تۇركيا ۇلتتىق ءبىلىم مينيسترلىگى وقۋلىقتاعى "ورتالىق ازيا" تەرمينىن "تۇركىستان" تەرمينىمەن اۋىستىردى. تۇركيادا تۇراتىن قازاق عالىمى، قازاق دياسپوراسىنىڭ بەلسەندى وكىلى ابدىۋاقاپ قارا بۇل قادام تۇركىستان ايماعىنداعى ەلدەردىڭ ىنتىماۇتاستى مەن مادەنيەتىنە وڭ اسەر ەتەدى دەپ سانايدى. دەگەنمەن ول شەشىلمەي كەلە قالا جاتقان ماسەلەلەردى دە جوققا شىعارمايدى.
تۇركيا پرەزيدەنتى راجاپ تايپ ەردوعان ۇلتتىق بىرلىك مينيسترلىگىنىڭ بۇل شەشىمىن وڭ باعالادى. ساياسي باسشىنىڭ بۇعان رەاكتسيا ءبىلدىرۋى ماسەلەنىڭ ساياسي قىرىنان دا حابار بەرسە كەرەك. ول تۇركى الەمىنىڭ بىرلىگى مەن ەلدىڭ وسى ۇدەرىستەگى ءرولىنىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ وتكەن.
«ءبىز «تۇركيا عاسىرى» تۋرالى كوزقاراسىمىزدى تۇركى مەملەكەتتەرىن ۇيىمداستىرۋ ارقىلى كەڭەيتە وتىرىپ، الداعى كەزەڭدى تۇركى داۋىرىنە اينالدىرۋ ءۇشىن يىق تىرەسەتىن بولامىز»،-دەگەن پرەزيدەنت ەردوعان.
تۇركيالىق عالمى رامين سادىق ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ شەشىمىنە تۇسىنىكتەمە بەرگەن. ونىڭ سوزىنشە، «تۇركىستان» اتاۋى نەگىزىنەن تۇرىكتەر تۇراتىن ايماقتى بىلدىرەدى.
«ۇلتتىق ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ «تۇركىستان» تەرمينىن وقۋلىقتارعا، ونىڭ ىشىندە بالالارعا ارنالعان وقۋلىقتارعا ەنگىزۋ تۋرالى شەشىمى تۇركيا ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى الەمى ءۇشىن، سونداي-اق تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ارىپتەس ەلدەرى ءۇشىن ماڭىزدى باستاما جانە قۇندى ۇلەس»،- دەپ تۇسىندىرگەن رامين سادىق.
وسىعان وراي تۇركيا وقۋلىقتارىنداعى “ورتالىق ازيا” تەرمينىنىڭ “تۇركىستان” بولىپ وزگەرۋى تۋرالى ميمار سينان كوركەم ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ابدىۋاقاپ قارادان پىكىر سۇرادىق.
«تۇركىستان — ەكى دۇنيە ەسىگى عوي»
- بۇل شەشىم، تۇركى الەمىمەن بايلانىستاردى نىعايتۋدى جانە كەلەسى ۇرپاقتاردا مىقتى تۇركىلىك سانانى قالىپتاستىرۋدى ماقسات ەتەدى. مينيسترلىكتىڭ بۇل وزگەرىسىن تاريحشىلار تۇركى مادەنيەتى مەن تاريحىن ساقتاۋ دەپ باعالاۋدا، - دەدى ابدىۋاقاپ قارا.
- «تۇركىستان» اتاۋى نە وزگەرىس بەرەدى؟
- "ورتا ازيا", نەمەسە «ورتالىق ازيا» ورنىنا "تۇركىستاندى" قولدانۋ، تەك اتاۋدى وزگەرتۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار تاريحي جانە گەوساياسي ماعىنالارعا يە ماڭىزدى شەشىم بولىپ تابىلادى. ويتكەنى بۇل ايماق 1500 جىل بۇرىن «تۇركىستان» دەگەن اتقا يە بولعان. بۇل جەرگە «تۇركىستان اتاۋى» تۇرىك قاعاناتىنىڭ بيلىك ايماعىن بىلدىرەتىن تەرمين رەتىندە قولدانىلدى.
ويتكەنى "تۇركىستان" اتاۋى "تۇركىلەردىڭ ەلى" دەگەن ماعىنانى ءبىلدىرىپ، تاريح بويى تۇركى جانە موڭعول كوشپەندىلەرى مەكەندەگەن ايماقتى بىلدىرگەن. بۇل كەڭ ايماقتا ءومىر سۇرگەن تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاق وتكەن مەن مادەني مۇراعا يە ەكەندىگى اتاپ وتىلەدى.
وسى تەرمىندى 18 عاسىردىن ورتا شەنىندە وتارشىل ەلدەر "ورتالىق ازيا" دەگەن اتاۋعا اۋىستىردى. نەگە؟ ويتكەنى، ولار وسى ايماقتا سان عاسىرلار بويى بىرگە قويان قولتىق ارالاسىپ ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان قازاق، قىرعىز، وزبەك، تاجىك، تۇرىكپەن سىندى حالىقتاردى بولشەكتەپ بىربىرىنەن الشاقتاتۋ بارىسىندا ستراتەگيالىق قادام رەتىندە ورتالىق ازيا اتاۋىن قولداندى. بۇل اتاۋدى وزگەرتۋ تۇركىستاننىڭ باي مادەني جانە تاريحي مۇراسىن كولەڭكەدە قالدىرىپ، ايماقتاعى حالىقتاردى ورتاق تاريح، ورتاق اتاتەك تەك دەگەن سانادان جۇرداي ەتىپ جات ەلدەردىن وتارىنا بەيىمدەۋدى ماقسات ەتتى.
- تەرميندى “تۇركىستان” دەپ وزگەرتكەن سوڭ وزگەرمەك؟
- رەسەي مەن باتىس ەلدەرىنىن كىتاپ جانە وزگە قۇجاتتارىندا "تۇركىستان" اتاۋىنىڭ ورنىنا "ورتالىق ازيانىن" قولدانىلۋى ساياسي جانە يدەولوگيالىق ماقساتتارمەن قالىپتاسقان. رەسەيلىكتەر "ورتالىق ازيا" ۇعىمىن پايدالانۋ ارقىلى تۇركىلىك بىرەگەيلىكتى السىرەتىپ ايماقتاعى ۇستەمدىگىن زاڭداستىرۋدى كوزدەسە، باتىس دەرەككوزدەرى كوبىنەسە رەسەيدىڭ بۇل ساياساتىنا قارسى بولعان جوق، ءتىپتى قولدادى. الايدا، تۇركىستاندىق سانالى زيالىلار مەن مەملەكەت قايراتكەرلەرى بۇعان قاراما قارسى تۇرىپ كەلەسى ۇرپاققا "تۇركىستان" اتاۋىن ساناسىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن كۇش جۇمسادى. ماسەلەن، ماعجان جۇماباي «تۇركىستان» ولەڭىندە بىلاي دەيدى.
تۇركىستان – ەكى دۇنيە ەسىگى عوي،
تۇركىستان – ەر تۇرىكتىڭ بەسىگى عوي.
تاماشا تۇركىستانداي جەردە تۋعان
تۇرىكتىڭ ءتاڭىرى بەرگەن نەسىبەسى عوي، -
دەپ جىرلاپ تۇركىستاننىن قادىر-قاسيەتىن، تاريحي جانە مادەني تامىرلارىن ولەڭ سوزبەن اسەرلى جەتكىزدى.
ال الاش قايراتكەرى مۇستافا شوقاي 1921-1941 جىلدارى ەۋروپا ەلدەرىندە جۇرگىزگەن تاۋەلسىزدىك كۇرەسىنىڭ تۋى بولعان ءباسپاسوز ورگانى بولعان جۋرنالعا "ياش تۇركىستان" دەپ ات قويدى. ول سونىمەن قاتار "ورتالىق ازيا" دەپ ەمەس، "تۇركىستان" تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەنىن الەمگە ايگىلەپ ء“بىر تۇتاس تۇركىستان يدەياسىن” ورتاعا سالدى.
مىنە، وسى جانە باسقا دا تۇركىستاندىق زيالىلىلار مەن مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ ورتالىق ازيا ورنىنا تۇركىستان اتاۋىن قولدانۋ تۋرالى ارمان-ماقساتتارى زايا كەتكەن جوق.
ماعجاننىڭ «تۇركىستان» ولەنىن جازعاننان ءدال ءبىر عاسىردان سوڭ تۇركيانىڭ وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگى «تۇركىستان» اتاۋى وقۋلىقتارعا كىرگىزەتىن بولىپ وتىر.
«تۇركى الەمىنە جان-جاقتى اسەر»
- ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن بۇل وزگەرىستىڭ اسەرى قانداي بولۋى مۇمكىن؟
- بۇل شەشىمنىن اسەرى تەك تۇركيا كولەمىندە قانا ەمەس، سونىمەن قاتار بۇكىل تۇركى الەمىنە بولادى دەگەن ويدامىز. ولار قانداي اسەر دەسەنىز:
ۇلتتىق سانانىڭ كۇشەيۋىنە سەپتىگىن تيگىزەدى. ويتكەنى بىرىنشىدەن "ورتالىق ازيا" ورنىنا "تۇركىستان" ۇعىمىن قولدانۋى كەلەشەك ۇرپاقتىڭ تۇركىلىك ساناسىن، ۇلتتىق ساناسىن جانە وتانسۇيگىشتىك سەزىمىن نىعايتادى. بۇل وزگەرىس تۇركى الەمىنىڭ ورتاق تاريح، گەوگرافيا، ادەبيەت، كارتا جانە ءالىپبي سەكىلدى سالالارىندا جاسالعان قادامدارىنا سەرپىن بەرەدى.
ەكىنشىدەن، بىرلىك پەن ىنتىماق نىعايادى. ويتكەنى تۇركىستان ۇعىمى تاريح بويى تۇركى جانە موڭعول كوشپەندىلەرى مەكەندەگەن ايماقتى ءبىلدىرىپ، ۋاقىت وتە كەلە باتىس جانە شىعىس تۇركىستان دەپ ەكىگە ءبولىندى. وسى كەڭ ايماقتا ءومىر سۇرگەن تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاق ۇعىم استىندا بىرىگۋى تۇركى الەمىنىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماعىن كۇشەيتۋى مۇمكىن.
ۇشىنشىدەن، تاريحي جانە مادەني مۇرانىڭ ماڭىزىنا باسا نازار اۋدارادى. تۇركىستان ۇعىمىنىڭ قابىلدانۋى ايماقتىڭ باي تاريحي جانە مادەني مۇراسىن ودان ءارى ايگىلەندىرۋى مۇمكىن. ءسويتىپ ايماقتاعى حالىقتاردىن وزگە ۇلتتارعا ەلىكتەمەي، ءوز ۇلتىنا سەنۋى ودان ءارى كۇشەيەدى.
تورتىنشىدەن، ساياسي جانە يدەولوگيالىق اسەرلەرى دە بولماي قويمايدى. تۇركىستان ۇعىمىنىڭ قايتا جاندانۋى ايماقتاعى ساياسي جانە يدەولوگيالىق تەپە-تەڭدىكتەرگە دە اسەر ەتۋى مۇمكىن. كەڭەس وكىمەتى 1924 جىلى «تۇركىستان» اتاۋىن جويىپ، ايماقتاعى تۇركى حالىقتارىن ءبولىپ، تۇركىستان بىرلىگىن ىدىراتۋعا تىرىسقان ەدى. «تۇركىستان» تەرمينىن قالپىنا كەلتىرۋ سونداعى حالىقتاردىڭ باۋىرلاستىقتارىن، ءتۇبى ءبىر تۋىسقان ەلدەر ەكەندىكتەرىن ۇمىتپاعانىن كورسەتەدى.
بۇل تۇركيا ۇلتتىق ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ «تۇركىستان» ۇعىمىن قابىلداۋى تۇركى الەمىنە جان-جاقتى اسەر ەتە الاتىنىن كورسەتەدى. وسى وزگەرىستىڭ ۇزاق مەرزىمدى ناتيجەلەرى ايماقتاعى ساياسي، الەۋمەتتىك جانە مادەني دامۋلارعا بايلانىستى قالىپتاسادى.
- «تۇركىستان» ۇعىمىنىڭ ەنگىزىلۋى ەلدەر اراسىندا وسى كۇنگە دەيىن شەشىلمەي كەلگەن ناقتى قانداي ماسەلەلەردى رەتتەۋگە نەگىز بولماق؟
- "تۇركىستان" ۇعىمىن قابىلداۋ ايماقتاعى قازىرگى ماسەلەلەردى شەشۋدە ءبىر ءوزى جەتكىلىكسىز بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ۇمىتپاۋ كەرەك. ايماق ەلدەرى اراسىندا ساياسي جانە ەكونوميكالىق ايىرماشىلىقتار، شەكارالىق داۋلار جانە ەتنيكالىق شيەلەنىستەر سەكىلدى شەشىلۋى قاجەت ماسەلەلەر بار. بۇل ماسەلەلەردى ەڭسەرۋ ءۇشىن ء"بارىمىز ءبىر تۇركىستاندىقپىز” دەگەن تۋىستىق سانانى قالىپتاستىرۋمەن قاتار، ديپلوماتيالىق كۇش-جىگەر، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە مادەني الماسۋ باعدارلامالارى سەكىلدى كوپ قىرلى تاسىلدەر دە قاجەت. بىراق سولاردىڭ بارلىعىنا وسى «تۇركىستان» رۋح پەن جىگەر بەرەتىنى اقيقات.
- سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راقمەت!
سىمبات ناۋحان
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
