Türkiia ūlttyq bılım ministrlıgı oqulyqtaǧy "Ortalyq Aziia" terminın "Türkıstan" terminımen auystyrdy. Türkiiada tūratyn qazaq ǧalymy, qazaq diasporasynyŋ belsendı ökılı Äbdıuaqap Qara būl qadam Türkıstan aimaǧyndaǧy elderdıŋ yntymaūtasty men mädenietıne oŋ äser etedı dep sanaidy. Degenmen ol şeşılmei kele qala jatqan mäselelerdı de joqqa şyǧarmaidy.
Türkiia prezidentı Rajap Taip Erdoǧan ūlttyq bırlık ministrlıgınıŋ būl şeşımın oŋ baǧalady. Saiasi basşynyŋ būǧan reaksiia bıldıruı mäselenıŋ saiasi qyrynan da habar berse kerek. Ol türkı älemınıŋ bırlıgı men eldıŋ osy üderıstegı rölınıŋ maŋyzdylyǧyn atap ötken.
«Bız «Türkiia ǧasyry» turaly közqarasymyzdy türkı memleketterın ūiymdastyru arqyly keŋeite otyryp, aldaǧy kezeŋdı türkı däuırıne ainaldyru üşın iyq tıresetın bolamyz»,-degen prezident Erdoǧan.
Türkiialyq ǧalmy Ramin Sadyq bılım ministrlıgınıŋ şeşımıne tüsınıkteme bergen. Onyŋ sözınşe, «Türkıstan» atauy negızınen türıkter tūratyn aimaqty bıldıredı.
«Ūlttyq bılım ministrlıgınıŋ «Türkıstan» terminın oqulyqtarǧa, onyŋ ışınde balalarǧa arnalǧan oqulyqtarǧa engızu turaly şeşımı Türkiia üşın ǧana emes, bükıl türkı älemı üşın, sondai-aq türkı memleketterınıŋ ärıptes elderı üşın maŋyzdy bastama jäne qūndy üles»,- dep tüsındırgen Ramin Sadyq.
Osyǧan orai Türkiia oqulyqtaryndaǧy “Ortalyq Aziia” terminınıŋ “Türkıstan” bolyp özgeruı turaly Mimar Sinan körkem öner universitetınıŋ professory, tarih ǧylymdarynyŋ doktory Äbdıuaqap Qaradan pıkır sūradyq.
«TÜRKISTAN — EKI DÜNİE ESIGI ǦOI»
- Būl şeşım, Türkı älemımen bailanystardy nyǧaitudy jäne kelesı ūrpaqtarda myqty türkılık sanany qalyptastyrudy maqsat etedı. Ministrlıktıŋ būl özgerısın tarihşylar türkı mädenietı men tarihyn saqtau dep baǧalauda, - dedı Äbdıuaqap Qara.
- «Türkıstan» atauy ne özgerıs beredı?
- "Orta Aziia", nemese «Ortalyq Aziia» ornyna "Türkıstandy" qoldanu, tek ataudy özgertu ǧana emes, sonymen qatar tarihi jäne geosaiasi maǧynalarǧa ie maŋyzdy şeşım bolyp tabylady. Öitkenı būl aimaq 1500 jyl būryn «Türkıstan» degen atqa ie bolǧan. Būl jerge «Türkıstan atauy» Türık qaǧanatynyŋ bilık aimaǧyn bıldıretın termin retınde qoldanyldy.
Öitkenı "Türkıstan" atauy "Türkılerdıŋ elı" degen maǧynany bıldırıp, tarih boiy türkı jäne moŋǧol köşpendılerı mekendegen aimaqty bıldırgen. Būl keŋ aimaqta ömır sürgen türkı halyqtarynyŋ ortaq ötken men mädeni mūraǧa ie ekendıgı atap ötıledı.
Osy termındı 18 ǧasyrdyn orta şenınde otarşyl elder "Ortalyq Aziia" degen atauǧa auystyrdy. Nege? Öitkenı, olar osy aimaqta san ǧasyrlar boiy bırge qoian qoltyq aralasyp ömır sürıp kele jatqan qazaq, qyrǧyz, özbek, täjık, türıkpen syndy halyqtardy bölşektep bırbırınen alşaqtatu barysynda strategiialyq qadam retınde Ortalyq Aziia atauyn qoldandy. Būl ataudy özgertu Türkıstannyŋ bai mädeni jäne tarihi mūrasyn köleŋkede qaldyryp, aimaqtaǧy halyqtardy ortaq tarih, ortaq atatek tek degen sanadan jūrdai etıp jat elderdın otaryna beiımdeudı maqsat ettı.
- Termindı “Türkıstan” dep özgertken soŋ özgermek?
- Resei men Batys elderının kıtap jäne özge qūjattarynda "Türkıstan" atauynyŋ ornyna "Ortalyq Aziianyn" qoldanyluy saiasi jäne ideologiialyq maqsattarmen qalyptasqan. Reseilıkter "Ortalyq Aziia" ūǧymyn paidalanu arqyly türkılık bıregeilıktı älsıretıp aimaqtaǧy üstemdıgın zaŋdastyrudy közdese, Batys derekközderı köbınese Reseidıŋ būl saiasatyna qarsy bolǧan joq, tıptı qoldady. Alaida, türkıstandyq sanaly ziialylar men memleket qairatkerlerı būǧan qarama qarsy tūryp kelesı ūrpaqqa "Türkıstan" atauyn sanasyna sıŋıru üşın küş jūmsady. Mäselen, Maǧjan Jūmabai «Türkıstan» öleŋınde bylai deidı.
Türkıstan – ekı dünie esıgı ǧoi,
Türkıstan – er türıktıŋ besıgı ǧoi.
Tamaşa Türkıstandai jerde tuǧan
Türıktıŋ Täŋırı bergen nesıbesı ǧoi, -
dep jyrlap Türkıstannyn qadır-qasietın, tarihi jane mädeni tamyrlaryn öleŋ sözben äserlı jetkızdı.
Al Alaş qairatkerı Mūstafa Şoqai 1921-1941 jyldary Europa elderınde jürgızgen täuelsızdık küresınıŋ tuy bolǧan baspasöz organy bolǧan jurnalǧa "Iаş Türkıstan" dep at qoidy. Ol sonymen qatar "Ortalyq Aziia" dep emes, "Türkıstan" tauelsızdıgı üşın küreskenın alemge aigılep “bır tūtas Türkıstan ideiasyn” ortaǧa saldy.
Mıne, osy jäne basqa da türkıstandyq ziialylylar men memleket qairatkerlerınıŋ Ortalyq Aziia ornyna Türkıstan atauyn qoldanu turaly arman-maqsattary zaia ketken joq.
Maǧjannyŋ «Türkıstan» ölenın jazǧannan däl bır ǧasyrdan soŋ Türkiianyŋ oqu-aǧartu ministrlıgı «Türkıstan» atauy oqulyqtarǧa kırgızetın bolyp otyr.
«TÜRKI ÄLEMINE JAN-JAQTY ÄSER»
- Ortalyq Aziia elderı üşın būl özgerıstıŋ äserı qandai boluy mümkın?
- Būl şeşımnın äserı tek Türkiia kölemınde qana emes, sonymen qatar bükıl Türkı älemıne bolady degen oidamyz. Olar qandai äser desenız:
Ūlttyq sananyŋ küşeiuıne septıgın tigızedı. Öitkenı bırınşıden "Ortalyq Aziia" ornyna "Türkıstan" ūǧymyn qoldanuy keleşek ūrpaqtyŋ türkılık sanasyn, ūlttyq sanasyn jäne otansüigıştık sezımın nyǧaitady. Būl özgerıs Türkı älemınıŋ ortaq tarih, geografiia, ädebiet, karta jäne älıpbi sekıldı salalarynda jasalǧan qadamdaryna serpın beredı.
Ekınşıden, bırlık pen yntymaq nyǧaiady. Öitkenı Türkıstan ūǧymy tarih boiy türkı jäne moŋǧol köşpendılerı mekendegen aimaqty bıldırıp, uaqyt öte kele Batys jäne Şyǧys Türkıstan dep ekıge bölındı. Osy keŋ aimaqta ömır sürgen türkı halyqtarynyŋ ortaq ūǧym astynda bırıguı Türkı älemınıŋ bırlıgı men yntymaǧyn küşeituı mümkın.
Üşınşıden, tarihi jäne mädeni mūranyŋ maŋyzyna basa nazar audarady. Türkıstan ūǧymynyŋ qabyldanuy aimaqtyŋ bai tarihi jäne mädeni mūrasyn odan ärı äigılendıruı mümkın. Söitıp aimaqtaǧy halyqtardyn özge ūlttarǧa elıktemei, öz ūltyna senuı odan ärı küşeiedı.
Törtınşıden, saiasi jäne ideologiialyq äserlerı de bolmai qoimaidy. Türkıstan ūǧymynyŋ qaita jandanuy aimaqtaǧy saiasi jäne ideologiialyq tepe-teŋdıkterge de äser etuı mümkın. Keŋes ökımetı 1924 jyly «Türkıstan» atauyn joiyp, aimaqtaǧy türkı halyqtaryn bölıp, Türkıstan bırlıgın ydyratuǧa tyrysqan edı. «Türkıstan» terminın qalpyna keltıru sondaǧy halyqtardyŋ bauyrlastyqtaryn, tübı bır tuysqan elder ekendıkterın ūmytpaǧanyn körsetedı.
Būl Türkiia ūlttyq bılım ministrlıgınıŋ «Türkıstan» ūǧymyn qabyldauy Türkı älemıne jan-jaqty äser ete alatynyn körsetedı. Osy özgerıstıŋ ūzaq merzımdı nätijelerı aimaqtaǧy saiasi, äleumettık jäne mädeni damularǧa bailanysty qalyptasady.
- «Türkıstan» ūǧymynyŋ engızıluı elder arasynda osy künge deiın şeşılmei kelgen naqty qandai mäselelerdı retteuge negız bolmaq?
- "Türkıstan" ūǧymyn qabyldau aimaqtaǧy qazırgı mäselelerdı şeşude bır özı jetkılıksız boluy mümkın ekenın ūmytpau kerek. Aimaq elderı arasynda saiasi jäne ekonomikalyq aiyrmaşylyqtar, şekaralyq daular jäne etnikalyq şielenıster sekıldı şeşıluı qajet mäseleler bar. Būl mäselelerdı eŋseru üşın "bärımız bır türkıstandyqpyz” degen tuystyq sanany qalyptastyrumen qatar, diplomatiialyq küş-jıger, ekonomikalyq yntymaqtastyq jäne mädeni almasu baǧdarlamalary sekıldı köp qyrly täsılder de qajet. Bıraq solardyŋ barlyǧyna osy «Türkıstan» ruh pen jıger beretını aqiqat.
- Sūhbat bergenıŋızge raqmet!
Symbat Nauhan
«Adyrna» ūlttyq portaly
