kórinisi boldy. Múbınanyń azamattyq is-áreketteri men saıasatqa belsendi aralasýy sol kezdegi qoǵamdyq oı-sananyń ózgerýine septigin tıgizdi.
Akýsherlik mektebin uıymdastyrý: Qazaq qyzdarynyń bolashaǵyn jaryqqa shyǵarý
1937 jyly qazaq dalasynda úlken ózgeris bastaldy. Halyqtyń densaýlyǵyn saqtaý men ana men balany kútý máseleleri ózekti bolǵan kezeńde, jańa oqý orny – Respýblıkalyq akýsher mektebi ashyldy. Múbıná Ibragımqyzy osy oqý ornynyń tuńǵysh dırektory bolyp taǵaıyndalyp, qazaq qyzdary men aýyl-selodan shyqqan jetim, jartylaı jetim stýdentterge kásibı bilim berýdiń esigin ashty.
«Eger densaýlyq – basty baılyq bolsa, onda bilim ben umtylys – eń qundy qarý», – degen uranmen Múbınanyń jetekshiligimen iske qosylǵan bul oqý orny qazirgi ýaqytta da Qazaqstannyń densaýlyq saqtaý júıesinde mańyzdy ról atqarady. Oqý orny túlekteri – keıingi jyldary eldiń túkpir-túkpirinde ana men bala densaýlyǵyn qorǵap, medıınalyq qyzmettiń sapasyn arttyrýǵa atsalysqan kásipqoı mamandar – Múbınanyń eńbeginiń aıǵaqtary retinde este qalýda.
Qıyn synaqtar men repressııa: Ómirdiń synaý sátteri
1937 jyly Keńes bıliginiń qatal saıası repressııalary kezinde Múbıná apamyz «Otanyn satqandardyń otbasy» degen aıyppen uzaq ýaqytqa jazalanǵan. Bul kezeń – onyń ómirindegi eń aýyr synaqtardyń biri boldy. Otbasylyq músheler men joldastar da qysymǵa ushyrap, qıyn-qystaý sátter oryn aldy. Degenmen, sol aýyr jyldar Múbınanyń júregindegi ulttyq umtylysty sóndire almady, kerisinshe, onyń ishki qaıraty men azamattyq adaldyǵy odan ári nyǵaıa tústi.1944 jyly týrmystan bosatylyp, qaıtadan óz qyzmetine oralǵan Múbınanyń qaıtarymy – halyqqa qyzmet etýdegi shydamdylyq pen tabandylyqtyń aıqyn kórinisi boldy. Onyń qaıta oralýy qazaq halqynyń áleýmettik ádilettilik pen adamgershilikke degen seniminiń jańǵyryǵy sekildi.
Ǵylymı-pedagogıkalyq mura jáne urpaqqa ónege
Múbınanyń eńbegi tek klınıkalyq qyzmetpen shektelmeı, ǵylymı-zertteý jumystaryn, pedagogıkalyq is-áreketterdi jáne qoǵamdyq nasıhatty da qamtydy.
Onyń jetekshiligimen uıymdastyrylǵan Respýblıkalyq akýsher mektebi – qazirgi medıınalyq kolledjdiń negizi, qazaq qyzdarynyń bilim men ǵylym salasyndaǵy alǵashqy jarqyn sáýlesi. Mektep túlekteri keıinnen elimizdegi joǵary dárejeli professorlar, doentter, kandıdattar bolyp, óz bilimderi men tájirıbelerin jastarǵa jetkizip, densaýlyq saqtaý júıesin nyǵaıtýǵa atsalysty.
Múbınanyń ǵylymǵa, bilimge jáne qoǵam ıgiligine degen umtylysy – búgingi medıına qyzmetkerlerine, pedagogtarǵa jáne azamattyq belsendilik tanytýshylarǵa úlgi-ónege bolyp qala beredi. Onyń ómiri men eńbegi – halyqqa qyzmet etýdiń, ádildikke umtylýdyń jáne ulttyq sana-sezimdi oıatýdyń jarqyn úlgisi retinde máńgi este saqtalady.
Urpaqqa qaldyrǵan máńgilik temirqazyq
Múbıná Ibragımqyzy Nııazova (Tanasheva) – qazaq qyzdarynyń ǵylym men medıına salasyndaǵy alǵashqy ókili ǵana emes, sonymen birge qoǵam qaıratkeri, azamattyq jáne áleýmettik ádilettiliktiń jarqyn úlgisi boldy. Onyń ómiri kelesi mańyzdy kezeńderge bólinedi:
- Bastapqy bilim men shet tili arqyly bilim alý: Qazaq qyzdarynyń oqýǵa degen yntasyn, otbasylyq dástúr men zamanaýı ǵylym arasyndaǵy dıalogty aıqyndady.
- Professıonaldyq qyzmet: Saratovda tis dárigeri retinde kásibı jolyn bastaǵannan keıin, Orda, Oral jáne Bekeı gýbernııalarynda densaýlyq saqtaý men quqyq qorǵaý salasynda belsendi eńbek etti.
- Qoǵamdyq belsendilik: Stýdenttik jyldardaǵy revolıýııalyq qozǵalys, «Alash» ıdeıasy men áleýmettik ádilettilikke degen umtylys onyń azamattyq ómirindegi mańyzdy kezeńderdi qalyptastyrdy.
- Akýsher mektebin uıymdastyrý: 1937 jyly Respýblıkalyq akýsher mektebin ashyp, qazaq qyzdaryna kásibı bilim men óz bolashaǵyn qalyptastyrýǵa múmkindik berdi.
- Repressııalar men qaıta oralý: Qıyn kezeńderge qaramastan, 1944 jyly bosatylyp, qaıtadan halyqqa qyzmet etýge oraldy, bul onyń qaıratty, umtyldy jáne patrıottyq tulǵa ekenin dáleldedi.
Múbıná Ibragımqyzy Nııazova (Tanasheva) – qazaq halqynyń medıına salasyndaǵy órkendeýine, áıelderdiń kásibı damý jolynyń ashylýyna jáne áleýmettik ádilettiliktiń ornaýyna zor úles qosqan qaıratker. Onyń ómiri men qyzmeti qazirgi Qazaqstannyń densaýlyq saqtaý júıesiniń negizin qalaýshy, urpaqqa úlgi bolatyn tarıhı tulǵa retinde máńgi este qalady. Onyń ómiri — qazaq halqynyń bolashaǵyna degen senim men úmit, bilimge, ǵylymǵa jáne ádildikke umtylýdyń jarqyn mysaly. «Múbıná apamyzdyń izi – máńgilik temirqazyq», – dep aıtýǵa bolady. Óıtkeni onyń eńbegi men rýhy árbir qazaqtyń júreginde, árbir urpaqtyń armanynda jańǵyryp otyrady.
Dúısenbek Ásem Jeńisqyzy
