اكادەميك الكەي مارعۇلان ايتقانداي، سايات ونەرىن كونە مادەني ەسكەرتكىش، قۇسبەگىلەردى ورنيتولوگ مامان دەپ باعالاۋعا ابدەن بولادى. بۇگىندەرى مەملەكەتتىك رامىزگە اينالعان قىراننىڭ كيەلى قاسيەتى مەن وعان قاتىستى كونە نانىم-سەنىمدەر جۇيەسى حالىق مۇراسىندا جان-جاقتى ايقىن تاڭبالانعان. وسىنداي ەجەلگى دۇنيەتانىمنىڭ بىرقىدىرۋىن بۇركىت تۋرالى ايتىلاتىن ميفولوگيالىق مالىمەتتەردەن بايقاي الامىز. قازاق ەڭ قىران قۇستىڭ ءبىر ءتۇرىنىڭ ميفتىك اتاۋىن «بيدايىق»، ال ەڭ ايدىك ساياتشىنى «مىنىسكەر قۇسبەگى» (قازاق پەن قىرعىزدا «قۇس تورەسى – بيدايىق، يت تورەسى – قۇمايىق» دەگەن ماقال بار. قازاق، قىرعىز، تاتارلار ەڭ داۋلەسكەر قۇسبەگىنى «مىنىسكەر» دەپ اتاعان) دەسە، قۇسبەگى ءپىرىن جالايىر شورا دەپ اتاعان. حالىقتىڭ ۇعىمىندا جالايىر شورا العاش رەت قىران قۇستى قولعا ۇيرەتۋمەن بىرگە بۇركىتتىڭ جابدىقتارى توماعا، اياقباۋ، بيالايدى ويلاپ تابۋشى. ال ونىڭ اكەسى شانىشقىلى شورا ءتىپتى مىلتىقتى، العاشقى وقتى جاساعان، جەزتىرناقتاردىڭ كوزىن جويعان سۇرمەرگەن رەتىندە اڭىزدالادى.
اكادەميك ءا.مارعۇلان جالايىر شورانى ءحVىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن ادام رەتىندە ايتادى،بىراق سەبەبىن تۇسىندىرمەيدى. عالىم ب.حينايات «بابىرناما» ەڭبەگىندەگى حاسان ءالي جالايىر قۇسبەگىنى شوراعا تۇپنەگىز بولعان تۇلعا دەگەن ويدى ايتادى.«بابىرناما» ەڭبەگىنىڭ «كابۋل» اتتى بولىمىندە بىلاي دەپ جازادى: «مۇحاممەد بۇرىندىق بىلگىر، ۇلى باسشى بولاتىن. ول قىران قۇس سالۋعا قۇمار ەدى. ەگەر قىراندارىنىڭ ءبىرى جوعالىپ نەمەسە ءولىپ قالسا، مۇحاممەد بۇرىندىق مىرزا ۇلدارىن اۋىزعا الىپ: «قىران جوعالعانشا، قىرشىنداردىڭ نەگە جەلكەسى ۇزىلمەيدى» دەپ قارعاناتىن. سۇلتان قۇسايىن مىرزانىڭ حاسان ءالي جالايىر دەگەن اكىمى دە بولدى. ونىڭ شىن اتى-ءجونى قۇسايىن جالايىر، بىراق جۇرتقا حاسان ءالي دەگەن ەسىممەن كوبىرەك تانىمال-دى. ونىڭ اكەسى ءالي جالايىرعا بابىر مىرزا قامقورلىق كورسەتىپ، بەك دارەجەسىن بەردى، سودان كەيىن جادىگەر مۇحاممەد گەراتتى العان كەزدە ءالي جالايىردان جوعارى ادام جوق-تى. حاسان ءالي جالايىر قۇسبەگى ءارى اقىن ەدى. ولەڭدى جازعاندا تاحاللۋس تۋفەيل ءتاسىلىن پايدالاناتىن».
ەل اۋزىندا «تىنەيدەگى قاسيەت – ۇيالاس ەكەن سارىقۇسپەن، شوراداعى قاسيەت – تىلدەس ەكەن بار قۇسپەن» دەگەن دە ءسوز ورامى بار.
شەتەل قازاقتارىندا قۇسبەگى نايمان تىنەي مەن ونىڭ سارىقۇسى تۋرالى دا جەلىلەس اڭىز-ءاپسانالار تارالعان. تىنەيدىڭ سارىقۇسى العىر قىران ەكەن، ول زار كۇيىنە جەتكەندە سىلەۋسىنگە، قاسقىرعا، ءتىپتى ايداھارعا ءتۇسىپتى، اقىرى يەسىنە دە شابۋىل جاساپ، اجال قۇشتىرىپتى دەگەن ءاپسانا تارالعان. ەل اۋزىندا تاسباۋىر جاندارعا قاراتا ايتىلاتىن «تىنەيدىڭ سارىقۇسىنداي، وزىڭە-ءوزىڭ شەڭگەل سال» دەگەن ماتەل بار. ول تۋرالى مىناداي ءاپسانا تارالعان:
«ەرتەدە تىنەي دەگەن قۇسبەگى قايىرۋى جەتپەگەن العىر قىرانى سارىقۇستى ءوزىم كەلگەنشە اڭعا سالماڭدار دەپ، ءبىر جاققا كەتكەندە، تەنتەك وسكەن جالعىز ۇلى قۇستى الىپ شىعىپ، اڭعا سالادى. بىراق ول قايىرۋى جەتپەگەندىكتەن، اڭدى الا الماي قالىپ، اشۋلى قىران بالانىڭ وزىنە ءتۇسىپ، ءبۇرىپ ولتىرەدى».
تىنەيدىڭ سارىقۇسىن كەيدە حالىق اسىراپ وتىرعان يەسىن دە العان سۇستى قىران كەيپىندە تۇسىندىرسە، كەيدە يەسىنە ادال، ءتىپتى يەسى ولگەن سوڭ ونىڭ مولاسىنا كەلىپ سوعىلىپ وپات بولعان قىران رەتىندە بەينەلەيدى.
− قايران قىرانىم-اي، التايدىڭ التى اسقارىن اسىپ سەن قايدان كەلىپ ەدىڭ، التى قابات الاتاۋدى باسىپ مەن قايدان كەلىپ ەدىم؟ – دەپ كۇڭىرەنەدى. سويتسە سول تۇتقىن ايگىلى قۇس سىنشىسى ەكەن دە، تىنەيگە بۇل قۇستى تۋ بيەنىڭ قازىسىن بەرىپ قايىرۋ كەرەك ەكەنىن ۇقتىرادى. ايتقانداي-اق سارىقۇس ەرەكشە العىر قىران بولادى. يەسى ولگەن سوڭ ونىڭ مولاسىنا سوعىلىپ، اقىرى وپات بولادى.
تىنەيدىڭ سارىقۇسى مەن ايگىلى ۇرىنىڭ كەزدەسۋ ءموتيۆىن كەيدە ەل بىلايشا دا ايتادى: «ۇرى تىنەيدىڭ سارىقۇسىنا «اسپاننان سەن جەرگە تۇسپەك ەمەس ەدىڭ، مەن اتتان جەرگە تۇسپەك ەمەس ەدىم؟! – دەپتى. –بۇل قۇس ەگىز ەدى، مۇنى بوسات، يىعىندا ەكى تال اق قاۋىرسىنى بار، سونى جۇلىپ تاستا دا قويا بەر، سودان ول قاراشادا كەلەدى ءوزى.بۇل ءسىڭلىسى، سىڭارىن ەرتىپ اكەلەدى. كەلگەن سوڭ تۋ بيەنىڭ قازىسىمەن قايىر، سوندا المايتىن اڭى بولمايدى، اڭ الا الماسا شامىرقانىپ ادامعا دا تۇسەتىن بولادى.سوندا مەنىڭ قانداي سىنشى، سارىقۇستىڭ قانداي قاسيەتتى ەكەنىن كورەسىڭ» دەپتى.ايتقانداي-اق سىڭارىن تاپقان سارىقۇس قايتادان كەلىپتى دە، تاڭعاجايىپ قىرانعا اينالىپتى».
اسىراپ ساقتاعان يەسىنە شابۋىل جاساعان دولى قىران تۋرالى سيۋجەت كەيدە نەمەرەسى ءتورت اتا ەل بوپ تارالعان تولەگاتاي بابانىڭ جالعىز ۇلى قىتايعا دا تەلىنەدى.
حالىق جالايىر شورانى قۇسبەگىلەردىڭ ءپىرى دەپ دارىپتەسە، تىنەيدى كەرەمەتكە يە سارىقۇستىڭ يەسى دەپ ۇققانى بايقالادى.قۇسبەگىلەر قىران زاتىنىڭ سىنى تۋرالى نەبىر كەلىستى بايلامداردى، ورنەكتى ولشەمدەردى، جەلىلى اڭگىمەلەردى وسى ەكى تۇلعانىڭ توڭىرەگىنە توپتايدى.
جينالعان مالىمەتتەرگە قاراعاندا بۇركىت سىنى ولەڭ تۇرىندە دە، قارا ءسوز، ماقال-ماتەل، ايشىقتى تەڭەۋ، اجارلى ءسوز ورامى ۇلگىسىندە دە ەل اراسىنا تارالعانى بايقالادى.قازاق دالاسىنىڭ ءار ولكەسىنەن ءار زاماندا جيناقتالعان بۇركىت سىنى تۋرالى مالىمەتتەر ءبىر-بىرىنە تامىرلاس، سارىنداس، ساباقتاس بولۋى – قىران زاتىن باپتاۋ ونەرى بايىرعى زاماننان دامىپ تۇراقتانىپ، جۇرت اراسىنا قۇسبەگىلىك ءىلىمى جۇيەلى دە ءبىرىزدى جايىلعانىن كورسەتەدى. تومەندەگى ولەڭدەردە بۇركىت سىنىنىڭ كەلىسىمدى كەسكىندەرى، اجارلى ايشىقتارى، بەدەرلى بەلگىلەرى ۇقساس بەينەدە مۇسىندەلگەنىن كورۋگە بولادى.
ساڭعىرۋ ءجۇنى سابالاق، القالى كەر،
وندىرشەكتى، ءور مىنەز، قايتپايتىن ەر.
قالىڭ ەزۋ، قارا ءتىل، شىن قىراننان،
كەزىكسە دە اڭ قۇتىلماس قيۋاسىز جەر.
***
ساڭعىرۋ ءجۇنى سابالاق، القالى كەر،
تاقىسى، بۇكىسى جوق قوماعاي ەر.
ايىر سۇيەك اشاماي اراسى كەڭ،
بولسا جاقسى، بۇل-داعى ءبىر قارار جەر
توپشىسى ءالدى بىتكەن جوعارىلاۋ،
شالعىسى قۇيرىعىنا بارسا تاياۋ.
ۇشسا ۇشقىر، تاۋ باسىندا
شاقىرمايتىن،
ءبىر تۇلكىدەن باسقاعا بولماسا جاۋ.
***
يمەك ەمەس، ءسال ءيىن، ايۋ تۇياق،
سالاسى بۇرىس ەمەس، شارشى ساۋساق.
تۇتام ءتورت ەلى جۋان شوقپار ساندى،
ءتورت بولات، كوكشىل ءتۇستى، بۇجىر اياق.
ماقتاداي ءتۇبىتى بار قالىڭ جۇندەس،
داۋىسى جارىقشاقسىز جىلان ۇندەس.
ارشىسا ارىلمايتىن اقالالى،
قىران قۇس قايدا ەكەن قولعا تۇسپەس؟!
ءبىرىنشى ولەڭدى قحر شۇار التاي ايماعى قۇسبەگىسى ش.جاڭگىرۇلى جاريالاسا، ەكىنشى جىر سەمەيدە «اباي» جۋرنالىندا جاريالانعان، ءۇشىنشىسى «كوكتوعاي اۋدانىنىڭ ولەڭ-جىرلارى» جيناعىندا جارىق كورەدى. ءاربىر ولەڭ ۇلى دالانىڭ ءار ولكەسىنەن، ارقيلى ادامداردىڭ اۋزىنان، ءارتۇرلى كەزەڭدە جازىلىپ الىنعانمەن قالىپقا قۇيعانداي ورتاق سيپات تانىتادى. قولعا تۇسكەن دەرەكتەردى سارالاعاندا قىراننىڭ ءمۇسىنى، كەسكىن-كەلبەتى، تۇلعا-تۇرقى، سۇيەك ءبىتىمى، مىنەز-قۇلقى، جاس ەرەكشەلىگى، قاۋىرسىن-قاناتى، ءتۇر-تۇگى، ات-اتاقتارى ءبىرىزدى ەكەندىگىنە كوز جەتكىزدىك.
مىنىسكەر قۇسبەگىلەر «باس باستايدى، اياق قوستايدى»، «ۇيىرىمەن ءۇش توعىز» دەگەندى ايتىپ، قىراننىڭ ءاربىر مۇشەلەرىن ۇشكە جىكتەپ، جەكە-جەكە تالداپ سىناعان. 1989 جىلى قۇسبەگى شاياحمەت جاڭگىرۇلى جاريالاعان بۇركىت سىنىمەن 2013 جىلى ەكسپەديتسيادا قحر التاي ايماعى شىڭگىل اۋدانىندا تۇراتىن قۇرمانبەك توقتاۋبايۇلى ايتقان مالىمەت ۇقساس بولىپ شىعىپ، ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرا ءتۇستى. انىقتاعانىمىزدا ق.توقتاۋبايۇلى ش.جاڭگىرۇلىنىڭ ماقالاسىمەن تانىس ەمەسى ايقىن بولدى، سونىمەن بىرگە وسى باعىتتاعى دەرەكتەر قازاقستاندا، موڭعوليادا جاريالانعان مۇرالارمەن نەگىزىنەن ۇندەس ەكەنى، ءتىپتى قىرعىز ساياتشىلىق سىنىمەن دە ساباقتاسىپ جاتقانى قۇسبەگىلىك ونەردەگى ءداستۇر جالعاستىعىن اڭعارتادى.
بۇل جايتتاردى بايىپتاي كەلە بۇركىت سىنى تۋرالى پايىم مەن تانىم، ۇعىم مەن تۇسىنىك ەستە جوق ەسكى زاماننان ەل اۋزىندا ايتىلىپ، ەلەك-سۇزگىدەن ابدەن ءوتىپ، بارشا قازاققا ورتاق بولىپ سۇرىپتالىپ، ءبىر ارنادا قالىپتاسقان دەپ قورىتىندى جاساۋعا بولادى.
ەكسپەديتسيا كەزىندە قۇرمانبەك توقتاۋبايۇلى اۋداندىق قارت قۇسبەگى داۋكەي اقساقالدىڭ «جوننىڭ سارشەگىرى» دەگەن قۇسىن قولىنا قونعىزىپ، ءداستۇرلى بۇركىت سىنىن ايتىپ بەردى. قۇسبەگى ق.توقتاۋبايۇلىنىڭ بۇركىتتىڭ ءاربىر مۇشەسىن جەكە-جەكە سارالاپ، قولىمەن ۇستاپ، ساۋساعىمەن نۇسقاپ مۇقيات ءتۇسىندىرۋ ءساتى تەلەكامەرا ارقىلى جازىلۋى – بۇرىن تۇسىنىكسىز بۇلدىر بولىپ كەلگەن كوپ جايتتىڭ باسىن اشۋعا ىقپال ەتتى ءارى قىراننىڭ اناتوميالىق كۇردەلى كەسكىن-كەلبەتىنە جاقىننان قانىق بولۋعا مۇمكىندىك تۋعىزدى.
ءبىز وسى زەرتتەۋدە ق.توقتاۋبايۇلى اۋزىنان جازىپ العان دەرەكتەردى حالىق قازىناسىنىڭ بىلگىرى ش.جاڭگىرۇلىمەن قوسىمشا تولىقتىرىپ، ءىشىنارا باسقا مالىمەتتەرمەن كەشەندى سالىستىرىپ، بۇركىت سىنى تۋرالى دەرەكقورىن بىرىزگە ءتۇسىرىپ، جۇيەلەپ، سۇرىپتاپ، جىكتەپ، سارالاۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋ ارقىلى ءداستۇرلى بۇركىت سىنىن جاڭعىرتا تولىقتاۋعا، توپتاۋعا دەن قويدىق.
ساياتشى قۇرمانبەك توقتاۋبايۇلىنىڭ ايتۋىنشا، بۇركىتتى العاش قولعا ۇيرەتكەن جالايىر شورا، ول «كوكشەنىڭ قاۋسىرماسى» دەگەن قۇستى ۇستاعان. بۇركىتتىڭ ءۇي تۇعىرداعى جاسى وتىزعا تولادى، ياعني وتىز رەت تۇلەيدى دەگەن ءسوز بار بولعانىمەن، قۇسبەگىلەر نەگىزىنەن ءبىر بۇركىتتى 9-10 جىل باپتاپ ۇستاعان. ونىڭ ايتۋىنشا بۇركىتتىڭ جاسى تومەندەگىدەي: 1.بالاپان; 2.قانتۇلەك; 3.تىرنەك; 4.تاستۇلەك; 5.جانا; 6.قانا; 7.انا.
ق.توقتاۋبايۇلى كەيبىر قۇسبەگىلەر بۇركىتتىڭ جاسىنىڭ تومار، بارماق، بارشىن، مولاتۇلەك، شولاقتۇلەك (قارتايعان سايىن قۇيرىعى قىسقارىپ كەتەتىن سەبەپتى), ت.ب. اتاۋلارىن قوسىپ جيىرماعا تامان جەتكىزەتىنىنە دە نازار اۋداردى. جالپى، قۇسبەگىلەر جەرگىلىكتى ەرەكشەلىككە ساي قۇستىڭ جاسىن ءارتۇرلى ايتاتىنى بەلگىلى. مىسالى، وسى شىڭگىل اۋدانىنىڭ قۇسبەگىسى داۋكەي اقساقال بۇركىت جاسىن باسقاشا تاراتىپ بەردى. ولار مىناداي:1.بالاپان; 2.تىرنەك; 3.تاستۇلەك; 4.انا (4 جاسىندا قۇس ءبىرىنشى رەت جۇمىرتقالاپ انا بولادى) 5.قۇمتۇلەك; 6.قۋتۇلەك (5-6جاسقا كەلگەندە قۇس تۋعاندىقتان تۇلەمەي قالادى، سول سەبەپتەن قۇمتۇلەك، قۋ تۇلەك دەيدى); 7.مۇزتۇلەك (7 جاسىندا قۇس تۋماي تۋ قالادى، سول سەبەپتەن مۇزتۇلەك دەيدى); 8.قانا; 9.بالابارشىن; 10.تۇلىمىر; 11.سانا (بۇل سانا دەگەن ءسوز وسىدان كەيىن جاس جوق، ونى ءوزىڭ سانا، تاپ دەگەنى).
بۇركىتتىڭ باسى. كەشكىل باس. باسى ونشا ۇلكەن ەمەس ىقشام، كىشكەنە، سوپاقتاۋ شىقشىتى قاباقتى كەلەدى، تۇمسىعى جۇقا، جەلكە ءجۇنى جونىنا توگىلىپ تۇسپەگەن، قىسقا. جالپى كەشكىل دەگەن كىشىرەك، كەيكى دەگەن ءسوز، مىسالى جىلانباس دەگەن قىراندىقتىڭ بەلگىسى بولعانداي، بۇل كەشكىل دەگەن ىقشامدىقتى بىلدىرەدى. تۇمسىعى جۇقالتاڭ ۇزىنداۋ، ال باس قاڭقاسىنىڭ ەنى ىقشام بولادى. ش.جاڭگىرۇلى بويىنشا:«كەشكىلباس قۇستىڭ ميلىعى كىشىرەك، تۇمسىعىنداعى سارى تەرىسى مەن كوك ءمۇيىزىنىڭ ايىرىلعان شەكاراسى قاراماققا ءسال باتىڭقىلاۋ نەمەسە ويازىراق كورىنىپ، كوك تۇمسىعى شاۋشيگەن بولادى».
جالپى قۇسبەگىلەر كەشكىلباس، كەشكىل تۇمسىق، كەشكىل ماڭدايدى قىراندىق بەلگى دەپ تانيدى. مۇنداي قۇسقا «كەزەگەن كەشكىل» دەپ اتاق تا بەرەدى.قىرعىز حالقىندا دا «كەچكيل تۋمشۋك» قۇستى قىرانعا سانايدى. ب.سولتونوەۆ: «كوك تۇمسىق، كوك اياق، تۇمسىعى ۇزىن، كەشكىل، ءتوس سۇيەگى ءمۇيىزدى جانە قىرلى بولات» دەپ جازادى.
جىلانباس. باسى سۇقسيىڭقى، سۇڭعاق، كوزى قاباقتى، ەكى شىقشىتى شىعىڭقى، توبەسى سوپاق. اڭعا اسا جارامدى، العىر قىراننىڭ بەلگىسى. ش.جاڭگىرۇلى بويىنشا: «جىلانباس قۇستىڭ ەكى شەكەسى قىسىڭقى، ميلىعى كىشىرەك، ماڭدايىنىڭ ءۇستى تار كەلەدى».
باقاباس. توبەسى جالپاق، تۇمسىعى نەگىزى قىسقالتاڭ، تۇشتيعانداۋ بولادى. اڭعا بارۋى ساراڭ، مۇنداي قۇستار كوبىندە ەركەك سارشادان شىعادى، وندايدى «سارشا، بۇقاتانا» دەپ كوڭىل جۇباتىپ تا اتايدى، ياعني ونشا قىران ەمەس. ناعىز قىران قولعا تۇسپەگەندە وسى بۇقاتانانىڭ ءوزىن دە باۋلىپ اڭعا تۇسىرە الادى مىنىسكەر قۇسبەگى. ش.جاڭگىرۇلى بويىنشا:«جالپاقباس قۇستىڭ ەكى شەكەسى شىعىڭقىلاۋ، ميلىقتى كەلەدى.مۇنداي قۇستاردى باقاباس دەپ تە اتايدى. باقاباس قۇستار ۇلى دەنەلى قۇستاردان كوپ كەزىكپەيدى، قايتا بۇقاتانامەن وتە كىشكەنە سارشالاردان كوپ كەزدەسەدى».
بۇركىت كوزىنىڭ سىنى. جاداعاي كوز. ادامعا مەيىرى از، جالتاقويلاۋ، اڭعا دا ساراڭ بارادى. ج.بابالىقۇلى جازۋىنشا، «كوزدىڭ ارتى جازاڭ، جايداق، تايقى كەلسە، مۇنداي قۇس جۇرەكسىز، جالتاق، جاسقانشاق بولادى دەيدى دە، كەرگەن تۇلكىگە تۇسپەيدى دەپ ەسەپتەيدى. قۇسبەگىلەر تىلىندە جايداق قاباق قۇس «كەرگەنگە تۇسپەس كەر جايداق» دەپ اتالادى».
جىلان كوز. كوز ۇياسى كىشىلەۋ، كوزىنىڭ سىرتى ويىقتى، ءوڭىس قاباق، كورەگەن، بۇل قىراندىقتىڭ نىشانى.
سۋ كوز. سانگە بولماسا اڭعا بارمايدى، كوزىنىڭ الدى مولتىلدەپ سۋعا تولىپ تۇرادى. جالتاقوي، قورقاق كەلەدى.
سايات قۇسىنىڭ كوز جانارىنىڭ ءوڭ-ءتۇسى، بۇركىتتىڭ تۋعان جەرىنىڭ رەڭىنە، ياعني جاعىرافيالىق ورتاسىنىڭ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى قالىپتاساتىندىقتان سوعان بايلانىستى اتالادى، سۋرەتتەلەدى. مىسالى: سارشەگىر، كوكشەگىر، قۇمشەگىر، ت.س.س. ش.جاڭگىرۇلى بويىنشا: «بۇركىتتىڭ كوز ءبىتىمى ءارتۇرلى بولۋىنا قاراماستان قايتا قاباعى بيىك، كوزى شۇڭىرەك، ىشكەرى بىتكەن بولسا، بۇركىت الىمىر كەلەدى دەيدى. ەگەر بۇركىتتىڭ قاباعى بيىك ەمەس، جۇقالاڭ، كوزىنىڭ ارتقى جاعى جايداق كەلسە، ونداي قۇستاردى جالتاقوي، قاشاعان نەمەسە اينىمالى جۇرەكسىز دەيدى».
موڭعوليالىق قۇسبەگى ت.ساۋىرجانۇلى دەرەگىندە قىراننىڭ جانارىنا قاتىستى «توعايلى كوز» دەگەن اتاۋ دا كەزدەسەدى: «انىقتاپ قاراعاندا شاتىناعان سارعىش كوزدەرىنىڭ قاراشىعىنىڭ اينالاسى كۇزدەگى سارىالا تارتقان شوق-شوق توعايدىڭ سۋرەتى ىسپەتتى ەلەستەيدى».
بۇركىتتىڭ كوزى ەرەكشە وتكىر بولادى، ول تۋرالى قۇسبەگىلەر «التايدا توماعاسى تارتىلعان قىران ساۋىرداعى تۇلكىنى كورەدى» دەپ اسىرەلەيدى.
بۇركىتتىڭ ءتىلى. قىلتىلداعان قىزىل ءتىل. بۇل كۇيشىل، كۇيدەن جاڭىلعىش بولادى، باپ تالعايدى. بۇل تۋرالى ج.بابالىقۇلى «باپتىڭ ازىن دا، كوبىن دە ۇناتپايتىن قىزىل ءتىل» دەپ جازادى.
قانعا تويماس قارا ءتىل. بۇل ناعىز قىراندىقتىڭ بەلگىسى. م.تاستەمبەكۇلى قولجازباسىندا «قالىڭ ەرىن، قارا ءتىل، قانعا تويماس، قانشا قىمبات الساڭ دا باسىن جويماس» دەگەن مۇسىندەۋ بار. مۇنداي قۇستى ج.بابالىقۇلى «باپتىڭ ارتىق-كەمىن دە ەلەمەيدى» دەيدى. ەل اراسىندا مىناداي ولەڭ بار:
قالىڭ ەرىن، قارا ءتىل،
بارلىق قۇستان جانى اسىل.
وندىرشەكتى، ءور مىنەز،
ءوزىڭ باپتاپ سالا ءبىل.
بولبىراڭقى بوز ءتىل. بۇل كۇي تارتاتىن، اڭعا بارماي اۋرە ەتەتىن وسال قۇستىڭ بەلگىسى. ج.بابالىقۇلى «بابى قيىن، كۇيى قاتتى، ءتىلىن تاپپاساڭ زار كۇيىنە تۇسپەيتىن، قىرلانىپ-سىرلانىپ، قۇيقىلجىپ-قۇبىلىپ قالاتىن قۇستىڭ ءتىلى بوزعىل ءتۇستى كەلەدى دەيدى» دەپ جازادى.
سونىمەن بىرگە قۇستىڭ ەزۋ شىبىعىن دا (ەزۋىن) بىرنەشە تۇرگە بولەدى. ماسەلەن، وسى سارشەگىر بۇركىت ەزۋلى ەمەس، ال قارىمدى قۇستاردىكى ەزۋ شىبىعى قايىرىلىپ جاتادى. ال بۇل سارشەگىر ورتا سۇيەكتى قۇس بولعاندىقتان ەزۋ شىبىعى دا ءسال ىقشام دەۋگە بولادى. ج.بابالىقۇلى سالپى ەزۋ، سىزدىقتى ەزۋ (سىزدىقتى پەرەن), جىرىق ەزۋ ۇعىمدارى قىراندى دارالايتىن ەرەكشە قاسيەت ەكەنىن ايتادى.
بۇركىتتىڭ تۇمسىعى. بۇل تۋرالى سىندى ش.جاڭگىرۇلى دەرەگى بويىنشا بەرەمىز، سەبەبى ق.توقتاۋبايۇلى ول تۋرالى مالىمەت ايتپادى.
قىلىش تۇمسىق. الدىنان قاراعاندا بەينە قىلىش تارىزدەس، جۇپ-جۇقا كورىنىپ تۇرادى. استىڭعى يەگى (جاعى) ءتۇزۋ، ەزۋىنىڭ كەمەر شىبىعى پىشاقتىڭ سىرتى سياقتى سىرتىنا قايىرىلىپ بىتكەن، تاعى دا تۇمسىعىنىڭ سارى تەرىسى مەن كوك ءمۇيىزىنىڭ اراسى جابىسقاق بولماي، قايتا ءمالىم مولشەردە جىكتەلىپ تۇرادى. بۇل اسا تولىمدى سىن. ج.بابالىقۇلى مۇنداي قىراندى «قىلىش تۇمسىق قىرىپ سال» دەپ جازادى.
قالىڭ تۇمسىق. تۇمسىعىنىڭ ءۇستى قوڭىرايعان، الدىنان قاراعانىڭىزدا دۇربيگەن قالىڭ، استىڭعى جاق سۇيەگى ءسال ۇستىنە قاراتا قيىستاۋ بولادى، مۇنداي بەينەلەس قۇستاردى ءار قانداي جانە ۇلكەن بولۋىنا قاراماستان اسا باپشىل قىران ەمەس دەپ قارايدى. ج.بابالىقۇلى مۇنداي بۇركىتتى «وراق تۇمسىق» دەپ جازعان.
ءسۇيىر تۇمسىق. تۇمسىعىنىڭ ءمۇيىزى ۇزىن، استىڭعى جاعى دا ءتۇزۋ، ەزۋ شىبىعى قايىرىلعان بولىپ، تەك يمەك تۇمسىعىنىڭ ۇشى عانا قۇددى قاراقازدىڭ تۇمسىعىنا ۇقسايدى. مۇنداي ءبىتىمدى قۇستاردى ساياتكەرلەر ەڭ العاشقى قۇس ءپىرىسى جالايىر شورا «قارعا تۇمسىقتى قۇس سالمادىم، قاشار ءبىتىمدى ات مىنبەدىم» دەپ ارمانداعان ەكەن دەي كەلىپ، «قارعا تۇمسىق قايىتپاس، قالىڭ تۇمسىق بايىتپاس، قىلىش تۇمسىق قىرعىن» دەگەن تامسىلمەن قورىتىندىلايدى. انىعىراق ايتقاندا، بۇل ءبىتىمدى قۇستار سيرەك كەزدەسەدى.
بۇعان بايلانىستى حالىق اراسىندا مىناداي ولەڭ بار:
قارعا تۇمسىق قۇس سالماي،
قاشار تۇياققا ەر سالماي
ساياتشىلىق ونەرىڭ،
جاري قويماس باپ بولماي.
قۇستىڭ تۇمسىق سىنىنا بايلانىستى موڭعولياداعى قۇسبەگى بايتەي ءبابيۇلى مىنا ولەڭدى ايتىپ بەردى:
كەشكىل تۇمسىق، سارشولاق،
ءوزى قاعىپ، ءوزى الار،
باقىتتى جانعا كەز بولار.
قۇزعىن تۇمسىق، قىسىق كوز،
قىز بەرسەڭ دە تابىلماس.
شۇباربالاق، شىنجىر ءتوس،
كەرەگەڭدى كەپتىرمەس.
ج.بابالىقۇلى ءسۇيىر تۇمسىقتى «كەشكىل تۇمسىق» دەپ بايىپتايدى: «بۇركىت تۇمسىعى ۇزىن، سۇيىرلەۋ كەلسە تۇمسىقتىڭ ءۇستى تۇسىڭكىلەۋ (ويقىل) كەلسە، قۇسبەگىلەر مۇنى كەشكىل تۇمسىق دەيدى. كەشكىل تۇمسىقتى قۇس ۇشقىش،كەزگىش، ءشۇيىپ شابىتتاعىش كەلەدى دەپ قارايدى. وعان «كەزەگەن كەشكىل» دەپ ات قويىپ، ايدار تاعادى». اكادەميك ءا.مارعۇلان «قىران قۇستاردىڭ تۇمسىعى بىتەۋ بىتكەن ءالدى، كەيكى تۇمسىق، مۇرنىنىڭ يمەگى ىشىنە قاراي تۇسىڭكى كەشكىل، تاناۋىنىڭ تەسىگى كەڭسىرىگىنە كەسە كولدەنەڭ ۇڭىرەيە بىتكەن كەڭ، ىسقىرعاندا، ساڭقىلداعاندا داۋىسىن ادەمى اشىق شىعارىپ تۇرادى» دەپ جازادى.
بۇركىت اياعىنىڭ سىنى 1. جارعاق اياق. قىران ەمەس، «جارعاق اياق جارىتپاس» دەگەن ءسوز بار. ش.جاڭگىرۇلى «اياق تەرىسىن ەكى تۇرگە ايىرادى… ەكىنشىسى، جارعاق اياق دەپ اتالادى: بۇركىتتىڭ جىلىنشىك جۇنىنەن تومەنگى اياق تەرىسى تاۋار بىلعارىنىڭ سىرتى سياقتى مايدا بولسا، قۇداي ۇرعانى دەي بەرىڭىز» دەپ جازادى. ج.بابالىقۇلى مۇنى «تاقىر اياق» دەيدى.
2. بۇجىر اياق.بۇجىر اياق نەمەسە قوجىر اياق قىراندىقتىڭ بەلگىسى. بۇل تۋرالى ش.جاڭگىرۇلى «ءبىرىنشىسى، بۇجىر اياق دەپ اتالادى دا، مۇنىڭ اياعىنىڭ سىرتقى جالپى قىشىرى كوكساۋىرعا ۇقساس، بۇرشىكتى بولىپ، قولمەن سيپاعاندا تىكەنەك تارىزدەس ءبىلىنىپ تۇرادى. مۇنىڭ دا ەرەكشە قىشىرلىسى مەن ورتاشا قىشىرلىسى بولىپ، سايىپ كەلگەندە، بۇجىر اياق دەپ اتالىپ، بۇل بەينەلەس ءبىتىم بۇركىت جونىنەن العاندا، باستى ورىنداعى باعا ەسەپتەلەدى» دەپ جازادى.
ال ج.بابالىقۇلى: «بۇركىت ساۋساعىنىڭ ۇستىندەگى بۋىن-بۋىن بۇدىرلاردى قۇسبەگىلەر «بولات» دەپ اتايدى…ساۋساقتىڭ ۇستىندەگى بۋىن-بۋىن بولات بۇدىرى بەس بۋىندى ءارى قالىڭ، ءارى كوتەرىڭكى بولسا، سىن تىلىندە بۇل «قوجىر اياق» دەلىنەدى. بولاتى ءتورت، ءۇش بۋىندىلارى دا تۇلكىنى الۋعا جارايدى. ال بولاتى ۇشەۋ بولعانىمەن جۇقا، سىپتىعىر كەلسە، ول «تاقىر اياق» دەلىنەدى دە، تۇلكىگە شاماسى كەلمەيتىن قۇس قاتارىنا قوسىلادى» دەپ جازادى.
ت.ساۋىرجانۇلى «تورتتەن بەسكە جەتكەن باداناداي بولات تاستارى سىنشىلاردىڭ تاڭدايىن قاقتىرادى» دەپ جازادى. شاياحمەت جاڭگىرۇلى «بۇركىتتىڭ ساۋساقتارىنىڭ ۇستىندەگى تاستارى جۇگەرى دانىنە ۇقساس دومالاق بولادى. بۇركىتشىلەر مۇنى اياعىنىڭ تاسى دەپ اتايدى. ەگەر وسى تاس ءتورت ساۋساقتىڭ ۇستىندە تەپ-تەگىس تورتتەن بولسا، ونىڭ ماڭدايالدى سىنى بولادى نەمەسە ورتاڭعى ساۋساعىنىڭ تاسى تورتەۋ بولىپ، باسقا سالالارى ۇشتەن بولسا دا ءۇمىت كۇتۋ كەرەك. ساناعانىڭىزدا، ءتورت ساۋساعىنىڭ تاستارى تۇگەل ۇشتەن بولسا، ونداي قۇستاردىڭ كادەگە جاراي قويۋى ەكىتالاي» دەپ جازادى.
دەرەكتەردى سارالاعاندا تاس دەگەن اتاۋدى كوبىندە قۇسبەگىلەر «بولات تاسى» دەپ تە اتايتىنى بەلگىلى بولدى. مىسالى، ەڭ قىران قۇسقا بەسبولات دەگەن اتاق بەرگەن. الايدا بولات تاسى دەگەن اتاۋدى بۇركىتتىڭ تۇياعىنىڭ بولاتىمەن شاتاستىرۋعا استە بولمايدى. قىراننىڭ تۇياعىنىڭ بولاتى تۋرالى ش.جاڭگىرۇلى «الىمىر قۇستار جونىندە» دەگەن ماقالاسىندا «تۇياقتارىنىڭ ءتۇبى قۇددى سيىردىڭ ءمۇيىزى سياقتى بىلتىعىر، ۇشى ينەدەي ۇشكىر بولىپ، ءار تۇياعىنىڭ ءبىر جاعىنا جابىسىپ بىتكەن پىشاقتىڭ جۇزىندەي تابيعي ءمۇيىزىن «تۇياعىنىڭ بولاتى» دەپ اتايدى» دەپ جازادى.
ج.بابالىقۇلى بۇل بولاتتى «پىشاق» دەپ اتايدى: «تۇياقتىڭ باۋىرى ويىق، وزەك بولادى دا، وزەكتىڭ ەكى جاعى تۇياق مۇيىزىمەن كومكەرىلەدى. وسى ءمۇيىز ءارى بيىكتەۋ، ءارى وتكىر بولعاندىقتان «پىشاق» دەپ اتالادى. پىشاقتىڭ وتكىرلىگى –جاقسىلىقتىڭ نىشانى» دەپ جازادى.
اسقان قىران قۇس تۇياعىنىڭ وسىنداي پىشاقتاي وتكىر بولاتىمەن العان اڭىنىڭ ءىشىن جارىپ تا جىبەرەتىن بولعان. ونداي قىراندى «ىشجارعىش» دەپ اتاپ كەتكەن. كەيدە بۇركىت تۇلكىگە كوپ ءتۇسىپ، تۇياعىنىڭ بولاتى مۇقالعان بولسا، قۇسبەگىلەر ونى پىشاقپەن قىرلاپ، جونىپ، وتكىرلەپ قوياتىن بولعان. «تەگەۋرىنى تەمىر ۇسكىدەي» دەگەن تەڭەۋ دە وسىنداي قاسيەتكە بايلانىستى ايتىلسا كەرەك.
3. ارىق اياق. ق.توقتاۋبايۇلى مالىمەتى بويىنشا بۇل قۇس تا الىمدى بولادى.
بۇل جايىندا ول «ارىق اياق الىمدى، سالالى اياق سالىمدى، بۇجىر اياق قارىمدى» دەگەن سىندى ايتىپ بەردى.
بۇركىتتىڭ اياق سىنىنا بايلانىستى حالىق اراسىندا مىناداي ولەڭ كەزدەسەدى:
بۇجىر اياق، كوكساۋىر،
بۇعان بولماس توسقاۋىل.
جارعاق اياق جارىتپاس،
جابىلا باپتاپ باقسا اۋىل.
بۇجىر اياقتى كەيدە قوجىر اياق دەپ تە اتايدى. ق.توقتايبايۇلى: «بۇركىت كوك اۋىز، كوك تۇمسىق، كوك اياق، ەزۋ شىبىعى دا كوك بولسا،«كوك دولى قىران» اتانادى. مۇنداي قۇس اڭنان ەش قايتپايدى، قول-اياعى، قانات-قۇيرىعى جاراقاتتانسا دا، قورىقپاي قايتا ۇمتىلادى» دەيدى.
مىسالى، مىناداي ولەڭ بار:
جۇقالاۋ كوك تۇمسىعى، كەلسە جالپاق،
مەلجەمدى قوجىر اياق، بۇتى تالتاق.
كوز اۋدانى شۇڭىرەك، كەشكىل ماڭداي،
كەڭ يىق، سانى جۋان، ءتوسى شالقاق.
بۇركىتتىڭ تۇياق سىنى جانە تابانىنىڭ (جەرباسارىنىڭ) بۇرشىك تومارلارى. ق.توقتاۋبايۇلى بۇركىتتىڭ تابان استىنداعى بۇرشىگىن تومارى دەپ اتادى، ونى ج.بابالىقۇلى «بەزى» دەيدى. عالىم بىلاي دەپ جازادى: «ساۋساقتارىنىڭ تابان استىنداعى بۇلشىق بۇرتىكتەرى «بەز» اتالادى.تابان قىشىرى قالىڭ جانە ەمشەك-ەمشەك بۇرتىكتەرى (بەزدەرى) ءىرى بولىپ، اسىرەسە كوبەسىنىڭ استىنداعى شەتكى بەز ەمشەكتىلەۋ كەلسە، مىقتىلىققا جاتادى. «اڭداردى بۇركىت تۇياعىمەن ەمەس، تابانىنداعى بۇرلەرى – بەزدەرى ارقىلى قىسىپ ولتىرەدى» دەگەن ءسوز بار».
1. ايۋتۇياق قۇلتابان. بۇل جۇمىسكەر قۇل سەكىلدى تابانى قاپ-قارا، قۇجىر-قۇجىر، جارىلعان بوجىر، جالاڭاياق جۇرگەن قۇلدىڭ تابانى سەكىلدى قارۋلى دەگەن ءسوز.
2. شەگە تۇياق ۇلتابان. بۇل دا قىراننىڭ بەلگىسى، تومارى سيىردىڭ تىلىندەگى تۇكتەردەي ۇساق-ۇساق بۇرشىكتى، قىشىرلى بولىپ كەلەدى.
3. سىرعاتۇياق مايتابان.ۇكىتۇياق دەپ تە اتالادى. ول سارشانىڭ بەلگىسى، وندا بۇرشىكتەر از بولادى، قىران ەمەس.
قىراننىڭ تۇياق پەن تابان ولشەمدەرى تۋرالى مىنىسكەر قۇسبەگى ش.جاڭگىرۇلى: «جيرەن تۇياق، قارا تۇياق دەپ ەكىگە ايىرىلادى دا، «جيرەن تۇياق جىبەرمەس، قارا تۇياق قايتپاس» دەلىنىپ، تۇياقپەن جەرباسارىن (تابانى) قوسىپ، «شەگە تۇياق قۇلتابان، شەڭبەر تۇياق ۇلتابان، ءيىر تۇياق يت تابان» دەپ تۇجىرىمدايدى. تۇياعى جيرەن نەمەسە قارا بولۋىنا قاراماستان، تۇياعىنىڭ ءتۇپ جاعى جۋان تۇقىلدى، ۇشى ۇشكىر، ورتاڭ تۇياعىنىڭ سول جاعىنا جابىسىپ بىتكەن ءمۇيىز جالى (بولاتى) پىشاقتىڭ جۇزىنە ۇقساس وتكىر بولسا، جانە تۇياعى قىسقالاۋ شەگە تارىزدەس بولىپ، جەرباسار مايتابانى قالىڭ ءبىتىپ، استى ايىرىلىپ-ايىرىلىپ تۇرسا، مۇنى «شەگە تۇياق قۇلتابان» دەيدى. بۇل – ەڭ ءبىرىنشى قىران ولشەمى. تۇياعى قاراماققا ۇزىنداۋ تۇعىلدى بولىپ، يمەگى ءجون عانا، شەڭبەرى كەڭىرەك بىتكەن بولسا، ءوزى بولاتتىراق كەلسە، تاعى جەرباسارى قالىڭ بەينە بالالاردىڭ جاز كۇندەگى جالاڭ اياق تابانى سياقتى قولىڭىزبەن ۇستاعاندا بۇجىرلانىپ ءبىلىنىپ تۇرسا، بۇل «شەڭبەر تۇياق ۇلتابان» دەلىنەدى. بۇل ولشەم ەكىنشى ورىندا تۇرادى. قايسى تۇياق بولۋىنا قاراماستان ءتۇبى نازىك ۇزىنشا بولىپ، دوعا پورىمداس ءيىرىلىپ بىتسە، جانە ءيتتىڭ ماي وكشەسى سياقتى مايتابانسىز بولسا، مۇنداي قۇستاردى «ءيىر تۇياق يت تابان، قىران ەمەس» دەپ قورىتىندى شىعارادى» دەپ جازادى.
ۇلى اباي كوتىباق دەگەن ادامنان العان بوستەك دەگەن بۇركىتى تۋرالى بىلاي دەگەن:
بوستەگىم، قۇتىلدىڭ با كوتىباقتان؟
«كۇيشىل» دەپ بابىن بىلمەي كىنا تاققان.
قۇلتابان، كەسكىل تۇمسىق بوستەكبايىم،
كىسىگە بوس بەرەرمىن ءبىر ءمىن تاپقان.
دەرەكتەردى سارالاعاندا قۇلتاباندى كەيدە كۇڭتابان دەپ تە اتايتىنى بايقالادى. «ەرتەدە قۇل مەن كۇڭدەر كۇندىز-ءتۇنى جالاڭاياق، جالاڭاش وتىن شاۋىپ، وت جاعىپ، مال ساۋىپ، قۇرت قايناتۋ سياقتى اۋىر جۇمىستار ىستەگەن. سوندىقتان قۇل مەن كۇڭنىڭ اياق-قولىن كۇس باسىپ، تۇيەنىڭ تابانى سياقتى ءمۇيىز بولىپ كەتەتىن. سونىمەن قاتار ول ادامدار ەڭبەكتەن ەرىنبەيتىن، قيىندىقتان قورىنبايتىن باتىل بولعان. ءبۇركىتتىڭ ءبىر تەگىن كۇڭتابان دەپ اتاۋ وسىدان شىققان».
وسىنداي بوگەنايلى سىنعا بايلانىستى ەل اراسىندا مىناداي ولەڭدەر بار:
قالىڭ ەرىن، قارا ءتىل، قانعا تويماس،
قانشا قىمبات الساڭ دا باسىن جويماس.
جيرەن تۇياق شۇباردى تاۋىپ سالساڭ،
جازا ۇستاسا جانە ۇشىپ استە قويماس.
شەگە تۇياق، قۇلتابان،
شەڭبەر تۇياق، ۇلتابان.
قانجىعاسىن قاندايدى،
بابىن تاۋىپ جۇمساعان،
يتىرىققا تۇسىرەر،
ءيىر تۇياق يت تابان.
بۇركىت قاناتىنىڭ سىنى. 1. قۇماي قانات. قاناتىنىڭ تۇرقى ۇزىن، ۇشى يمەكتەۋ وراق سەكىلدى، بۇل ۇشقاندا شابان ۇشادى دا، اڭعا ساراڭ تۇسەدى. ياعني اڭعا جاي بارادى، ۇشۋى قوپاقتاۋ، جۇرمەيتىن ات سەكىلدى شابانداۋ.
2.قىلىش قانات. قانات شالعىسى قىلىشقا ۇقساس، ۇشى ءسال يىندەۋ، ءتۇزۋ. الىس-جاقىن دەمەي شاپشاڭ ۇشادى، كورگەنىن قۇتقارمايدى. اڭعا شاپشاڭ بارادى، مەرگەن تۇسەدى، كورگەنىن قۇتقارمايدى.
3. شىل قانات. قۇيرىعى ۇزىن بولادى دا، قاناتى قىسقا، ەكى قاناتىنىڭ شالعىسىنىڭ ۇشى ءسال عانا ايقاسقان، ۇشار كەزىندەگى بالاپاننىڭ قاناتىنداي عانا كولەمدى. اڭعا ەكى تۇسپەيدى، وتە مەرگەن تۇسەدى، ەپتى، مەرگەن، ناعىز قىراندىقتىڭ بەلگىسى.
ش.جاڭگىرۇلى «ءبىرىنشى قۇزعىن قانات، ەكىنشى قۇماي قانات، ءۇشىنشى شىل قانات. قۇزعىن قانات، ەكى جاعىنداعى التىدان ون ەكى شالعىسىنىڭ ۇشى ءتۇزۋ بولىپ، ايقاسىپ تۇرادى. قۇماي قانات شالعىلارىنىڭ ۇشى وراق پورىمداس بولىپ، يمەكتەلىپ ايقاسادى. ال شىل قانات دەيتىن ءتۇرى نەكەن-ساياق كەزىگەدى. مۇنداي قۇس بالاپان جاسىندا ەكى جاق شالعىسى قىسقا بولىپ، تەك شالعىنىڭ ەكى ۇشى ازەر ايقاسىپ تۇرادى دا، كەيىن تۇلەككە وتىرعان سايىن ۇزارىپ جەتىلەدى. مۇنداي قۇستى «بالاپانىندا كوك بورباي، تىرنەگىندە قۋ بورباي، تاس تۇلەگىندە بارلىق مۇشەلەرى تولىسادى» دەپ باعالايدى. جيناقتاپ ايتقاندا، قۇزعىن قانات پەن شىل قانات – ۇشقىرلىق پەن العىرلىقتىڭ ولشەمى. قۇماي قانات ۇشىمى جايبىر، شابان، الىمى ازدىعىنىڭ بەلگىسى» دەپ جازادى. ەل اراسىندا بۇل ايتقان سىنعا بايلانىستى مىناداي ولەڭ تاراعان:
بالاپاندا كوك بورباي،
تiرنەگiندە قۋ بورباي.
تولىسار ما بالاپان،
تاستۇلەككە جىل تولماي.
قۇزعىن ۇيقى، شىل قانات،
العىرلىقتىڭ بەلگiسi.
قۇماي قانات، شابان ات،
جايبىرلىقتىڭ بەلگiسi.
بۇركىتتىڭ قاپتال قاۋىرسىنىنىڭ سىنى. 1. الما جاپىراق. ءجۇنى دوڭگەلەك، تەڭبىل. كۇي تارتپايدى، ناعىز قىراننىڭ بەلگىسى، ءوزى تابيعي بابىندا تۇراتىندىقتان اڭكوس.
2. تەرەك جاپىراق. الما جاپىراققا قاراعاندا كۇيشىل، قالىپتى ورتا ەتىمەن ۇستاعاندا، باپپەن قايىرعاندا اڭعا بارا بەرەدى.
3.تال جاپىراق. بۇل وتە كۇيشىل، اڭ الۋى سيرەك. قاپتال قاناتى تال جاپىراعى سەكىلدى ۇساق بەدەرلى بولعاندىقتان سولاي اتالادى. بۇل قۇستى اسا باپتاعاندا عانا اڭ الادى، وتە باپ تالعايدى.
بۇل تۋرالى ج.بابالىقۇلى «بۇركىت ءجۇنى تابيعاتى جاعىنان ۇساق ءجۇندى، ءىرى ءجۇندى بولىپ ەكى تۇرگە بولىنەدى. قۇسبەگىلەر جۇندەردىڭ ۇشى ۇشكىل، جىڭىشكە، ەلىبتەرى تار، قياقتىلاۋ كەلگەندەرىن ۇساق ءجۇندى نەمەسە «تال جاپىراق ءجۇندى» دەپ اتايدى.جۇندەردىڭ ۇشى دوعالداۋ، دوڭگەلەكتەۋ، ەلىبتەرى كەڭ قياقتىلاۋ كەلگەندەرىن ءىرى ءجۇندى نەمەسە «توراڭعى جاپىراق ءجۇندى» دەيدى. كەيبىر قۇسبەگىلەر ءجۇننىڭ وسى ەكى تۇرىنە قاراي ۇساق ءجۇندى قۇستى – كۇيتشىل، بابى، تالعامى، قاتتى قۇس دەپ، ءىرى ءجۇندى قۇستى – كۇيى، تالعامى، بابى، جەڭىل، اسا كوپ باپتى تىلەمەيدى دەپ باعالايدى» دەپ جازادى.
بۇركىت سانىنىڭ سىنى. سانى تولىق تۇتامنان اسىپ تۇرسا، «شوقپار سان» دەپ اتايدى. سانى ءبىر تۇتام، ءبىر ەلى بولسا ول تۇلكىلىك دەيدى. ال ءبىر تۇتامنان كەم بولسا، سارشا بولادى. سانى جۋانى بولۋى – بالۋاندىقتىڭ بەلگىسى. سانىنىڭ مولشەرى الىپ قۇستاردىكى ءبىر تۇتام، ءتورت ەلىگە دەيىن جەتەدى.
بۇل تۋرالى ش.جاڭگىرۇلى «ەت مولشەرىنەن ايتقاندا، سان ەتى نازارعا الىنىپ، زور دەنەلىلەرىنىكى – ءبىر تۇتام، ءتورت ەلى، ءبىر تۇتام ءۇش ەلى، ءبىر تۇتام، ەكى ەلى دەپ ولشەنىپ، بۇل ولشەمگە تولماعاندارى سارشا، كىشكەنەلەر قاتارىنا جاتقىزىلادى. ۇزىن دەنەلى قۇستاردىڭ سانى بىركەلكى، سىپتىعىرلاۋ بولىپ، مۇنى «سەركە سان» دەيدى. دوڭگەلەك دەنەلى قۇستاردىكى سانىن ۇستاپ كورگەندە، تولارساعىنىڭ جوعارعى جاعى دومالاق بىلىنەدى دە «شوقپار سان» دەپ اتالادى» دەپ جازادى. ەل اراسىندا «ساداق سان»، «جالپاق سان» دەگەن اتاۋلار دا كەزدەسەدى.
بۇل تۋرالى حالىق ولەڭىندە بىلاي دەيدى:
تۇتام ءتورت ەلى سانى بار،
قولعا تۇسپەس جانۋار.
ۇزىن تۇرا، سەركە سان،
اشقاراق مىنەز بابى بار.
دەمبەلشە قىران دەگداردىڭ،
تۇياعى كەپپەس قانى بار.
مۇنداي قۇستار قازاققا،
ىلۋدە بىرەۋ تابىلار.
جەمساۋ سۇيەگى، القا ولشەمى. بۇل تۋرالى ق.توقتاۋبايۇلى ايتپاعاندىقتان ش.جاڭگىرۇلى مالىمەتىن كەلتىرەمىز: «جەمساۋىنىڭ ورىنى «القا» دەپ اتالادى، جۇدىرىقتى ءتۇيىپ القاسىنا ۇسىنعاندا، ءتورت ساۋساقتىڭ باسى سىيىپ كەتسە جانە توسىندەگى جارا بىتكەن قاڭقا قىر سۇيەگىنىڭ سىرتقى بەتى قالىڭ بولسا، ياكي قوي جاۋىرىنىنىڭ سىرتقى قارماعى سياقتى شەتى قايىرىلىپ بىتسە، اسا كوڭىلدەگىدەي بولعانى». بۇل تۋرالى ت.ساۋىرجانۇلى «بۇركىتتىڭ القاسى كەڭ، مويىن سۇيەگى جۋان، يرەكتەرى وتكىر.ءتوس سۇيەگى جالدى، سۇرىنشەگى ۇشكىر، مول، ايىرشاعى كەڭ ەكەنىن ساناپ كوردى دە «كەرگەننەن قايتپايتىن ءسۇرىمدى قىران ەكەن» دەپ كەسىپ-ءپىشتى» دەپ جازادى.
وسى سىن تۋرالى حالىق اراسىنا مىناداي جىر جولدارى تارالعان: «ساڭعىرۋ ءجۇنى سابالاق، القالى كەر، وندىرشەكتى، ءور مىنەز، قايتپايتىن ەر»، «ساڭعىرۋ ءجۇنى سابالاق، القالى كەر، تاقىسى، بۇكىسى جوق قوماعاي ەر»;
جەمساۋى جۇمىر القالى،
ءتوس سۇيەگى قاڭقالى،
بولسا تۇلكى قۇتىلماس،
اتقا مىنسەڭ ارقالى.
قۇيرىق ايىرىمى. بۇل تۋرالى ش.ءجاڭگىرۇلى مالىمەتىن بەرەمىز: «اسىلىندە، قۇستىڭ قۇيرىعى ون ەكى تال بولادى. بۇركىتتىڭ بالاپان، تىرنەك، تاستۇلەك، انا جاسىنا دەيىن قۇيرىق پەن قاناتىنىڭ استى اق بولادى. تەك انا جاسىنان وتكەندە قارايادى («ادام قارتايسا اعارادى، قۇس قارتايسا قارايادى» دەگەن ماقال بار. قارتايعان سايىن اق ءجۇنى ازايىپ، قىلاڭدارى جويىلىپ، بارانداي باستايتىندىقتان كارى بۇركىتتى «بارشىن»، «بارقىن» دەپ اتاۋ قالىپتاسقان. ا.تويشانۇلى). بالاپان جاسىندا قۇيرىعىنىڭ ۇشىندا ءتورت ەلىدەي قاراسى بولادى. ونان جوعارى جاعى اق بولادى. انىقتاپ قاراعاندا، قۇيرىقتىڭ ورتاسىنداعى شىبىقتىڭ ەكى جاق اق ەلپىندە ازداعان شاشىراندى، قارا نوقات بەلگىلەرى بولسا، ونى «قارا تارلان، جاي تارلان» دەپ تۇجىرىم جاساپ، «ءسۇرىمدى قىران شىقپايدى» دەلىنەدى. ەگەر قۇيرىقتىڭ ەلپىندەگى شاشىراندى نوقاتتارى قىزعىلتىم رەڭدى بولىپ بىتكەن بولسا، وندا «ناعىز قىزىل تارلان، قان تارلان» دەپ اتالىپ، قىران سىنىنا تولعانى. («تارلان سالعان تارىقپاس» دەيدى ا.تويشانۇلى.) قۇيرىقتىڭ استىنا قوسىلىپ بىتكەن ساڭعىرۋ ءجۇنى دە ۇزىن، تولىق بولۋى – شارت جانە تولارساعىن ۇستاعاندا، باسبارماقتىڭ باسقى بۋىنىمەن تولىپ شىققانى ابزال. ەندى ءبىر جاقتان بۇتىنىڭ اراسىنداعى اشاماي سۇيەگىنىڭ اراسىنا ەكى ساۋساقتىڭ باسى سىيسا نەمەسە ءبىر بارماقتىڭ باسى كەڭ اينالىپ تۇرسا، «ايىر سۇيەك اشاماي، اراسى كەڭ» دەپ اباي اتامىز ايتقان ولشەم – وسى. ەگەر اشامايسىز بىتەۋ (تۇيىق) بولسا، جاقسى بولماعانى، اسا كۇيشىل بولعانى دەپ قارايدى». ج.بابالىقۇلى «ايىر سۇيەك – بۇل قۇس دەنەسىنىڭ ارتقى ەسىگى، ويىعى» دەپ تۇسىندىرەدى. مىسالى:
ايىر سۇيەك اشاماي اراسى كەڭ،
بولسا جاقسى، بۇلداعى ءبىر قارار جەر.
ق.توقتاۋبايۇلى بىلاي دەيدى: «سونىمەن بىرگە ەل اۋزىندا ايتىلىپ جۇرگەن «قاراقاسقا قىران» دەگەن بولادى. ادەتتە بۇركىتتىڭ قۇيرىعى ون ەكى تال بولادى، ال قاراقاسقا دەگەن ەرەكشە قىراننىڭ قۇيرىق سانى ون ءتورت بولادى دا، ەڭ شەتكى قىسقالتاڭ ەكى قۇيرىعى شىمقاي اق، ال قۇيرىعىنىڭ ءدال ورتاسىنداعى ەكى قۇيرىعى تارلان بولماي مەڭسىز قارا بولادى دا، ونى سول سەبەپتەن «قاراقاسقا قىران» دەيدى قارت سىنشىلار.مۇنداي قۇس زادى اسا سيرەك بولادى. «قاراقاسقا قاسقىر الادى» دەيدى ەل سوندىقتان».
اكادەميك ءا.مارعۇلان بۇل جايىندا: «ەر ءبىتىمدى، ەلگەزەك بولىپ، تۋ قۇيرىعى بىرىڭعاي اق، ۇش جاعى قارا بولىپ تۇرسا، مۇنداي قۇستى ساياتشىلار «نەسىبەلى بايقاسقا» دەپ اتايدى. ويتكەنى ول ەشبىر جاعداي تىلەمەي، اڭعا قانشا قوسسا دا، جالىقپاي الا بەرەتىن، كونبىس قىران بۇركىتتىڭ تەگىنە جاتادى» دەپ جازادى.
ق.توقتاۋبايۇلى «سونىمەن بىرگە «قىجالى قىران» دەگەن ۇعىم دا بار. ونىڭ قاناتىنىڭ استىڭعى سەربەگىنەن، ياعني قاناتىنىڭ استىنان جەكە شىققان ءبىر سۇيەم نەمەسە ءبىر قارىس ءيىرىلىپ بايلانىپ شىققان قىسقا ءبىر تال قاۋىرسىن بولادى. ول اڭعا وقتالىپ-سۇپتالىپ، ءبىزدىڭ تىلمەن ايتقاندا، شوقپارداي بولىپ دەنەسىن جيىپ شۇيىلگەندە قاناتىنىڭ استىنان ىزىلداعان، ۋىلدەگەن ەرەكشە ءبىر داۋىس شىعارىپ، تۇلكىنىڭ زارە-قۇتىن ۇشىرادى» دەيدى.
اكادەميك ءا.مارعۇلان بيولوگيا عىلىمى بايتاق وتانىمىزدا مەكەندەيتىن بۇركىتتەردى بەس توپقا بولەتىنىن ايتا كەلە، ەل ساياتشىلارى ولاردى مەكەن ەتكەن جەرى مەن ءجۇنىنىڭ تۇسىنە قاراي 12 تۇرگە بولەتىنىن جازادى: «ورالدىڭ اقيىعى» (قۇسبەگىلەر بۇل جايىندا «ورالدىڭ وراۋىزى»، «ورالدىڭ زور تابانى»، «تاپساڭ قۇستىڭ ورىن سال، تاپپاساڭ زورىن سال» دەيدى ا.تويشانۇلى), «التايدىڭ مۇزبالاعى»، «قازىقتىنىڭ قاراكەرى»، «قۇمنىڭ قىزىل كوزى»، «جەلەكتىنىڭ جيرەن تۇياعى»، «ەرتىستىڭ سارشولاعى»، «قاراعايدىڭ قوڭىر الاسى»، «ەسبالاقتىڭ ەسەرسوعى»، «دەرەسىننىڭ شۇبارى»، «جانباۋىردىڭ جارعىش تۇياعى»، «ولتىرمەي بەرمەس وتەگەن»، «نەسىبەلى بايقاسقا».
ەتنوگراف-عالىم ب.كامالاشۇلى بۇركىتتىڭ تەك-تۇرپاتىنا قاراي 94 اتاۋى بار ەكەنىن جازادى. ب.سولتونوەۆ قىرعىزدار بۇركىتتى 65 تۇرگە ايىرىپ، ءىشىنارا 19 ۇرىققا (تۇقىمعا) بولەتىنىن جازادى.بۇل اتالعان ون توعىز تۇقىم ىشىندە قازاققا ۇقساس اتاۋلارى «بيدايىق (كورمەدىك دەيدى), الىپ قارا قۇس، چوگوول (شوگەل), شاشكالاڭ سارى (ساسقالاق سارى), بايكاشكا (بايقاسقا) جانە ت.س.س.
قازاقتاعى قىراننىڭ كەيبىر سيرەك اتاۋلارىنا توقتالساق، ءا.مارعۇلان الاتاۋ، پامير، التاي تاۋلارىن مەكەندەيتىن شۇگەل (شوگەل) قىراننىڭ ءۇش ءتۇرى «مۇزبالاق شۇگەل»، «شاشاقتى شۇگەل»، «سۇيەلدى شۇگەلگە» جەكە-جەكە مىنەزدەمە بەرەدى: «شۇگەل قىرانداردىڭ تىرشىلىگى كوبىنەسە بيىك تاۋدىڭ ىشىندەگى ارقار، كيىك، قاسقىر سياقتى اڭداردان تويات الىپ ادەتتەنگەندىكتەن، ەشبىر جاندى زاتتان قورىقپايتىن ەر، ءتۇسى سۋىق، وتە تاكاپپار كەلەدى» دەپ جازادى.«اباي جولى» رومانىندا ۇلى اقىننىڭ قاراشولاق دەگەن بۇركىتى «جانباۋىر شوگەلدىڭ» تەگىنەن ەكەنى ايتىلادى.موڭعوليالىق ت.ساۋىرجانۇلى دا «جانباۋىرشوگەل» دەگەن ەرەكشە قىراننىڭ سىر-سيپاتىنا توقتالادى. باياعىدا سارشولاق دەگەن بۇركىتىنەن ايىرىلعان تاعى ءبىر قۇسبەگى «قىر مۇرىندى، قيعاش قاس، شوگەلىم-اي، كوزدىڭ جاسىن كول قىلىپ توگەمىن-اي» زارلاعان ەكەن دەسەدى.
موڭعوليالىق قۇسبەگى ءداۋىتحان زامبى بۇركىتتى ءتورت ءتۇرلى تەك-تۇرپاتقا جىكتەپ ايتتى: «اقيىق، كەنەسارى، بۇقاتانا، سارشا». ونىڭ پىكىرىنشە، اقيىق پەن كەنەسارى بۇركىتتىڭ ەڭ العىر قىرانى، ال بۇقاتانا ولارعا جەتپەيدى، كۇيشىل، ونى مىقتى قۇسبەگى باپتاسا عانا تۇلكى العىزاتىن كورىنەدى.
دەمەك، كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ ەسىمى كەنەمەن ەمەس، اسپان سەرمەندەسى قىران زاتىنا ىرىمي ساباقتاستىقتى اڭعارتادى.
ت.ساۋىرجانۇلى «بۇركىتتىڭ ەركەگىن ءشاۋلى، ۇرعاشىسىن ۇياباسار دەيدى. ءشاۋلى باقاباستاۋ، ءبىتىمى تورتباق، ۇياباساردان كىشىرەك، ساۋساقتارى بىلتىعىر، قانات-قۇيرىعى كەلتەلەۋ بولادى. شاۋلىدەن وتكىر قىران شىققانىمەن ۇياباسارعا جەتپەيدى. بۇركىتتىڭ بۇدان كىشىرەگىن بۇقاتاناعا جاتقىزادى. ول كۇيىنە كەلگەندە بىرلەپ-ەكىلەپ تۇلكى الۋعا جارايدى. ەڭ كىشكەنە ازعىنىن سارشا دەيدى. سارشانىڭ تۇلكىگە ءالى جەتپەيدى، ۇساق قويان، تىشقان سياقتى جاندىكتەردى عانا الىپ جەپ كۇنەلتەدى. بۇقاتانا مەن سارشانىڭ اۋداندى تەگى شاۋلىدەن شىعادى» دەپ جازادى. ج.بابالىقۇلىنا 1978 جىلى باتىس قازاقستان ءوڭىرىنىڭ قۇسبەگىسى ەسىرگەپ فاريدينۇلى «بۇقاتانا، ءبارىن، ءشاۋلى» دەگەن قىراننىڭ تۇرلەرى بار دەگەن دەرەكتى ايتىپ بەرگەن.
جالپى، ەسكەرتە كەتەتىن ماسەلە، قىتاي، موڭعوليا، قازاقستان، قىرعىزستان سەكىلدى ەلدەردەگى عىلىمي باسىلىمداردا كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر بۇركىت سىنىنا قاتىستى ءداستۇرلى ۇعىمداردى قاتە جازۋ ورىن الادى. مىسالى، كوبىندە «كەشكىل» دەگەندى «كەكشىل»، «بۇقاتانانى» «بۇقاتاناۋ»، «تۇرعىدانى» «تۇعىردا»، «تۇلكى كەرىپ تۇرا قالدىنى» «تۇلكى كورىپ تۇرا قالدى»، «قىران تىلەپ ۇشتىنى» «قىران تۇلەپ ۇشتى» دەگەن سەكىلدى جاڭساقتىققا جول بەرىلەتىندىكتەن، وسى ماندەس ەسكىلىكتى اتاۋلارعا اباي بولعان ورىندى.
م.اۋەزوۆ «اڭشىلىقتىڭ ءۇمىت، قۋانىشى كوپ. ىستىق وتتاي قىزۋلى مينۋتى كوپ، ماعىنالى ءومىر. اڭشىلىقتا كىسىنى اقىن كۇيىنە جەتكىزەتىن سەزىم كۇيى كوپ. بۇل – سالقىنداپ كەتكەن كارى اقىلدىڭ ءومىرى ەمەس، سۇيگەن عاشىعىڭدى ساعىنىپ كەلىپ، كۇلىپ-ويناپ وتكىزگەن كۇندىز-تۇنىندەي ىستىق سەزىم ءومىر. ويتكەنى ءبىر مينۋتتىڭ ىشىندە قۋانتاتىن دا، جۇدەتەتىن دە كۇيلەردى كەشىرەدى. سونىڭ ءبارىن ايتىپ جۇرگەندىكتەن اڭشىنىڭ ءتىلى شەشەن، قيالى جۇيرىك. بۇركىتتىڭ ۇشقانىنا، تۇلكىنىڭ قۇتىلماق بولعان ايلاسىنا، قۇسشىنىڭ ەبىنە ارنالعان تالاي شەشەن سوزدەر بار. اڭشىلىق ومىرىنەن ىلگەرى-سوڭعىدان قالعان تالاي قىزىقتى، جاندى، سۇلۋ اڭگىمەلەر كوپ» دەپ جازعان ەدى.
قىراننىڭ سىنى مەن سىرى، كەسكىنى مەن كەلبەتى، مىنەزى مەن ءدىلى تۋرالى حالىق ولەڭدەرىنىڭ شۇرايلى ءتىلى، باعزى پوەتيكالىق ءمان-ماعىناسى الۋان قىرلى، اجارلىدا استارلى ەكەنى بايقالادى. ماسەلەن، مىنا ولەڭدە توماعا تارتقان قۇسبەگىنىڭ سول مەزەتتەگى كوڭىل-كۇيى، شابىتتاپ شۇيگەن حاس قىرانعا اق تىلەگى ارنالعان:
شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس،
يمەك تۇمسىق، قاندى كوز.
توماعاڭدى تارتايىن،
الدىڭنان تۇلكi بولسىن كەز!
ەركەسiڭ بۇركiت جەر، كوكتە،
ۇستاي كور، بارىپ تەز جەت تە.
ايبارىنان تۇلكiنiڭ،
ايبىنباي بارىپ شەڭبەكتە.
قانجىعىمدى قاتىرىپ،
اتىمدى بوسقا تەرلەتپە!
ءا.مارعۇلان قۇسبەگى سوناردا كۇنىنە 10-15 تۇلكى الدىرۋ ءۇشىن كۇنىنە 30-40 شاقىرىمداي جول جۇرەتىن كەزى بولاتىندىقتان، كومپىس قارۋلى اتتىڭ قاجەت ەكەنىن ايتادى. قىرعىزدا «بۇركىت سالساڭ التايدىڭ قىزىل تۇلكىسىن كيەرسىڭ، قارشىعا سالساڭ، قالجا جەپ، جازعا جاقىن بولعاندا اتىنىڭ باسىن قارعا جەيت» دەگەن ءتامسىل بار. ولەڭدە ساياتشىنىڭ «اتىمدى بوسقا تەرلەتپە» دەۋى – سول ماشاقاتتى اۋرە-سارساڭنان اۋلاق بولۋدى قالاۋى.
ءحVىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن دەپ اڭىزدالاتىن ايگىلى قۇسبەگى، قوجامبەت سويلى جاڭگودەي دەيتىن قۇسبەگى ايتتى دەگەن مىنا ولەڭگە نازار سالايىق:
قايقى ەرىن، قىلىش تۇمسىق،
كەشكىل ماڭداي،
شۇڭىرەك، قىزىل كوزى، جاققان شامداي.
كەڭ توپشى، سۇڭقار قانات،
قۇزعىن قۇيرىق،
قانىشەر، قارا ءتىلدى، جىرىق تاڭداي.
تارقايدى قولىما السام، سەرقۇمارىم،
قۇس ءپىرىم شورا بابام تاپسىرعانداي!
مۇنداي ولەڭدەردەگى ەتنوگرافيالىق ۇعىمدار مەن ايشىقتار ءداستۇرلى قۇسبەگىلىك ءىلىم-بىلىمىنەن بەيحابار بۇگىنگى قاۋىمعا تۇسىنىكسىز بولاتىنى ءسوزسىز. شىعىس قازاقستان وبلىسى، سامار اۋدانىنىڭ تۇرعىنى، ءايگىلى قۇسبەگى يقانباي ايتىپ بەرگەن مىنا ولەڭدەگى بۇركىت سىنىنىڭ ءارلى ورنەكتەرى قۇسبەگىلىك ءىلىم ولشەمدەرىمەن دالدىكتى كورسەتەدى:
جۇقالاۋ، كوك تۇمسىعى كەلسە جالپاق،
مەلجەمدى قوجىر اياق، بۇتى تالتاق.
كوز اۋدانى شۇڭىرەك، كەشكىل ماڭداي،
كەڭ يىق، سانى جۋان، ءتوسى شالقاق.
توپشىسى كەلسە الدىنا جوعارىلاۋ،
شالعىسى قۇيرىعىنا تۇرسا تاياۋ.
كوكتە ۇشقىر، تۇرعىدا شاڭقىلى جوق،
ءبىر تۇلكىدەن باسقاعا بولماسا جاۋ.
ساياتشىلىقتىڭ قيماس قىزىعى تۋرالى ەل اراسىنا مىناداي اڭىز تارالعان: «ەر جانىبەك باتىر: «سۇلۋ قىزدىڭ اق بىلەگى مەن ورمان تۇلكىنىڭ قارا قاسقا سيراعى-اي. ۇستاعاندا قايسىسى ىستىق ەكەنىن ايىرا الماي كەتتىم جالعاننان دەگەن ەكەن».
العاشقى قانسوناردا ساياتشى ايتقان مىنا ءبىر ولەڭدە ادام ءۇشىن ايقاسقا ءتۇسىپ، اپپاق قاردىڭ ءۇستىن القىزىل قانعا بويايتىن اقيىق قىران مەن التايى قىزىل تۇلكىنىڭ ارپالىسار ءساتىنىڭ پەردەسى اشىلعانداي:
بۇتادا جاتقان بۇعىنىپ،
جاپسار تاسقا تىعىلىپ،
تۇرا قاشقان جۇگiرiپ،
تۇلكi بiر قىزىل شۇعىنىق.
توماعاڭدى تارتايىن،
پەيiلiم تۇر سۇعىنىپ.
تەبiنگiدەن تەر شىقپاي،
قانجىعاما قان جۇقپاي.
قاق تۇمسىقتان جان شىقپاي،
كوڭiلiم مەنiڭ كونشiمەس،
قۇمارىمنان بiر شىقپاي!
قورىتا ايتقاندا، قىراننىڭ سىنى تۋرالى ۇعىمدار مەن تۇسىنىكتەر، پايىمداۋلار مەن توپشىلاۋلار حالىق مۇراسىنىڭ ۇلگىلەرىندە ورتاق قالىپقا قۇيعانداي ۇقساس ەكەنى ايقىندالا ءتۇستى. بۇركىت سىنى تۋرالى ەل اراسىندا اۋىزدان-اۋىزعا تارالعان ولەڭدەردەگى بايىرعى ەتنومادەني اتاۋلار جۇيەسى حالىقتىق قۇسبەگىلىك ىلىممەن ساباقتاس، وزەكتەس، كىندىكتەس ەكەندىگى اڭعارىلدى.بۇل سالاداعى ولەڭدەردى ساياتشىلىق ونەردەن حابارى جوق جاندار دالمە-ءدال ءتۇسىنۋى، تانۋى ەكىتالاي.سول سەبەپتەن دە ءتۇرلى جاريالانىمداردا بۇركىت سىنى تۋرالى بايىرعى اتاۋلار مەن كەيبىر كونەرگەن سوزدەر جاڭساق باسىلىپ كەلگەنى اڭعارىلدى. قىران قۇس تۋرالى قۇسبەگىلەردىڭ دەرەگىن ەل اراسىندا تارالعان اڭىز-ءاپسانا، ولەڭ-جىرلار، ماقال-ماتەلدەرمەن، ءتۇرلى عىلىمي ەڭبەكتەردەگى تۇجىرىمدارمەن كەشەندى سالىستىرا كەلە، ءداستۇرلى بۇركىت سىنى تۋرالى دەرەكقورى وسى زەرتتەۋدە مەيلىنشە ءجۇيەلەنىپ، سۇرىپتالىپ، تولىقتىرىلا ءتۇستى.
