جەر ءجۇزىن شارلاۋدى ماقسات تۇتقان جەتپىستەن اسقان جاياۋ قازاق سارسەنباي اقساقال قازان ايىندا ساپارىنىڭ ءۇشىنشى كەزەڭىن اياقتادى. وسىعان دەيىنگى جاياۋ جورىعى تۋرالى ايتقان ول بولاشاق جوسپارىمەن دە ءبولىستى.
دۇنيەجۇزىن جاياۋ ارالاۋعا شىققان 74 جاستاعى ساياحاتشى سارسەنباي قوتىراشەۆ 2022 جىلى قازاقستاننىڭ 17 وبلىسىن 6 ايدا ءجۇرىپ ءوتتى. سونىمەن قاتار، 2023 جىلى 100 كۇنگە جۋىق ۋاقىتتا 3000 شاقىرىمدى ەڭسەردى. 74 جاستاعى قازاقستاندىق ساياحاتشى بيىل 2 تامىز بەن 2 قازان ارالىعىندا وسكەمەن قالاسىنان باستاپ قىتاي استاناسى پەكينگە دەيىن بارىپ، ساپارىنىڭ ءۇشىنشى كەزەڭىن ءساتتى اياقتادى. زايىبى دۇنيە سالعان سوڭ جەر شارىن جاياۋ ارالاۋعا شىققان سارسەنباي قوتىراشەۆ سۇراقتارىمىزعا جاۋاپ بەرىپ، الداعى جوسپارلارىمەن بولىستى.
- الەمدى جاياۋ ارالاۋ يدەياسى قايدان كەلدى؟ بۇل شەشىمدى قابىلداۋعا نە تۇرتكى بولدى؟
- بۇل يدەيا ماعان 2016 جىلى كەلدى. «ۇلىتاۋ» ۇلتتىق تاريحي-مادەني جانە تابيعي قورىق-مۇراجايىنىڭ باسشىسى باقتيار قوجاحمەتوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن مۋزەي قىزمەتكەرلەرى ءجيى ەكسپەديتسياعا شىعىپ ءجۇردى. قازاقستان تەرەتورياسىن ارالاپ، رەسەيدىڭ ءبىراز جەرىنە ساياحاتتادى. جادىگەرلەر جيناپ، ۇلىتاۋدىڭ تاريحىن ءتۇسىندىرىپ، ولاردى سالىستىرىپ كوپتەگەن ماتەريالدار جينادى.
وسىعان بايلانىستى ماعان جاياۋ ءجۇرىپ قازاق تاريحىن نەگە ناسيحاتتامايمىن دەگەن وي كەلدى. حالقىمىز «كوپ جاساعاننان سۇراما، كوپتى كورگەننەن سۇرا» دەگەندەي، اللانىڭ بەرگەن قۋاتىن پايدالانىپ، جاستارعا رۋحاني بايلىق بەرەيىن دەپ 2022 جىلدان باستاپ ساپارعا شىقتىم. ساپارىمنىڭ العاشقى كەزەڭىندە قازاقستاندى ارالادىم. ودان كەيىن، رەسەي، گرۋزيا، تۇركيا، موڭعوليا جانە قىتايعا بارىپ قايتتىم. بۇدان كەرەمەت اسەر الدىم. موڭعولدار ايتپاقشى، «ۇيدە وتىرعان دانىشپانسىعاننان، جولاۋشى بولىپ جول جۇرگەنىڭ ارتىق».
مەنىڭ ماقساتىم – ءبىزدىڭ ۇمىتىلىپ كەتكەن قىمىز مەيرامىن ناسيحاتتاۋ. وسى ارقىلى حالىقتار دوستىعىن، سىيلاستىعىن، جاقىندىعىن دالەلدەۋ.
- بارعان ەلدەرىڭىزدىڭ مادەني ورتاسى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز. ءارتۇرلى ەلدەردەگى مادەني ايىرماشىلىقتاردى بايقادىڭىز با؟ قاي ەلدىڭ مادەنيەتى سىزگە ەرەكشە اسەر ەتتى؟
- بىزدەن قاتتى ايىرماشىلىعى جوق. ءبىرلى-جارىمدى داستۇرلەرىنە بايلانىستى ەرەكشەلىكتەرى بار. ساپار بارىسىندا شەشەندەر مەن گرۋزيندەردىڭ قوناقجايلىلىعى مەن ادامعا دەگەن سىيلاستىقتارى جاقسى ەكەنىنە كوزىم جەتتى. بىراق، دۇنيەجۇزىندە قازاق حالقىنداي دارحان حالىق جوق. شەتەلدەگى قانداس باۋىرلارىمىزدىڭ قوناقجايلىلىعىن، ۇلتتىق ءداستۇردى ساقتاعانىن كورىپ قۋانىپ قالدىم.
- قازاقستاندا ءسىزدىڭ ساياحاتىڭىزدى قالاي قابىلدادى؟
- ساياحاتىمدى بارشا ازاماتتار قولدادى. حالقىمنىڭ وسىنداي قولداۋ كورسەتكەنىنە راقمەت! اسىرەسە، بىرگە جۇمىس ىستەيتىن ۇجىمىمنىڭ قولداۋلارىن قاتتى سەزىندىم.
- ءسىز ساياحات بارىسىندا ەكولوگيا مەن قورشاعان ورتانىڭ جاعدايىن بايقادىڭىز با؟ قانداي وزگەرىستەردى كوردىڭىز؟
- تۇركيادا جولدىڭ جيەگىندە ورنالاسقان تسەمەنت زاۋىتىن كورىپ تاڭ قالدىم. بيىك مۇرجادان بولماشى عانا قوڭىر ءتۇتىن شىعادى. ەشقانداي ارتىق شاڭ-توزاڭ جوق. اينالاسى تاپ-تازا. مىنە، قورشاعان ورتانى ساقتاعاندىق. تاعى ءبىر بايقاعانىم، شەت ەلدە جەل ەلەكتر ستانتسياسى قولدانىلادى ەكەن. ەشقانداي شۋ دا، تابيعاتقا كەلتىرەتىن زيان دا جوق. قورشاعان ورتانى قورعاۋ دەپ سونى ايتار ەدىم. وسىنداي دۇنيەلەردى كورگەندە «بىزدە نەگە وسىلاي جاسامايمىز» دەگەن سياقتى وي كەلەدى.
- جاياۋ جۇرگەن كەزدە فيزيكالىق جانە پسيحولوگيالىق تۇرعىدان ءوزىڭىزدى قالاي دايىندايسىز؟
- ساياحات كەزىندە ءوزىمدى ىشتەي دايىندايمىن. اللانىڭ بەرگەن قۋاتىن پايدالانىپ، العا قويعان ماقساتىمدى ورىنداۋعا تالاپتانامىن. جول ەرەجەسىن قاتاڭ ساقتايمىن. سونىڭ ارقاسىندا امان-ەسەن ساپارىم جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى.
سارسەنباي قوتىراشەۆتىڭ ساياحاتى جايلى ساپار بارىسىندا كومەكتەسىپ جۇرگەن «ۇلى تاعزىم» قوعامدىق قورىنىڭ ديرەكتورى باقتيار قوجاحمەتوۆتەن دە سۇراپ كوردىك.
- اقساقالدىڭ فيزيكالىق دايىندىعى جايلى ايتىپ بەرسەڭىز. ساپار بارىسىندا دەنساۋلىعى سىر بەرىپ جاتقان جوق پا؟
- اۋەل باستا 70-تەن اسقان قاريانىڭ ساياحاتقا شىعام دەگەنىنە وتباسى، جاقىن تۋىستارى، ءبىز ءبىراز قارسىلىق بىلدىردىك. بىراق، توقتاتا المايتىنىمىزدى بىلگەن سوڭ، جىلى لەبىزىمىزدى ءبىلدىرىپ، قولداۋ كورسەتتىك. قازىر ءومىر بويى جۇمىس ىستەپ، قارتايعان شاعىندا ساپارعا شىعىپ دۇرىس شەشىم قابىلدادى دەپ ويلايمىن. بۇل كىسىنىڭ دەنساۋلىعى وتە مىقتى، شارشامايدى. اۋىردىم دەگەنىن دە ەستىمەدىم. كۇشى كوپ، ساپار كەزىندە كۇنىنە 40-50 شاقىرىمدى وڭاي ەڭسەرەدى. جول جۇرگەندە زىمىرايدى. شارشادىم، ارى قاراي جۇرمەيمىن دەگەن ەمەس. اۋا رايى بۇزىلىپ جاتسا دا ساپارىن توقتاتپايدى.
بەرگەن ۋادەسىندە تۇرادى. رامازان ايى كەزىندە ورازا ۇستايدى، بىراق بۇرىنعى قالىپپەن جۇمىس ىستەي بەرەدى. حالىق «روبوت» دەپ تاڭ قالىپ جاتادى. بۇل كىسى كوپ سويلەمەيتىن، تۇيىق ادام بولاتىن. «سويلەي-سويلەي شەشەن بولاسىڭ» دەمەكشى، قازىر بۇرىنعىداي ەمەس، جولدا كەزدەسكەن ادامدارمەن سويلەسىپ، سۇقباتتار بەرىپ ءجۇر. تاريحتى، ەتنوگرافيانى جاقسى بىلەدى، وتىرعان جەرىندە اڭگىمە سۇراعان ادامدارعا ايتىپ بەرەدى.
- جاقىندا عانا ساپارىنىڭ ءۇشىنشى كەزەڭىن ءساتتى اياقتادى. كەلەسى كەزەڭدە قاي ەلدەرگە ساپارلايدى؟
- ءتورتىنشى كەزەڭدە ەۋروپا ەلدەرىنە بارادى. وتكەن جىلى ساپارىن ازيانىڭ سوڭعى باتىس نۇكتەسى ستامبۋلدا اياقتادى. ارى قاراي بولگاريا، سەربيا، ۆەنگريا، اۆستريا، گەرمانيا، فرانتسيا ەلدەرىنە بارماقشى. ەۋروپانى اياقتاپ، قايتىپ كەلىپ، قىستان شىققان سوڭ كەلەسى جىلى امەريكانى باعىندىرادى. ول ساپاردىڭ بەسىنشى كەزەڭى بولادى.. بۇيىرسا، وسىلاي دۇنيەجۇزىن ارالاپ شىعادى.
- ساتتىلىك تىلەيمىز! سۇقباتقا كەلىسكەندەرىڭىزگە راقمەت!
مەرەي مىرزاعاليقىزى
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
