«ءتىل-اليانس» كلۋبى جۇمىسىنىڭ اياسىندا ازىرلەگەن – قاناعات جۇكەشەۆ، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
كىرىسپە
قازاق تiلiن يندۋستريالى قوعامدا قىزمەت ەتەتىن مەملەكەتتىك ءتىل ساپاسىندا دامىتۋ تۇجىرىمداماسى (بۇدان ارى - تۇجىرىمداما) قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا، “قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى تiلدەر تۋرالى” زاڭعا سايكەستەندىرىلىپ ازىرلەندى.
تۇجىرىمداما قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ جولدارىن كورسەتەتىن عىلىمي قۇجات بولىپ تابىلادى. وندا قازاقستان كەڭىستىگىنە كىرىككەن جانە تۇلعا مەن قوعام تالابىن قاناعاتتاندىراتىن، نورمالانعان ادەبي ءتىلدىڭ مودەلىن جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋدىڭ ستراتەگيالىق باسىمدىقتارى ايقىندالادى.
تۇجىرىمداما «كوميتەت-50» قوعامدىق ۇيىمىنىڭ جانىندا ارەكەت ەتەتىن ىنتالى توپ جۇرگىزگەن الەۋمەتتىك-لينگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرىنە سۇيەنىپ جاسالدى.
* * *
تۇجىرىمدامانىڭ قۇرىلىمى
كىرىسپە
ءى قازiرگi قازاق تiلi:
اعىمداعى جاعدايى; تاريحي دامۋ ۇردiسiندەگى قازاق ءتىلى; باستى قايشىلىقتارى; ءتىل داعدارىسى جانە ونىڭ سەبەپتەرى; ءتىل كونتەنتىنە سۇرانىس; ءتىل ءبىلۋ دەگەن نە؟ قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە قاجەتتىلىك تۋدىرۋ; ءتىل فيلوسوفياسى.
ءىى تۇجىرىمدامانىڭ ماقساتى.
ءىىى قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك مارتەبەسىنە ساي،
پەرسپەكتيۆالى دامىتۋ پاراديگماسى
قازاق ءتىلىن دامىتۋدىڭ اياقالىسىنا سيپاتتاما. قازاق ءتىلىن دامىتۋدىڭ جاڭا پاراديگماسى.
IV قازاق ءتىلىنىڭ جانە ءتىلدى قولدانۋشىلاردىڭ مارتەبەلىك جاعدايى
V جالپىحالىقتىق ءتىل جانە ادەبي ءتىل: كريتەريلەر مەن تالاپتار
جالپىحالىقتىق ءتىل جانە ادەبي ءتىل. ادەبي ءتىلدىڭ دەفينيتسياسى
ءتىلدى ءوزىنىڭ iشكi زاڭدىلىقتارىنا ساي جەتiلدiرۋ جانە يندۋستريالى قوعامعا بەيiمدەۋ ء(تىل ونتولوگياسى)
VI ادەبي نورمالانعان ءتiلدى سىرتقى ومiرمەن كiرiكتiرە دامىتۋ
ء(تىل فيلوسوفياسى)
ءتىل ۇيرەنۋشىلەردىڭ كوركەم مادەنيەتكە سۇرانىسى.ءبىلىم مازمۇنىن وزەكتىلەندىرۋ.قازاق تiلiندەگi بۇقارالىق اقپارات. ءتىلدى دامىتۋداعى سۋبەكتيۆتى فاكتوردىڭ ءرولى.
7 ءتىل ۇيرەنۋدىڭ كەيبىر ادىسنامالىق ماسەلەلەرى
ءتىلدىڭ ونتولوگيالىق ماسەلەلەرىن شەشۋ.ءتىل ستاندارتى. كورپۋستىق سارالاۋ ادىستەمەسى
8. تۇجىرىمدامانىڭ iسكە اسىرىلۋ جاعدايلارى
ءى قازIرگI قازاق تIلI:
1.1 قازاق ءتىلىنىڭ اعىمداعى جاعدايى
قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتiك تاۋەلسىزدiگiن جاريالاعان كەزدەن باستاپ قوعامنىڭ رۋحاني دامۋىنىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ بiرi رەتiندە ءوزiنiڭ تiل ساياساتىن جۇرگىزىپ كەلەدi. 1989 جىلى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تىلدەر تۋرالى» زاڭى قابىلداندى، قازاق ءتىلى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى» مارتەبەسىن يەلەندى. 1995 جىلى قابىلدانعان كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىندا «مەملەكەت قازاقستان حالقىنىڭ تىلدەرىن ۇيرەنۋ مەن دامىتۋ ءۇشىن جاعداي تۋعىزۋعا قامقورلىق جاسايتىنى» جانە «مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلاتىنى» زاڭداستىرىلدى (1).
مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ مەن قولدانۋدىڭ كەشەندi شارالارى بەلگiلەندi. ۇزاق مەرزىمدى باعدارلامالار جاسالىپ، ول كەزەڭدەردە قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەن تۇرعىندار ۇلەسى كورسەتىلگەن جوسپارلار قابىلدانىپ جاتتى. الايدا، مەجەلەنگەن ناتيجەلەردىڭ ەشقايسىسىنا قول جەتكىزۋ مۇمكىندىگى بولمادى.
قازiر قازاقستان رەسپۋبليكاسى تiل ساياساتىن ءومiر جۇزiنە اسىرۋدىڭ جاڭا بەلەسiنە – تولىعىمەن مەملەكەتتiك تiلدە iس جۇرگiزۋگە كوشۋگە اياق ارتۋدا. الايدا بۇل جۇمىستاردىڭ ناتيجەلەرi مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ تالابىن قاناعاتتاندىرا الماي وتىر. قازاق تiلi زاڭدى تۇردە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتiك تiلi بولا تۇرا، iس جۇزiندە قازاق ۇلتى وكiلدەرiنiڭ وزدەرiنiڭ ماڭىز الارلىق بولiگi مەڭگەرمەگەن، ال اۆتوحتوندى ەمەس ۇلتتار وكiلدەرi دەرلiكتەي سويلەمەيتىن تiل كۇيىندە قالىپ وتىر. ءتiلدى مەملەكەتتىك مارتەبەسىنە مۇمكىن بولار دەڭگەيدە سايكەستەندىرە دامىتۋدى كوزدەگەن ساياسي-يدەولوگيالىق، اكiمشiلiك شارالاردىڭ جۇرگiزiلiپ جاتقانىنا قاراماستان، بۇل باعىتتا ءالi تۇشىمدى جەتiستiكتەرگە قول جەتكiزۋدىڭ ورايى كەلمەدى.
* * *
1.2 تاريحي دامۋ ۇدەرىسىندەگى ءتىلدىڭ جاعدايى
قازاق تiلi XIX عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيiن قازاق قوعامىمەن بiرتۇتاستىقتا، ونىڭ اگرارلىق ۋكلادتى شارۋاشىلىعىنا سايكەستىكتە بولدى. ءتىلدىڭ جاعدايىنىڭ ناشارلاۋى قازاقستانعا يندۋستريالى قوعامنىڭ ءتىلى – ورىس تiلiنiڭ تارالۋىمەن بايلانىستى كورىنىس بەردى. تاۋەلدىلىك جاعدايىندا ورىس ءتىلىنىڭ قىزمەت ەتۋىنە تولىق جول اشىلۋى قازاق تiلiنiڭ ءومiر ءسۇرۋ ارەالىن تارىلتۋمەن قاتار جانە پارمەندi جۇرگiزiلدi. بۇرىنعى كەڭەستەر وداعىندا XX عاسىردىڭ ءۇشىنشى ونجىلدىعىندا حالىق شارۋاشىلىعىن يندۋستريالاندىرۋ ناۋقانى باستالعاندا قازاق ءتىلى وركەنيەتتىڭ جوعارعى باسپالداعىنا اتتاعان ءتول قوعامىنان قارا ءۇزىپ قالدى. يندۋستريالى قوعامدا iس جۇرگiزۋدەن شەتتەتiلگەن ءتىلدىڭ ارەكەت اياسى تارىلدى: ونەركاسiپتە، عىلىم مەن تەحنيكادا مۇلدەم قولدانىلمايتىن، ساياسات، مادەنيەت، بiلiم سالالارىندا iشiنارا عانا قولدانىلاتىن تiلگە اينالدى.
ءبىرىنشى تاريحي ەكسكۋرس. كەڭەستىك كەزەڭ:
1961 جىلى كەڭەس بيلەۋشىلەرى ۇلت ساياساتىنداعى جاڭا باعىتىن ايقىندادى. كومپارتيانىڭ XXII سەزىندە «ادامداردىڭ جاڭا قاۋىمداستىعى – كەڭەس حالقى» قالىپتاسقانى جاريالاندى. «كەڭەس ادامدارى ءبىر تىلدە سويلەۋى كەرەك» (2) دەگەن باعدار ۇستالاتىن بولدى. قازاق ءتىلىنىڭ «پەرسپەكتيۆاسى جوق» دەپ تانىلدى. ونى ۇلت زيالىسى مويىندادى. وسىعان وراي، قازاق فيلولوگتارى كومپارتيانىڭ تىلدەردى جويۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋعا بەلسەنە ارالاستى.
قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا تولىپ جاتقان توسقاۋىل شارالارى ۇيىمداستىرىلدى: سوزدىكتەر ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋدى وڭايلاتاتىن، قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋدى قيىنداتاتىن ادىستەمەمەن قۇراستىرىلدى. اببرەۆياتۋرالار تەك ورىس تىلىندەگى نۇسقادان الىناتىن بولدى. تەرميندەردى اۋدارۋعا رۇقسات ەتىلمەدى. عىلىم اكادەمياسىندا قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىن جيناۋعا تيىم سالىندى. ءتىلدى مەملەكەتتىك ءىس باسقارۋدا، ەكونوميكالىق اينالىستا، وندىرىستە قولدانۋعا توسقاۋىل قويىلدى. قازاق تىلىندە عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلمەيتىن بولدى. تازا قازاقتار قونىستانعان مال شارۋاشىلىقتى اۋدانداردا ءىس ورىس تىلىندە ءجۇردى. ءتىلدىڭ دامۋى ستيحيالى اعىسقا جىبەرىلدى. وسىلاردىڭ ءبارىن كەڭەس قازاق فيلولوگتارى تەرەڭ عىلىمي زەرتەۋلەر جۇرگىزە وتىرىپ، ءوز قولدارىمەن جۇزەگە اسىردى.
كەڭەس-قازاق فيلولوگتارى تىلدەردى جويۋ ساياساتى استارىندا انا ءتىلىن قوعامنان ىعىستىرىپ تاستاۋدى دىتتەگەن ويلار مەن يدەيالارعا تولى ەڭبەكتەر جازدى. «زەرتتەۋلەرىنىڭ» مازمۇنى مەن يدەيالىق باعدارلارى كومپارتيانىڭ تىلدەردى جويۋ ساياساتى ءۇشىن قۇپتارلىق، ال قازاق ءتىلىنىڭ پەرسپەكتيۆاسى ءۇشىن زالالدى بولدى. ولاردا انا ءتىلىن دامىتۋعا سەپتىگى تيەتىن، راتسيونال ءدانى بار ەشتەڭە بولعان جوق، بولۋى مۇمكىن ەمەس بولاتىن.
ەكىنشى تاريحي ەكسكۋرس. تاۋەلسىزدىك كەزەڭى:
قازاق ەلىنە تاۋەلسىزدىكتىڭ كەلۋىمەن، رۋحاني دامۋدىڭ بارلىق باعىتتارى بويىنشا جاڭا سەرپىلىستەرگە جول اشىلدى. كەڭەس كەزىندە ەكونوميكالىق اينالىستان شىعارىلىپ، تۇرمىس اياسىنداعى ستيحيالىق اعىستا، انومالياعا مالشىنىپ، شەكتەلىپ قالعان ءتىلدى مەملەكەتتىك مارتەبەسىنە ساي، رەسمي ءىس جۇرگىزۋگە دايىنداۋ قاجەتتىگى تۋدى.
الايدا، وسى كەزدە قاراپايىم لوگيكاعا سىيمايتىن، نونسەنستىك احۋال ورنادى: وتاندىق فيلولوگتار كەڭەس كەزىندە باستالعان، قازاق ءتىلىن جويۋ ستراتەگياسىن قايتا قارامادى، ءتىلدى پەرسپەكتيۆالى دامىتۋعا جىبەرمەۋارەكەتتەرىنەن باس تارتپادى. ولاردىڭ عىلىممەن دە، مورال ماكسيمالارىمەن دە ۇيلەسپەيتىن، ۇلت مۇددەسىنە قايشى ارەكەتتەرى ساياسي-قۇقىقتىق تۇرعىلاردان وبەكتيۆتى باعالانبادى.
كەڭەستىك ءتىل ساياساتىن جۇزەگە اسىرىسقان اعا بۋىن ارىپتەستەرىنىڭ «ەڭبەكتەرىن جوققا شىعارمايتىنىن»، انا ءتىلىن اينالىستان الاستاپ، ءوز قولدارىمەن تىعىرىققا تىرەۋ باعىتىنان تايمايتىندىقتارىن اشىق جاريالاپ، ۇلتقا قاۋىپ ءتوندىرۋ رەتىندە باعالاناتىن ارەكەتتەرىن جالعاستىرا بەردى. وسىلاي، قازاق لينگۆيستيكا عىلىمىنىڭ ءوزى بىرتىندەپ قازاق تiلiن دامىتۋ ۇدەرiسiندەگi تەجەگiش فاكتورعا اينالىپ الدى.
* * *
1.3 قازاق تiلiنiڭ دامۋ ۇدەرىسىندەگى باستى قايشىلىق
قازاق تiلiنiڭ اۋقىمدى داعدارىسىنىڭ ورىن الۋى قوعام مەن ءتىلدىڭ وركەنيەت دامۋىنىڭ ءتۇرلى باسپالداقتارىندا قالىپ قويۋىنان تۋىنداعان قايشىلىقتارمەن تۇسىندىرىلەدى. قازاقستان قوعامى دامۋدىڭ يندۋستريالى باسقىشىنا اتتاعاندا، قازاق تiلi اگرارلىق ۋكلادتى قوعامنىڭ تiلiنە ءتان سيپاتتارىمەن قالىپ قويدى. قازاق تiلiن شارپىعان تەرەڭ داعدارىستىڭ سۋبستانتسيالىق سەبەبى وسىدان – قوعام مەن تiلدiڭ دامۋ ساتىسىنىڭ ءتۇرلى باسقىشتارىندا قالىپ قويۋىنان تۋىنداعان دەيدەنتيفيكاتسيادان باستاۋ الادى.
قازاقتىلدى (نەگىزىنەن اۋىلدىق) جانە ءورىستىلدى (نەگىزىنەن قالالىق) تۇرعىنداردىڭ ينتەللەكت دەڭگەيلەرى بىردەي ەمەس، ويلاۋ ستيلدەرى دە ءار ءتۇرلى باستاۋلاردان الىنعان سەمانتيكالىق جۇيەنىڭ مازمۇنىمەن ايقىندالادى، مادەنيەتتەرى دە باسقا. ءورىستىلدى سۋبەكتتىڭ قازاقتىلدى كونتەنتتى قابىلداماۋىنىڭ، تيىسىنشە، قازاق تىلىنە قىزىعۋشىلىق تانىتپاۋىنىڭ سەبەبى دە وسىمەن تۇسىندىرىلەدى. بەلگىلى ءبىر اۋقىمدى ماسەلەنى شەشۋگە كەلگەندە ەكى رەفەرەنتتىك توپتىڭ دۇنيەتانىمدارىنداعى الشاقتىق ولاردى بارريكادانىڭ قاراما-قارسى جاقتارىنا توپتاسۋعا يتەرمەلەيدى.
* * *
1.4 تiل داعدارىسى جانە ونىڭ سەبەپتەرى.
ا. داعدارىستىڭ وبەكتيۆتi سەبەبى: قازiرگi قازاق تiلiنiڭ لەكسيكالىق رەسۋرسى، بiر جاعىنان، اۋىل شارۋاشىلىعىن، سونىڭ iشiندە مال شارۋاشىلىعىن، شارۋا تۇرمىسىن سيپاتتايتىن سوزدەرگە جەتەرلىك بولعانىمەن، ەكiنشi جاعىنان، رەسمي اقپاراتتى، ونەركاسiپتى، ءوندىرىس تەحنولوگياسىن، قالا ءومىرىن بەينەلەيتىن لەكسيكانىڭ تاپشىلىعىمەن سيپاتتالادى. عىلىم، تەحنيكا، تەحنولوگيا سالالارىنداعى جاعدايدى ايتپاعاننىڭ وزىندە، كادىمگى قالا پاتەرىندەگى نەمەسە وفيستەگى كۇندەلىكتى قولدانىستاعى زاتتاردىڭ قازاقشا اتاۋلارى ورنىققان جوق. يندۋستريالى قوعام شىنايىلىعىن سيپاتتاۋعا، رەسمي ايالاردا قولدانىلاتىن اقپاراتتاردى جەتكىزۋگە قازاق ءتىلىنىڭ رەپرەزەنتاتيۆتىك الەۋەتى مەن قولدانۋ پراكتيكاسى جەتپەيدى.
«قازاق ءتىلىنىڭ لەكسيكاسى باي» دەگەن كونستاتاتسيا ناعىزدىققا ساي كەلمەيدى. جالپىحالىقتىق ءتىل لەكسيكاسى مەيىلىنشە تولىق قامتىلعان 15 تومدىق «قازاق ادەبي تiلiنiڭ سوزدiگiندەگى» (3) كولەمگە وبەكتيۆتى ساپالىق سيپاتتاما جاساۋ ارقىلى قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعى تۋرالى سىندارلى پىكىر ايتۋعا بولادى.
عىلىمي انىقتاما:
15 تومنان تۇراتىن «قازاق ادەبي تiلiنiڭ سوزدiگi» «92300-دەن استام اتاۋ سوزدەردەن، 57800-گە جۋىق تۇراقتى تىركەستەن تۇراتىن كورپۋستى قامتيدى» (4: 819).
قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ ەسەپكە الىنعان لەكسيكا كولەمى وسى. بۇل قامتۋدىڭ ⅓ بولىگى ەكۆيۆالەنتسىز لەكسيكادان تۇرادى. ۇشكە بولگەندەگى كەلەسى بولىگى بىرماعىنالى، كوپتۇلعالى سوزدەردەن تۇرادى. ولاردى ەنگىزۋ ارقىلى ابسوليۋتتىك مولشەر جاساندى كوبەيتىلگەن. تۇراقتى تۇلعادا تۇرىپ، ناقتى ءبىر ماعىنا بەرەتىن، تازا قازاق سوزدەرى اتالعان كولەمنىڭ مولشەرمەن قالعان ⅓-ن عانا قۇرايدى.
* * *
ءا. تiل داعدارىسىنىڭ سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرى: دۇنيەجۇزىلىك تەندەنتسيالاردان جىراق قالۋ. قازاقتىلدى فيلولوگيادا عىلىمي زەرتتەۋ باعىتىنىڭ ۇنەمى تەرىس اعىسقا ءتۇسىپ كەتۋى ورىن الدى. سالادا ءتىل، ۋاقىت، قوعامنىڭ دامۋى اراسىنداعى دەتەرميناتسيالىق قاتىناستاردىڭ بايىبىنا بارا الاتىن زەرتتەۋشى بولمادى. ادەبي ءتىلدىڭ پايدا بولۋ مۇمكىندىگى مەن تاريحي العىشارتتارى ەسكەرىلمەدى، پانارالىق فيلياتسيالار شەتكە ىسىرىلىپ قالدى، ءتىلدىڭ دامۋىنا كەسىرىن تيگىزەتىن قورىتىندىلار ورنىقتى. «ادەبي ءتىل دەگەنىمىز كوركەم ادەبيەتتىڭ ءتىلى» دەگەن قاتە تۇسىنىك قازىرگە دەيىن ۇستەمدىك قۇرۋدا.
دۇنيەجۇزىلىك تەندەنتسيالاردان جىراق قالعان قازاق فيلولوگتارى زەرتتەۋلەرىندە وزىق لينگۆيستيكالاردا قولدانىلاتىن عىلىمي اپپاراتتى قولدانۋدى بىلمەدى، «ادەبي ءتىل»، «جالپىحالىقتىق ءتىل» ۇعىمدارىنىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەي قولدانۋدى ادەتكە اينالدىردى. ءتىل ستاندارتى، ادەبي نورما، ادەبي ءتىل كورپۋسى، ءتىل ورنىقتىلىعى (ستابيلنوست يازىكا), تۇلعالىق ورنىقتىلىق (پلان ۆىراجەنيا), ماعىنالىق ورنىقتىلىق (پلان سودەرجانيا), سينتاكسيستىك سايكەستىلىك، سەمانتيكالىق سايكەستىلىك، ءتىلدىڭ رەپرەزەنتاتيۆتىك قابىلەتى، دەنوتات، سيگنيفيكات،.. ت.ب. فيلولوگياداعى ورتالىق ۇعىمداردى ەشكىم ەستىپ كورمەگەنى ايقىندالدى. اتالعان عىلىمي اپپاراتتاردىڭ ماعىنالارىنىڭ ءتاپسىرى ەش جەردە ۇشىراسپايدى.
ستيليستيكا ۇعىمى كەڭەس ءداۋىرىنىڭ وقۋلىقتارىندا قاتە ءتۇسىندىرىلىپ كەلگەن بولاتىن. قازىر وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەرگە ارنالعان وقۋلىقتاردا دا بۇل كاتەگوريانىڭ ايقىنداماسى شالا، قولدانىلۋ ۇلگىلەرى، پراكتيكالىق جاتتىعۋلارى جوق. ورتا مەكتەپكە جانە جوو-لارعا ارنالعان وقۋلىقتاردىڭ، وقۋ جانە ادىستەمەلىك قۇرالداردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ماتىندەرى وقۋشى تۇسىنە الاتىنداي ەمەس.
كەز كەلگەن قوعامدىق قۇبىلىس وزىنەن ءوزى پايدا بولا سالمايدى. عىلىمي زەرتتەۋلەردە كەڭ قولدانىلاتىن سەبەپ-سالدارلىق بايلانىس وتاندىق فيلولوگيادا امبەباپ ءادىسناما رەتىندە قاپەرگە الىنباعان. سونىڭ سالدارىنان، قۇبىلىستى تۋدىراتىن العىشارتتار ەسكەرىلمەي، ادەبي ءتىلدىڭ پايدا بولۋ ۋاقىتى قاتە كورسەتىلىپ، سالا تۇگەلدەي احرونيالىق اداسۋعا تاپ بولىپ وىر.
ادەبي نورمالانعان تىلگە سۇرانىس قوعام ەكونوميكالىق-فورماتسيالىق دامۋدىڭ يندۋستريالى باسقىشىنا كوتەرىلگەندە عانا پايدا بولادى. ناقتىلاي ايتقاندا، ادەبي ءتىلدىڭ قالىپتاسۋى تاۋار ءوندىرىسى جولعا قويىلىپ، نارىقتىق قاتىناستار ورنىعىپ، قۇقىقتىق مەملەكەت پايدا بولۋىنان باستاۋ الادى. رەسەيدە بۇل ۇدەرىس XIX عاسىردىڭ 30 جىلدارىنان، ونەركاسىپ توڭكەرىسىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىنان باستالدى (5: 532).
قازاقستاندا ادەبي نورمالانعان تىلگە قاجەتتىلىك تۋدىرعان العىشارتتار – تاۋار ءوندىرىسىن جولعا قويۋ مەن قۇقىقتىق مەملەكەت ورناتۋ كەرەكتىگى ەل تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن عانا پايدا بولدى. بۇل ترەند 90-جىلدارى عانا كۇن تارتىبىنە ەنە باستادى. الايدا، يندۋستريالى قوعامدا قىزمەت ەتەتىن ادەبي ءتىلدى دامىتۋدىڭ كەرەكتىگىن وتاندىق فيلولوگتاردىڭ تۇسىنە الماعاندىعىنان، ءىس ءالى دۇرىس جولعا قويىلماي كەلەدى.
* * *
كەڭەس قازاق فيلولوگتارى شىعارماشىلىقپەن ەڭبەك ەتىپ، انا ءتىلىنىڭ پەرسپەكتيۆالى دامۋىنا جول بەرمەيتىن، پارمەندى ءادىسنامالار ويلاپ تاۋىپ، بيلىككە ۇسىنىپ وتىردى. كومپارتيانىڭ تىلدەردى جويۋ ساياساتى استارىندا، قازاق ءتىلىن العا باستىرماۋ ءۇشىن قولدانىلعان عىلىمي دايەكتى ءادىسناما رەتىندە ولار ءتىلدى ەكونوميكالىق اينالىستان اۋلاق ۇستاپ، ءوزىنىڭ تار ومىرلىك ارەالىندا، ستيحيالى اعىسقا جىبەرۋدىۇسىندى. ساۋاتسىز شارۋانىڭ باقىلاۋدان تىس، قاتە قولدانىستارىن تۇزەتتىرمەي، بەيپىل اعىسقا جىبەرگەندە، ءتىل بىرتىندەپ انومالياعا مالشىنىپ، ءبىر كەزدە مۇلدەم اقپارات الماسۋعا جاراماي، وزىنەن ءوزى اينالىستان شىعىپ قالادى. كەڭەس قازاق فيلولوگتارىنىڭ كاسىپقويلىقتىڭ جوعارى دەڭگەيىن كورسەتە وتىرىپ، ءوزىنىڭ انا ءتىلىن تۇنشىقتىرۋ ءۇشىن، ويلاپ تاپقان پارمەندى ارەكەتتەرىنىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى وسى بولدى.
اۋىل ءتىلى انومالياسىنىڭ تۇرپاتتى فورمالارى
پۋنكتيرلىك فورمادا كورىنىس بەرەتىن سينتاكسيستىك قاتەلەر: ماتىن قۇراۋدا باستاۋىش-بايانداۋىش جۇيەسى بۇزىلۋى: اقپارات بەرۋشىنىڭ سويلەمىندە تۇرلاۋلى-تۇرلاۋسىز مۇشەلەردىڭ تولىقتىعى ەسكەرىلمەۋى; تىركەستەردى ءتىزۋ، توقتاپ قالۋ، سونان كەيىن، الدىڭعى تىركەسىنە بايلانىسسىز وزگە تىركەسكە اۋىسا سالۋ; گيپەرباتيزم; تۇتىعۋ; ىڭقىلداۋ;..
سەمانتيكالىق قۇرىلىمنىڭ بۇزىلۋى: ۇعىمداردى، تىركەستەردى شاتاستىرۋ; ويدى بۇرمالاۋ: تۇسىنىكسىز، الوگيالىق بىرلىكتەر; اگرامماتيزم; امفيبوليا; پارازيتتىك سوزدەر; بۋداندار; تاۆتولوگيالار; اففيكستەردىڭ سوزدەرگە دۇرىس قوسىلماۋى; كۇردەلى رەدۋپليكاتسيالىق قۇرىلىمدار; گيبريدتىك تۇزىلىمدەر; كونفليكتوگەندەر; زوونيميكالىق قاراتۋلار; كوللوكۆياليزمدەر;..
ستيليستيكالىق قويىرتپاقتىڭ مولشەرى تەلەديدار ارقىلى سويلەپ جۇرگەندەردىڭ، جۋرناليستەر مەن فيلولوگتاردىڭ بەرىپ وتىرعان اقپارات كولەمىنىڭ ماڭىزدى بولىگىن قامتيدى. ورتا مەكتەپكە جانە جوو-لارعا ارنالعان وقۋلىقتاردىڭ، وقۋ جانە ادىستەمەلىك قۇرالداردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ماتىندەرى وقۋشى تۇسىنە المايتىنداي، جالپاق ءتىل ستيلىندە قۇرىلعان سويلەمدەردەن تۇرادى. انومالياعا مالشىنعان اۋىل تىلىمەن رەسمي اقپاراتتى جەتكىزۋ مۇمكىن بولمايتىن كۇيگە ۇشىراپ وتىرمىز.
* * *
1.5 قازاق ءتىلىنىڭ كونتەنتىنە سۇرانىس كەمشىندىگى
نەگiزگi ارنالار ارقىلى بۇقاراعا تارالاتىن قازاق تiلi كونتەنتىنىڭ ساپالىق دەڭگەيى تومەندەگiدەي:
1.5.ا قازاق تiلiندە جاسالىپ جاتقان كوركەم مادەنيەت، ءتىل لەكسيكاسىنىڭ اگرارلى سيپاتىنىڭ سالدارى بولىپ تابىلاتىن، اگروتروپتى مازمۇنىمەن ەرەكشەلەنەدi. قازاق جازۋشىلارىنىڭ قولىنان شىققان كوركەم تۋىندىلاردىڭ تاقىرىبى شەكتەۋلi, وزەكتiلىگى كەمشىن، كوركەمدiك ورىندالۋ دەڭگەيi تومەن، باسەكەگە قابiلەتسiز. اۋىل ءومىرىن، ۇلت تاريحىنىڭ قايعىلى وقيعالارىن سيپاتتاعان تۋىندىلار، ولاردا سومدالعان «ۇنامدى» قاھارمانداردىڭ بەينەلەرi زاماناۋي وقىرمانداردى قىزىقتىرمايدى. قازاق جازۋشىلارىنىڭ اۋىلعا شاقىرۋشى ۇراندارى مەن اۋىلدى اسپەتتەگەن يدەيالارىن يندۋستريالى قوعام وكiلi تۇسiنبەيدi, ولاردى وقۋعا مۇددەلiلiك تانىتپايدى;
1.5.ءا قازاق تىلىندە ساباق وقىتىلاتىن جوعارى جانە ورتا مەكتەپتەگى ءبىلىم مازمۇنىندا كوركەم ونەردەگى نەگiزگi تاقىرىپ پەن يدەيا قايتالانادى. قوعامدىق-گۋمانيتارلىق پاندەر بويىنشا بiلiم الۋشىعا وتاردا بولعان حالىقتىڭ باسىنان وتكەن ناۋبەتتەردi – جەڭىلىستi, شەتكە قاشۋدى، رەپرەسسيالاردى، اشارشىلىقتان قىرىلۋدى، الەۋمەتتىك اۋرۋلاردىڭ تارالۋىن، ساۋاتسىزدىقتىڭ مەڭدەۋiن، مادەنيەتتەن جىراق قالۋدى،.. سيپاتتايتىن ماتەريالدار تالعامسىز، ۇستانىمسىز جانە مولىنان ۇسىنىلادى. بiلiم مازمۇنىنداعى نەگاتيۆيزم وقۋشىنى وتانعا دەگەن سۇيiسپەنشiلiككە تاربيەلەمەيدi, كەرiسiنشە، ونى وزiنiكiنەن، قازاقتiكiنەن، قازاقشامەن اسسوتسياتسيالاناتىننىڭ بارiنەن اۋلاقتاتىپ وتىر;
1.5.ب قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن، قازاق تiلiندەگi بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى قاتاڭ تسەنزۋرا جاعدايىندا شەكتەۋلi اقپارات قانا بەرىپ ەنگىزىلدى; وزەكتi يدەيالارىمەن جانە ۇستانىمدى تۇرعىلارىمەن وقىرماننىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرا المادى; تاپتاۋرىندار مەن ۇردiستiلiكتەن شىعا المادى، ىنتاسىزدىق كورسەتتى. تاۋەلسىز باسىلىمدار قوعامدا بولىپ جاتقان ماڭىزدى وقيعالار مەن قۇبىلىستارعا قاتىستى وزiندiك كوزقاراسىن بىلدىرە العانىمەن، يدەيالىق باعىتتىق قاتەلەرگە جانە مازمۇندىق جاعىنان پايداسىز ماتەريالدارعا كوپ ورىن بەرەدى. قازاق تەلەجۋرناليستەرiنىڭ تىندىرىپ جۇرگەندەرى ناعىز نونسەنس دەۋگە تۇرارلىق: قازاق تiلiندە اقپارات تاراتۋعا بەرiلگەن ۋاقىتتى رۋحاني قۇندىلىق بولا الاتىن، رەنتابەلدi باعدارلامالارمەن قامتاماسىز ەتە الماي، اۋىلدان كەلگەن ورىنداۋشىلاردىڭ ساپاسىز كونتسەرتتەرىن، ەسكi فيلمدەردi, شەتەلدىك ساپاسىز سەريالداردى ءتۇن بويى قايتالاپ بەرۋمەن تولتىرىپ ءجۇر.
* * *
1.6. قازاق ءتىلىن كىم بىلەدى؟
قۇبىلىستىڭ ءمانىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن الدىمەن ءتىل ءبىلۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىنىپ الۋ كەرەك.
قازاق تىلىندە كوپشىلىككە ارنالىپ اقپارات بەرىلىپ جاتىر، كوركەم شىعارمالار باسىلىپ، مونوگرافيالار جازىلىپ، ديسسەرتاتسيالار قورعالىپ جاتىر. مەكتەپ قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرىپ جاتىر،.. وسىلاردىڭ ءبارى قازاق ءتىلىنىڭ ءوز قىزمەتىن اتقارىپ جاتقانىن جانە بۇل ءتىلدى بىلەتىن ادامداردىڭ بار ەكەنىن كورسەتپەي مە؟
كورسەتپەيدى.
ويتكەنى، بىرىنشىدەن، بۇلار – قازاق ءتىلىنىڭ اگرارلى قوعام ءتىلى ساپاسىنداعى قىزمەتىن كورسەتىپ تۇر. ونىڭ ءوزى يندۋستريالى قوعامدا ينەرتسيامەن جالعاس تاۋىپ وتىر. كونتەنتىنىڭ مازمۇنى الەۋمەتتىك-ساياسي ءومىردىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرىن، ءىشىنارا تاريحي وقيعالاردى، ونەردە، اۋىل تۇرمىسىندا، وتباسىندا بولىپ جاتقان كورىنىستەر مەن ۇدەرىستەردى سيپاتتاۋلاردان تۇرادى. ادامدار تۇسىنىكتى ءماتىندى، تۇرمىستىق ستيلدە كوپىرتىپ ايتۋدى قازاق تىلىندە سويلەۋدىڭ ۇلگىسى رەتىندە قابىلدايدى، «قازاق ءتىلى بار، وسىلاي سويلەۋ كەرەك» دەپ تۇسىنەدى. شىنايىلىعىندا، كەلتىرىلگەن پرەزەنتاتسيا قوعامدىق ءومىر پانوراماسىنىڭ شاعىن عانا، تۇرمىسقا جاقىن بولىگىن قامتيدى. ماسەلەنىڭ ۇلكەنى – قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءىس جۇرگىزۋدە، حالىقارالىق قاتىناستاردا، قارجىدا، عىلىمدا، تەحنيكادا، تەحنولوگيادا، اركەر ىسىندە،.. قولدانۋعا دايىندىعىنىڭ ولقىلىعىندا بولىپ وتىر.
ەكىنشىدەن، قازاقتىلدى كونتەنت تەك جالپاق ءتىل ستيلىندە (6), انومالياعا تۇنشىققان فورمادا بەرىلەدى.
كوپشىلىك الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق ءماتىندى جالپاق ءتىل ستيلىندە كوپىرتۋدى ءتىل ءبىلۋ رەتىندە قابىلداپ العان. ەندى وسى كورىنىستى جالپىمەملەكەتتىك دەڭگەيگە شىعارۋدى تالاپ ەتۋدە. تەك اۋىل تۇرمىسىندا، انومالياعا مالشىنعان كۇيدە، قولدانىلىپ كەلگەن ءتىلدى بىردەن مەملەكەتتىك ءىس جۇرگىزۋدە، عىلىم مەن تەحنولوگيادا ترانسگرەسسيا ادىسناماسىمەن، كۇرت كوتەرىپ جىبەرۋ مۇمكىن ەمەس.
تۇرمىستىق ءماتىندى جالپاق ءتىل ستيلىمەن سۋدىراتۋ ءتىل بىلگەندىككە جاتپايدى. «تەك اۋىزەكى تىلدە جازۋ ءتىل بىلمەگەندىكتى ايعاقتايدى» (7: 439).
ءتىل ءبىلۋ دەگەنىمىز ادەبي ءتىل كورپۋسىنداعى (ول كورپۋس ءالى جاساقتالعان جوق) ءار لەكسيكالىق بەلگىنى سەميولوگيالىق بىرماندىلىكتە تۇسىنە جانە قولدانا وتىرىپ، رەسمي اقپاراتتى ادەكۆاتتى جەتكىزە ءبىلۋدەگەن ءسوز. بۇل تالاپ ادەبي نورمالارى قالىپتاسقان، مەملەكەتتىك ءىس جۇرگىزىلىپ جۇرگەن تىلدەرگە قاتىستى العاندا عانا ورىندالادى. ال ءتىل نورمالارى تولىق بىرىزدىلىككە تۇسىرىلمەگەن، سوزدىكتەردە مىندەتتىلىگى نۇسقالماعان، ورتا جانە جوو-لاردا وقىتىلماعان (قاتە وقىتىلعان), ءتىل پراكتيكاسىندا دۇرىس سويلەۋ تالاپ ەتىلمەيتىن جاعدايدا، ادامداردىڭ ءتىلدى جاتىق سويلەي الماۋىن قالىپتى جاعداي رەتىندە قابىلداۋ كەرەك.
ەكىنشى قىرىنان العاندا، ءتىل ءبىلۋ دەپ ادامنىڭ ءوزى قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كاسىپورىندا، ءوزىنىڭ قىزمەتتەستەرى مەن ارىپتەستەرىنىڭ ساناسىنا ءوندىرىس ۇدەرىسىنە قاتىستى ايتار ويى مەن يدەياسىن جەتكىزە ءبىلۋىن ايتامىز.
* * *
1.7 قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە قاجەتتىلىك
قازاقتىلدى فيلولوگيادا ءتىل ۇيرەنۋگە قاجەتتىلىك تۋدىرۋ ماسەلەسى دە ۇنەمى تەرىس ءتۇسىندىرىلىپ كەلەدى. ءىستىڭ بايبىنا بارا الماعان ۇلت زيالىسى قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ 7-بابىنىڭ 2-تارماعىن الىپ تاستاۋدى ۇنەمى تالاپ ەتىپ كەلەدى. بۇلار – عىلىمي تۇرعىدان دا، قۇقىقتىق تۇرعىدان دا ساۋاتتى تالاپ بولا المايدى. احۋال قازاق ءتىلىنىڭ ءىس جۇزىندەگى مارتەبەسىمەن تۇسىندىرىلەدى (قار.: ءىV تاراۋ.).
قازاق ءتىلىنىڭ ءىس جۇزىندەگى مارتەبەسى – «اگرارلى قوعامنىڭ تۇرمىس اياسىندا قولدانىلاتىن ءتىل» ەكەندىگى. بۇل كونستاتاتسيا قازىرگى تاڭدا قازاق تىلىندە تۇرمىستىق مازمۇنداعى ماتەريالدى جالپاق ءتىل ستيلىندە، انومالياعا شومىلدىرا جەتكىزەتىن ادامدار عانا بار ەكەنىن ايعاقتايدى. دەمەك، ءتىلدىڭ ءوزى، تۇرمىس اياسىندا عانا قولدانىلسا – ونىڭ سۋبەكتىلەرى دە تەك تۇرمىس اياسىندا عانا كوپىرەتىن ادامدار بولىپ شىعادى. ولاردىڭ اراسىندا رەسمي اقپاراتتى جەتكىزە الاتىن ادام جوق دەگەن ءسوز. ەگەر كونستيتۋتسيانىڭ ورىس ءتىلى تۋرالى تارماعى الىنىپ تاستالسا، «ءتىل بىلمەگەندىگى» ءۇشىن جۇمىستان گيپوتەتيكالىق ايىرىلاتىن ادامداردىڭ ورىندارىنا قوياتىن، «ءتىلدى ادەبي نورمالانعان دەڭگەيدە بىلەتىن» ەشكىم تابىلمايدى.
ءتىل مارتەبەسى مەن ءتىل سۋبەكتىسىنىڭ مارتەبەسى پاراللەل جۇرەدى. نورمالانعان ادەبي تىلدە سويلەي الاتىن ادام، ءتىلدىڭ ءوزى سول مارتەبەگە كوتەرىلگەندە عانا پايدا بولادى.
اقپاراتتىق تەحنولوگيانىڭ جەتىلگەن زامانىندا ءورىستىلدى باعدارلامالاردىڭ جولىن كەسۋ ارقىلى قازاق ءتىلىن بىلۋگە قاجەتتىلىك تۋدىرۋ مۇمكىن ەمەس.
ۇلتتىڭ اتريبۋتى رەتىندەگى تىلگە قاجەتتىلىك بۇرىن دا بولعان، قازىر دە بار. تەك ءورىستىلدى ازاماتتار تاراپىنان قازاق ءتىلىنىڭ كونتەنتىنە مۇقتاجدىق جوق. قازاق تىلىندە ورىندالعاننىڭ ءبارى ءورىستىلدى تۇرعىنداردىڭ جۇرەگىنە جول تابا المايدى. ماسەلەنىڭ شيەلەنىستىلىگى وسىدان كورىنىس بەرەدى. «فرانتسۋز ءتىلىن ۇيرەنۋگە ادامدار ول تىلدە وقۋعا تاتيتىن ادەبيەت بولعاندىقتان قۇمار» (8: 248). قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە قاجەتتىلىك تۋدىراتىن، زاماناۋي ازاماتتىڭ تالعامىنا تاتيتىن كونتەنت جوق.
* * *
1.8 ءتىل فيلوسوفياسى
تۇتاس زەرتتەۋ قاباتى – ءتىل فيلوسوفياسى قازىرگە دەيىن قازاق لينگۆيستيكا عىلىمىنىڭ قاپەرىنەن تىس، زەرتتەۋشىلەردىڭ اياعى جەتپەگەن، اقتاڭداق كۇيىندە قالىپ وتىر. تiل كونتەنتىنىڭ ساپالىق سيپاتتامالارى دا – تاقىرىبىنىڭ وزەكتىلىگى، يدەولوگيالىق باعدارى، عىلىمي دايەكتىلىگى جانە كوركەمدiك ورىندالۋ دەڭگەيى سارالانبادى. قازاق عالىمدارى ءۇشىن ولار ماڭىزدى ەمەس، ءتىلدىڭ تاعدىرىنا قاتىسسىز بولىپ كورىندى. ءتىلدىڭ قازiرگi زامانعى جوعارى ينتەللەكتiلi, جانجاقتى مادەنيەتتi ادامعا ەتەر ىقپالىنا دا نازار اۋدارىلمادى. ازاماتتاردىڭ قازاق تiلiندە تارالىپ جاتقان ماتەريالداردىڭ ساپاسىنا رەاكتسياسىنا، ونىڭ كورiنiسi بولىپ تابىلاتىن امبيۆالەنتتىك پسيحولوگيالىق كۇيىنە سيپاتتاما بەرىلمەدى. جاستاردىڭ ۇلتتىق ونەردەن سىرتتاپ كەتۋ ايعاعىنا كوڭiل بولىنبەدى، بۇل قۇبىلىستىڭ سەبەپتەرi اشىلمادى، ءبارى ولارداعى پاتريوتيزمنiڭ كەمشiندiگi دەپ ءتۇسىندىرىلدى.
ونىڭ ەسەسىنە، ءتىل ماسەلەلەرىن شەشۋگە قاتىستى، قازاق لينگۆيستەرى ءتۇرلى اۆانتيۋريستىك، ۆوليۋنتاريستىك، كوبىنەسە عىلىمي-دايەكسىز، ەكلەكتيكالىق ۇسىنىستاردى العا تارتتى. ءتىل مارتەبەسىنىڭ فورمالى جاريالانۋىنىڭ ەشقانداي كەلەلى ناتيجەگە اكەلە قويمايتىنىن اڭعارمادى. ءتىلدى بارشاعا مەڭگەرتۋ تەك بيلىكتىڭ قۇزىرىندا دەگەن تۇرعىنى ۇستاندى. بيلىكتەن انا ءتىلىن بىلمەگەندەردى مەملەكەتتىك قىزمەتتەن قۋالاۋدى، بۇقارانىڭ ءتىل ۇيرەنۋگە مۇددەلىلىگىن اكىمشىلىك كۇشتەۋ جولىمەن، جاساندى جۇزەگە اسىرۋدى تالاپ ەتتى. ماسەلەنىڭ بۇلاي قويىلۋىنىڭ قۇقىقتىق، الەۋمەتتىك، دەموگرافيالىق سالدارلارى ەسكەرىلمەدى.
* * *
ءىى تۇجىرىمدامانىڭ ماقساتى
تۇجىرىمداما قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە ديناميكالى، نىسانالى جانە پەرسپەكتيۆالى دامىتۋ جولدارىن قاراستىرادى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋ اياسىن كەڭەيتۋ ستراتەگياسىنا ساي، وسى تۇجىرىمداما الدىنا قازاق ءتىلىن يندۋستريالى قوعام جاعدايىندا، مەملەكەتتىك مارتەبەسىنە ساي قىزمەتىن تولىق اتقارا الاتىن، نورمالانعان ادەبي ءتىل رەتىندە دامىتۋدىڭ عىلىمي-تەوريالىق جانە ادىسنامالىق نەگىزدەرىن جاساۋ ماقساتىن قويادى.
* * *
ءىىى قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك مارتەبەسىنە ساي، پەرسپەكتيۆالى دامىتۋ پاراديگماسى
3.1 قازاق ءتىلىن دامىتۋدىڭ بارىسىنا سيپاتتاما
وتاندىق فيلولوگيا عىلىمىندا بۇعان دەيىن بەلەڭ الىپ كەلگەن تۇرتكىلەر قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك مارتەبەسىنە ساي قىزمەتىن اتقارا الاتىن دەڭگەيگە كوتەرە المادى. ويتكەنى، ءتىلدى دامىتۋدىڭ عىلىمي نەگىزدەلگەن پاراديگماسى بولمادى.
لينگۆيستيكا عىلىمىنىڭ ميسسياسى ءتiلدىڭ كۇيىن تەرەڭىنەن زەرتتەي وتىرىپ، ونى پەرسپەكتيۆالى دامىتۋدىڭ تەوريالىق نەگىزدەرى مەن پراكتيكادا قولدانۋ ءادىسناماسىن ءتۇزىپ بەرۋ بولىپ تابىلادى. الايدا، قازاقتىلدى فيلولوگيادا ول باستان ءتiلدى دامىتۋ تەورياسى مەن ءادiسناماسى دۇرىس تاڭدالمادى. كومپارتيانىڭ تىلدەردى جويۋ ساياساتىنىڭ استارىندا انا ءتىلىنىڭ پەرسپەكتيۆالى دامۋىن بولدىرماۋمەن اينالىسقان وتاندىق فيلولوگتار قازىر دە بۇرىنعى باعىتىنان اينىعان جوق. سالادا كەزىندە كەڭەستىك ءتىل ساياساتىنا قىزمەت ەتكەن، كەرتارتپا مامانداردىڭ ىقپالى باسىم. اكادەميالىق مەكەمەلەردە لاۋازىمدى ورىنداردا وتىرعاندار انا ءتىلىن جويۋعا قاتىسقانداردىڭ كەسىرلى يدەيالارىن «جوققا شىعارمايتىندىقتارىن» قازىرگە دەيىن اشىق مالىمدەپ، بيۋدجەت قاراجاتىن پايدالانىپ، عىلىمي مەكەمەنىڭ شاڭىراعىنىڭ استىندا، ءوز ءتىلىن ءوزى كوكتەتپەۋدىڭ شارالارىن جالعاستىرىپ كەلەدى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ءتىل ماسەلەسىن «عىلىمي جولمەن»، «رەفورمالاۋ جانە مودەرنيزاتسيالاۋ» ارقىلى شەشۋ يدەيالارىن قولداماي، سابوتاج جاريالاپ وتىر.
ەل تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىنگى وتىز ەكى جىل ىشىندە، وتاندىق فيلولوگتاردىڭ شىن پەيىلدەرىمەن، تىلدىك ۇدەرىستەردى باسقارۋدا، قابىلداپ العان ۇستانىمدارى وسىنداي.
* * *
3.2 قازاق ءتىلىن دامىتۋدىڭ جاڭا پاراديگماسى
قازاقستان – دەموكراتيالىق دامۋ جولىن قالاپ العان، دۇنيەجۇزىلىك وركەنيەتتىڭ تەڭ قۇقىقتى مۇشەسى، زايىرلى مەملەكەت. ەل ەكونوميكاسىن، الەۋمەتتىك-ساياسي جانە مادەني دامۋىن جوعارى دامىعان باتىس ەلدەرىنىڭ عىلىمى مەن تاجىريبەلەرىن ەسكەرە وتىرىپ ۇيىمداستىرادى.
قازاق ءتىلىن دامىتۋ تۇجىرىمداماسىنىڭ مازمۇنى پرەزيدەنت ق.-ج. توقاەۆتىڭ ءتىل ماسەلەسىنە «عىلىمي تۇرعىدان كەلۋ،.. قازاق تىلىنە رەفورما جاساۋ،.. ءتىلىمىزدى مودەرنيزاتسيالاۋ كەرەكتىگى»، ول ءۇشىن «ەۋروپا ەلدەرىنىڭ تاجىريبەلەرىنە كوڭىل اۋدارۋ قاجەتتىگى» (9) جونىندە «قوعامدىق سەنىم كەڭەسىندە» جانە ودان وزگە جەرلەردە ايتىپ جۇرگەن يدەيالارىمەن ۇندەس.
قازاق ءتىلىن دامىتۋدىڭ جاڭا پاراديگماسى:
دۇنيە جۇزىندەگى الدىڭعى قاتارلى، دامىعان ەلدەردىڭ لينگۆيستيكالارىندا قورىتىلىپ شىعارىلعان، تاريحي اقتالعان، امبەباپ تەوريالار مەن پراكتيكالار نەگىزىندە، قازاق ءتىلىن يندۋستريالى قوعام جاعدايىندا، مەملەكەتتىك مارتەبەسىنە ساي قىزمەتىن تولىق اتقارا الاتىن، نورمالانعان ادەبي ءتىل رەتىندە دامىتۋدىڭ عىلىمي-تەوريالىق جانە ادىسنامالىق نەگىزدەرىن جاساۋدى كوزدەيدى.
قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك مارتەبەسىنە ساي، پەرسپەكتيۆالى دامىتۋ پاراديگماسى بويىنشا جوبالانعان جۇمىستار تومەندەگi باعىتتاردى قامتيدى:
ا) قازاق ءتىلىنىڭ جانە ءتىلدى قولدانۋشىلاردىڭ مارتەبەلىك جاعدايىن ايقىنداۋ;
ءا) نورمالانعان ادەبي ءتىل تەورياسىن جاساۋ، ونىڭ كريتەريلەرىن ايقىنداۋ جانە وعان قويىلاتىن تالاپتاردى سارالاۋ;
ب) تiل گرامماتيكاسىن ونىڭ ءوزiنiڭ iشكi زاڭدىلىقتارىنا ساي جەتiلدiرۋ جانە ونى يندۋستريالى قوعامعا بەيiمدەۋ;
ۆ) تiلدi سىرتقى دۇنيەمەن كىرىكتىرۋ;
گ) ادەبي ءتىل كريتەريلەرىنە ساي دامۋ جولىنا تۇسكەن قازاق ءتىلىن بۇقاراعا مەڭگەرتۋ ءادىسناماسىن جاساۋ.
* * *
IV قازاق ءتىلىنىڭ جانە ءتىلدى قولدانۋشىلاردىڭ مارتەبەلىك جاعدايى
قازاق ءتىلىنىڭ
1. جاريالانعان مارتەبەسى: قازاق ءتىلى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى;
2. كوزدەگەن مارتەبەسى: قازاق ءتىلى – يندۋستريالى قوعامنىڭ نورمالانعان ادەبي ءتىلى.
3. ءىس جۇزىندەگى مارتەبەسى: قازاق ءتىلى – اگرارلى قوعامنىڭ تۇرمىس اياسىندا قولدانىلاتىن ءتىلى;
ءبىرىنشى كەزەكتە قازاق ءتىلىنىڭ ءىس جۇزىندەگى مارتەبەسىن (3) كوتەرىپ، ونى ەكىنشى ساپالىق دەڭگەيگە – يندۋستريالى قوعامنىڭ نورمالانعان ادەبي ءتىلى مارتەبەسىندە (2) قىزمەت ەتە الاتىن دەڭگەيگە جەتكىزۋ كەرەك.
قازاق ءتىلىن جاريالانعان مارتەبەسىنە (1) سايكەستەندىرۋ ءۇشىن ول، ءىس جۇزىندە، يندۋستريالى قوعامنىڭ نورمالانعان ادەبي ءتىلى (2) قىزمەتىن اتقارىپ تۇرۋى كەرەك. ەكىنشى ساپالىق دەڭگەيگە – ادەبي نورما كريتەريلەرىنە ساي كەلەتىن مەجەگە جەتىپ الماي، ءتىل ءبىرىنشى ساپالىق دەڭگەيدىڭ (مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندەگى) فۋنكتسياسىن اتقارا المايدى.
قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ پراكتيكاسى وسى احۋالدى تولىق ايعاقتايدى. يندۋستريالى قوعامنىڭ نورمالانعان ادەبي ءتىلى ساپاسىنا كوتەرىلە الماعاندىقتان، ءتىل زاماناۋي ءومىر شىنايىلىعىن جەتكىزە الماي وتىر.
ءتىل قولدانۋشىلاردىڭ مارتەبەسى ءتىلدىڭ مارتەبەسىمەن ايقىندالادى. ادەبي ءتىل تەورياسىنىڭ بولماۋىنان ادەبي نورمالانعان ءتىل جاسالمادى. نورمانىڭ بولماۋى قازاق ءتىلىنىڭ پراكتيكاسىندا سويلەۋ قالىپتارىنىڭ باقىلاۋدان شىعىپ كەتۋىنە ۇرىندىردى. تيىسىنشە، قازاق ءتىلىن قولدانۋشىنىڭ سويلەۋ ۇدەرىسىندە باقىلاۋدان شىعىپ كەتۋى ولاردىڭ ءالى اگرارلى قوعامنىڭ جالپاق تىلىندە كوپىرىپ جۇرگەندەرىن پاش ەتەدى.
* * *
V جالپىحالىقتىق ءتىل جانە ادەبي ءتىل:
كريتەريلەر مەن تالاپتار
5.1 جالپىحالىقتىق ءتىل جانە ادەبي ءتىل
ۇعىمداردىڭ قازاقتىلدى فيلولوگيادا قورىتىلىپ شىعارىلعان، ايقىن دەفينيتسياسى جوق. ولاردىڭ ماعىنالارىن شاتاستىرىپ قولدانۋ، قازاق فيلولوگياسىندا عىلىمي تەرىس باعىتتاردىڭ ورنىعۋىنا جول اشىپ بەردى.
جالپىحالىقتىق (ۇلتتىق) ءتىل – ۇلتتىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن داۋىرىندەگى ءتىلدىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورماسى، ادەبي ءتىلدى، ديالەكتىلەردى، جارگونداردى، قاراپايىم سوزدەردى، ارگولاردى قامتىعان، كۇردەلى جانە جۇيەلى بىرلىك (10).
جالپىحالىقتىق (ۇلتتىق) ءتىل قولدانىستاعى سوزدىك قوردىڭ ابسوليۋتتى مولشەرىن تۇگەل قامتيدى.
جالپىحالىقتىق ءتىلدىڭ مەيىلىنشە داميتىن، جەتىلەتىن كەزەڭى – اگرارلى قوعام. بارلىق حالىقتاردا مادەنيەتتىڭ، سونىڭ ىشىندە، كوركەم ادەبيەتتىڭ، ونەردىڭ ۇلت ماقتانىشىنا اينالعان تۋىندىلارىنىڭ دەنى اگرارلى قوعامدا دۇنيەگە كەلگەن.
* * *
5.2 ادەبي ءتىل
تۇجىرىمداما مازمۇنىنداعى ورتالىق ۇعىم. ءتىلدى دامىتۋدىڭ زاماناۋي تەورياسىنىڭ كۆينتەسسەنتسياسى.
جاڭا پاراديگما بويىنشا قورىتىلىپ شىعارىلعان ادەبي ءتىلدىڭ دەفينيتسياسى:
ادەبي ءتىل – وڭدەلگەن، نورمالارى بIرIزدIلIككە تۇسكەن، فورمالىق جانە ماعىنالىق ورنىقتى، ستيلدەرى اجىراتىلعان، امبەباپ قولدانىلاتىن، قوعام مۇشەلەرIنIڭ بارIنە بIردەي مIندەتتI, اۋىزشا جانە جازباشا ۇلگIلەرI بار ۇلت تIلIنIڭ ءومIر ءسۇرۋ فورماسى.
دامىعان لينگۆيستيكالاردا ادەبي تىلگە بەرىلگەن ايقىندامالار كوپ. پىشىندەلۋى تۇرلىشە بولعانىمەن، ولاردىڭ يدەولوگياسى ءبىرىزدى جانە كەلىسىلگەن. سولاردىڭ ءبىرى تۇسىنىكتى فورومادا «ادەبي ءتىل – جالپىحالىقتىق ءتىلدىڭ وڭدەلگەن، نورماعا تۇسىرىلگەن بولىگى» دەپ بەرىلگەن (11).
ءتىلدىڭ كەلتىرىلگەن دەفينيتسياسىنان تۋىندايتىن ادەبيلىگىن انىقتاۋشى كريتەريلەرگە مىنالار جاتادى:
1 ءتiلدىڭ لەكسيكالىق رەسۋرسىنىڭ جيناقتالۋى، ەسەپكە الىنۋى، وڭدەلۋى;
2 تiل گرامماتيكاسى ەرەجەلەرiنiڭ بiرiزدiلiككە ءتۇسۋi;
3 ءتىلدىڭ ستاندارتتالۋى (پىشىندىك جانە ماعىنالىق جاعىنان);
4 تiل ستيلدەرىنىڭ اجىراتىلۋى;
5 تiل امبەباپتىعى;
6 تiلدiڭ قوعام مۇشەلەرiنiڭ بارiنە بiردەي مiندەتتiلiگi.
مەملەكەتتىك مارتەبە الىپ وتىرعان قازاق ءتىلى دۇنيە جۇزىنە كەڭ تارالعان، ۇلى تىلدەردىڭ قىزمەت ەتۋ پراكتيكاسى ەسكەرىلىپ جاسالعان ادەبي نورمالاردان تىس دامي المايدى. قازاق تىلىنە قويىلاتىن تالاپتار كەلتىرىلگەن كريتەريلەرگە تولىق سايكەستەندىرىلۋى كەرەك.
* * *
5.3 ءتىلدى ءوزىنىڭ iشكi زاڭدىلىقتارىنا ساي جەتiلدiرۋ جانە يندۋستريالى قوعامعا بەيiمدەۋ ء(تىل ونتولوگياسى)
تiلدi iشكi زاڭدىلىقتارعا ساي دامىتۋ ونىڭ ونتولوگيالىق ماسەلەلەرiن – يندۋستريالى قوعامنىڭ نورمالانعان ادەبي ءتىلى رەتىندە، ءومىر ايالارىنىڭ بارىندە امبەباپ قولدانۋعا دايىنداۋدى قامتيدى.
بۇل باعىت تومەندەگi مiندەتتەردi شەشۋدi قاجەت ەتەدi:
- ءتىلدى وڭدەۋ: تiل لەكسيكاسىن جيناقتاۋ، ەسەپكە الۋ جانە ونى مەملەكەتتىك ءىس جۇرگىزۋدە، ەكونوميكالىق اينالىستا، ونەركاسىپ ۇدەرىستەرىن باسقارۋدا، يۋريسپرۋدەنتسيادا، عىلىمدا، ءبىلىم بەرۋدە، بۇقارالىق اقپاراتتا، اسكەري جانە باسقا ومىرلىك قىزمەت ايالارىندا قولدانۋعا دايىنداۋ، قاجەتتi اتاۋلارمەن، ۇعىمدارمەن، تەرميندەرمەن، كليشەلەرمەن، ەرىكتى تiركەستەرمەن تولىقتىرۋ;
- تiل گرامماتيكاسىن يندۋستريالى قوعامنىڭ ادەبي تiلiنە قويىلاتىن تالاپتارعا ساي جەتiلدiرۋ، ورىندالۋى قيىن نەمەسە ورىندالمايتىن ەرەجەلەردى قايتا قاراۋ، ولاردى زاماناۋي تالاپتارعا ساي قورىتىلىپ شىعارىلعان جاڭا ەرەجەلەرمەن الماستىرۋ;
- ءتىلدى ستاندارتتاۋ: جەكە سوزدەردىڭ، ەرىكتى تىركەستەردىڭ، اتاۋلاردىڭ، تەرميندەردىڭ، ۇعىمداردىڭ پىشىندىك جانە ماعىنالىق ورنىقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋدەن، ءبىر لەكسيكالىق بىرلىكتىڭ كوپ ماعىنادا نەمەسە بىرنەشە لەكسيكالىق بىرلىكتىڭ ءبىر ماعىنادا قولدانىلۋىنان باس تارتۋ;
- ءتىلدى نورماعا ءتۇسىرۋ – بەلگىلى ءبىر تىلدە ۇلگىلى دەپ قابىلداناتىن لەكسيكالىق گرامماتيكالىق جانە ورفوەپيالىق، نورمالاردى قالىپتاستىرۋ جانە ستاندارتتاۋ ۇدەرىسى (12).
- ءتىل ستيلدەرiن اجىراتۋ قوعامدىق ءومىر ايالارىندا قولدانىلۋ پراكتيكاسىنا سۇيەنە وتىرىپ، ونىڭ رەسمي جانە بەيرەسمي ستيلدەرىنىڭ اراجىگىن اشىپ كورسەتۋ; رەسمي ستيلدەردىڭ عىلىمي جانە ءىس جۇرگىزۋ تۇرپاتتارىن ورنىقتىرۋ، ساياسي-پۋبليتسيستيكالىق ءستيلدى جەتiلدiرۋ، رەسمي ايالاردا بەيرەسمي ستيلدەگى ءسوز قولدانىسقا توسقاۋىل قويۋ باعىتتارىن قاراستىرادى;
- ادەبي ءتىل كورپۋسى – جالپىحالىقتىق ءتىلدىڭ رەسمي ايادا قولدانۋ ءۇشىن، جيىلىك ۇستانىمىمەن ىرىكتەلىپ الىنعان، وڭدەلگەن، ستاندارتتالعان بولىگى. ستاندارتتاۋ – ءتىلدى نورماعا ءتۇسىرۋدىڭ نەگىزى رەتىندە، تىلدىك بىرلىكتەردىڭ ەركىن نۇسقالارىنان بىرەۋىن تاڭداپ الۋدى (13) بىلدىرەدى.
ەۋروپالىق وزىق لينگۆيستيكالاردىڭ زەرتتەۋلەرىنىڭ قورىتىندىلارى بويىنشا، بۇل كورپۋستىڭ ابسوليۋتتىك مولشەرى ون ەكى مىڭ (12000) تىلدىك بىرلىكتەن تۇرادى (5: 90). قوعامدىق قىزمەت بابىن رەپرەزەنتاتسيالايتىن ءماتىندى، وسى كولەمدە مەڭگەرگەن جانە ونى رەسمي ستيلدە جەتكىزە الاتىن ازاماتتى «ءتىل بىلەدى» كاتەگورياسىنا جاتقىزۋعا بولادى.
* * *
VI ادەبي نورمالانعان ءتIلدى سىرتقى ومIرمەن كIرIكتIرە دامىتۋ ء(تىل فيلوسوفياسى)
تiلدiڭ iشكi قۇرىلىمىمەن قوسا، ونىڭ سىرتقى ومiرمەن بايلانىسى ءتىل فيلوسوفياسى قاعيدالارىنا سۇيەنە وتىرىپ، قاتار زەرتتەلۋi كەرەك.
تiل مەن ونى تۇتىنۋشى اراسىنداعى رۋحاني-اقپاراتتىق بايلانىستى نىعايتۋ ءۇشىن ءتىل سۋبەكتىسىنىڭ تiل ۇيرەنۋگە مۇددەلiلiگىن تۋعىزۋ كەرەك.
تiل ۇيرەنۋگە مۇددەلiلiك تۋعىزۋ ءۇشىن ءتىل سۋبەكتىسىنىڭ رۋحاني تالابى قاناعاتتاندىرىلۋى قاجەت.
زاماناۋي ازاماتتىڭ رۋحاني تالابى قازاق ءتىلى كونتەنتىنىڭ – يندۋستريالى قوعام ايالارىن شىنايىلىقپەن سيپاتتايتىن پوستمودەرندىك ادەبيەتتىڭ، كوركەم ونەردiڭ، مەكتەپتە بەرiلەتiن بiلiمنiڭ، باق ماتەريالدارىنىڭ ساپاسىن كوتەرۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى.
تiل ۇيرەنۋگە مۇددەلiلiك تۋعىزۋ قۇقىقتىق امالدارمەن – زاڭدى وزگەرتىپ قويۋمەن، كۇشتەۋمەن، قىسىممەن، ۇگىتپەن جۇزەگە اسىرىلمايدى.
* * *
6.1 ءتىل ۇيرەنۋشىلەردىڭ كوركەم مادەنيەتكە سۇرانىسى قازاق تىلىندەگى كوركەم ونەر شىعارمالارىنىڭ تاقىرىبىن وزەكتىلەندىرۋ جانە ورىندالۋ ساپاسىن جەتىلدىرۋ ارقىلى قاناعاتتاندىرىلادى. مادەنيەتتى دامىتۋدى جوبالاعاندا كوركەم شىعارمالاردىڭ يدەولوگيالىق باعىتىن زەردەلەپ، تاقىرىپتىق ساياساتتى وزگەرتۋدىڭ، ناقتىلاي ايتقاندا، اۋىلدىڭ سۇرعىلت تۇرمىسى مەن تاريحتاعى مۇڭلى وقيعالاردى شيىرلاي بەرۋدەن باس تارتۋ كەرەكتىگىن ەستەن شىعارماعان ابزال. كوركەم ونەر قايراتكەرلەرىن قوعامداعى دەموكراتيالىق قايتا قۇرۋلارعا بايلانىستى بولىپ جاتقان iرi وقيعالار مەن قۇبلىستاردى كوركەمدiكپەن يگەرۋگە باعىتتاۋ كەرەك.
شىعارماشى زيالىنىڭ قۋاتى وندiرiستiك، تەحنولوگيالىق، عىلىمي-تەحنيكالىق، حالىقارالىق، اسكەري تاقىرىپتاردى مەڭگەرۋگە، قازiرگi زامان ادامدارىنىڭ – قوعامدىق قايراتكەرلەردiڭ، عالىمداردىڭ، ينجەنەرلەردiڭ، ديپلوماتتاردىڭ ەستە قالار بەينەلەرiن جاساۋعا باعىتتالادى. نارىق جاعدايىنداعى ادامنىڭ ءومiرi مەن قىزمەتi قازاق ادەبيەتiنiڭ كوركەمدەۋ كەمەرiنەن تىس قالماۋى ۇنەمi قاداعالاۋدى قاجەت ەتەدi. كوركەم مادەنيەتتىڭ دەڭگەيiن كوتەرۋ ءۇشiن قالانىڭ اۋلەتتi زيالىلارى اراسىنان شىققان دارىندى جاستارمەن باعىتتى شارالار جۇرگiزiلەدi.
* * *
6.2 ءبىلىم مازمۇنىن وزەكتىلەندىرۋ
قازاق تiلiندە بەرiلەتiن ورتا جانە جوعارى بiلiم مازمۇنىنا ەنگەن كوركەم ادەبي جانە عىلىمي شىعارمالاردا، مۋزىكا، بەينەلەۋ، ساۋلەت ونەرى تۋىندىلارىندا (ولاردىڭ ۇزىندىلەرi مەن فراگمەنتتەرiندە) قوعام ءومiرiنiڭ پوزيتيۆتi جاقتارى سيپاتتالادى. وقۋشى بiلiم الۋ ۇدەرiسiندە ءوزiنiڭ تانىمدىق قاجەتتiگiن قاناعاتتاندىرىپ قانا قويمايدى، سوعىستا – جەڭiستi, شارۋاشىلىقتا – تابىستى، مادەنيەتتە – جەتiستiكتi, الەۋمەتتiك سالادا - ورلەۋدi, ساياساتتا – دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردىڭ ورنىعۋىن وقىپ، ولاردى وتانىنا دەگەن جاعىمدى ەموتسيالىق قاتىناسپەن استاستىرىپ وتىرۋى كەرەك. وقۋشىنى امبيۆالەنتتiك كۇيگە تۇسiرەتiن، جاعىمسىز سترەسس تۋعىزاتىن شىعارمالار، تۇجىرىمدار، پايىمداۋلار بiلiم مازمۇنىنا ەنبەيدi.
* * *
6.3 قازاق تiلiندەگi بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن وقۋعا ازاماتتاردىڭ ىنتىعۋى ولاردا جاريالاناتىن ماتەريالداردىڭ تاقىرىبىنىڭ وزەكتىلiگiمەن، اشىقتىعىمەن، الەۋمەتتiك ومiردە بولىپ جاتقان قۇبىلىستارعا بەرiلەتiن ساياسي باعاسىنىڭ ادىلدiگiمەن، كەلەڭسىزدىكتەردى وتكىر اشكەرەلەۋىمەن،.. قامتاماسىز ەتiلەدi. زاماناۋي وقىرماننىڭ جۇرەگiنە جول تاۋىپ، ونىڭ قۇرمەتiنە بولەنۋ ءۇشiن قازاق تiلi كونتەنتىنىڭ قوعامدا بولىپ جاتقان ەلەۋلى وقيعالارعا وزىندىك ۇستانىمى بولۋى، ناعىزدىقتى شىنايى تۇسىندىرە بiلۋi, ادiلدiك پەن پروگرەستi جاقتاۋى، ءوزiنiڭ تۇراقتى وقىرماندارىن قالىپتاسىرا بiلۋi, سونىسىمەن قازاق تiلiنiڭ اۋديتورياسىن كەڭەيتۋگە سەلبەسۋi كەرەك جانە وعان مiندەتتi. نارىق زاڭدارىنا سايكەس، قازاق تiلدi باق سالىق تولەۋشiلەردiڭ قاراجاتىمەن كۇن كورۋدەن، ءوزىن قارجىلاندىراتىن قۇرىلىمداردىڭ ۇگىتشىسى بولۋدان، اكiمشiلiك ادiسپەن تيراج جيناۋدان باس تارتۋى، ۇنەمi كومەك سۇراۋدان ارىلۋى، بۇقاراعا اقپارات تاراتاتىن ناعىز قۇرالعا اينالۋى، اشىق باسەكەلەسiك كۇرەستە قازاق تiلiمەن بiرگە شىنىعىپ، وزiنشە ءومiر سۇرە الاتىن دەڭگەيگە جەتۋi كەرەك.
* * *
6.4 ءتىلدى دامىتۋداعى سۋبەكتيۆتى فاكتوردىڭ ءرولى
ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىز ءومىر ءسۇرۋ تاجىريبەسى قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ ماسەلەلەرى تەك قازاقتىلدى قاۋىمنىڭ كۇشىمەن شەشىلمەيتىنىن كورسەتتى. وتان تاعدىرىنا تىكەلەي قاتىسى بار ىسكە ەندى ءوزىن وسى ەلدىڭ ازاماتىمىن دەپ، قازاقستاندى وتانىم دەپ ەسەپتەيتىندەردىڭ ءبارىن قوسۋ قاجەت.
تiل تاعدىرى ونى ۇيرەنۋشi سۋبەكت – ەلدىڭ ورىستiلدi ازاماتتارىنىڭ قاتىسۋىنسىز شەشiلمەيدi. ءتىلدىڭ مەملەكەتتiك بولۋى نەمەسە بولا الماۋى وعان قاتىستى ورىستiلدi ازاماتتاردىڭ ۇستاناتىن تۇرعىسى مەن ارەكەتىنىڭ باعىتىنا دا تاۋەلدى. ورىستىلدىلەر ماسەلەنىڭ مانىنە بەلسەندى ارالاسۋى، قۇبىلىستىڭ تەرەڭدە جاتقان سەبەپتەرىن ىزدەۋگە، تابۋعا، تابىلعان دايەكتى باعىتتاردى قولداۋعا جانە ءتۇيىننىڭ تۇپكىلىكتى شەشىلۋىنە سەلبەسۋى كەرەك. ورىستiلدi ازاماتتار ءتىل ۇيرەنۋشى سۋبەكت رولىندە بولۋىمەن قازاق تiلiن سوزىلعان تىعىرىقتان شىعارىپ الا الاتىن ماڭىزدى كۇش رەتىندە كورىنەدى. ولار مول ينتەللەكتۋالدىق قۋاتىمەن، رۋحى مەن مەنتاليتەتi جاعىنان يندۋستريالى قوعامعا كوبiرەك كiرiگۋىمەن، دامۋدىڭ بۇل باسقىشىنداعى ۇلتتىق ادەبي ءتىلدىڭ قانداي بولۋى كەرەك ەكەنىن تەرەڭىرەك بايىپتاي الادى. تۇرعىنداردىڭ قازاق تiلدi ەمەس بولiگiن جانە ازاماتتىق قوعامنىڭ قۇرىلىمدارىن بiرتۇتاس قازاقتiلدi كەڭiستiك قۇرۋعا جۇمىلدىرا الۋ قازاق ۇلتىنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى ماسەلەنiڭ تۇپكiلiكتi شەشiلۋىنە باستاپ اپارادى.
* * *
7 ءتىل ۇيرەنۋدىڭ كەيبىر ادىسنامالىق ماسەلەلەرى
7.1 ءتىلدىڭ ونتولوگيالىق ماسەلەلەرىن شەشۋ قازاق ءتiلىنىڭ لەكسيكالىق قورىن يندۋستريالى قوعامدا قولدانۋ ۇدەرىسىندە قاجەتتi اتاۋلارمەن، ۇعىمدارمەن، تەرميندەرمەن، ەرىكتى تiركەستەرمەن تولىقتىرۋ الدىمەن قازاق تiلiنiڭ ءوزiنiڭ iشكi رەسۋرسىمەن (پروتوقازاق تىلىندەگى ماتىندەر، بابالار ءسوزى، ۇلى مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ شىعارمالارى،..) جۇزەگە اسىرىلادى. ونداي مۇمكiندiك بولماعان جاعدايدا رەتiمەن – الدىمەن تۇركi تەكتەس، كەلەسi كەزەكتە اراب-پارسى، سوڭعى كەزەكتە وزگە حالىقتاردىڭ تiلدەرiنەن الىنعان سوزدەر مەن حالاقارالىق تەرميندەر پايدالانىلۋى مۇمكiن.
* * *
7.2 ءتىل ستاندارتى ادەبي ءتىل كورپۋسىنا ەنەتىن لەكسيكاداعى ەكۆيۆالەنتسىز كەڭىستىكتى «ءار دەنوتاتتىق وبەكتىگە – جەكە سيگنيفيكات» ۇستانىمى بويىنشا، اتاۋلارمەن، تەرميندەرمەن، ۇعىمدارمەن، كليشەلەرمەن تولتىرۋدان باستالادى.
ىرىكتەلىپ الىنعان كورپۋستى ستاندارتتاۋ ەكى اسپەكتىدە جۇرگىزىلەدى:
- ءار لەكسيكالىق بىرلىكتىڭ ايتىلۋى مەن جازىلۋىن تۇراقتى پىشىنگە كەلتىرۋ;
- ءار لەكسيكالىق بىرلىكتىڭ وزىنە ءتان ماعىنالىق جۇكتەمەسىن ايقىنداۋ.
ءتىل ستاندارتى ترەندى بويىنشا قازاق تىلىندەگى رەسمي قولدانىسقا ەنەتىن، ءتىل ءبىلۋ كريتەريىن ايعاقتايتىن دەنوتاتتىق وبەكت كولەمى تۇراقتى پىشىنگە كەلتىرىلىپ، ماعىنالىق جۇكتەمەلەرى انىقتالىپ، قولدانىسقا ەنگىزىلۋى كەرەك.
قازاق ءتىلىن بارشاعا مەڭگەرتۋدىڭ كەلەسى شارتى بويىنشا ءتىلدىڭ رەسمي ستيلدەرى ء(ىس جۇرگىزۋ، عىلىمي جانە ساياسي-پۋبليتسيستيكالىق) اجىراتىلادى جانە قولدانىلۋى قاداعالانادى. رەسمي ستيل ساقتاپ سويلەۋدىڭ ۇلگىلەرى مەن جاتتىعۋلارىنىڭ كولەمى مەيىلىنشە ارتادى (مەكتەپتە قازاق ءتىلى ءپانى ارقىلى، قوعامدا ءتىل ۇيرەتۋ كۋرستارى ارقىلى).
رەسمي ايالاردا جالپاق ءتىل ستيلىندە سويلەۋگە تيىم سالىنادى.
* * *
7.3 كورپۋستىق سارالاۋ ادىستەمەسى – ءتىل ۇيرەتۋ ۇدەرىسىندە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ول ادىستەمە بويىنشا ءتىل ۇيرەنۋ پراكتيكاسىندا تىلدىك بىرلىكتەر كورپۋسى سوزدەردىڭ قولدانىلۋ جيىلىگىنە قاراپ قۇرىلادى. كورپۋس قۇراۋ ۇستانىمى بويىنشا تىلدەگى سوزدەر مەن تىركەستەر ۇيرەنۋشىنىڭ تانىمدىق باعىتىنا، ءومىر ءسۇرۋ ارەالىنىڭ ەرەكشەلىگىنە جانە قوعامدىق قىزمەتىنىڭ سيپاتىنا قاراي ىرىكتەلۋى كەرەك.
«ءتىل بىلەدى» تالابىن قاناعاتتاندىراتىن ادەبي نورمالانعان كورپۋستى (12 000 تب) ىرىكتەپ العاننان كەيىن، ولاردى تاعى، سول جيىلىك ۇستانىمى بويىنشا، الدىمەن تورتكە، ودان ارى، مۇمكىندىگىنشە، ۇساق بولىكتەرگە ءبولىپ، وقىتۋ باعدارلاماسىن قۇرۋ ناتيجەلى بولادى. ءتورت بولىك ءتىل ۇيرەنۋدىڭ ءتورت دەڭگەيىنە سايكەس كەلەدى. قازاق تىلىنە كورپۋستىق سارالاۋ جاساۋ كەزىندە لەكسيكانى يندۋسترياليزمدەرمەن، ۋربانيزمدەرمەن تولىقتىرۋعا باسىمدىق بەرۋ ەسكەرىلەدى.
ا) بەيرەسمي ايادا قاۋىشۋعا باعىتتالعان (كوممۋنيكاتيۆنو-وريەنتيروۆاننايا) مينيمۋم-كورپۋس ومىرلىك پراكتيكادا ءجيى قولدانىلاتىن 3000 تىلدىك بىرلىكتى قامتيدى. ءبىرىنشى دەڭگەيدەگى تىلدىك بىرلىكتەر كورپۋسى شەڭبەرىندە ۇيرەنۋشى تانىس تاقىرىپتار بويىنشا (جۇمىس، مەكتەپ، دەمالىس، ساياحات ت.ب.) تۇسكەن اقپاراتتى قابىلدايدى. ءتىلدى تۇرمىس اياسىندا، قوعامدىق ورىنداردا قولدانۋعا، مەرزىمدى باسپاسوزدە، تەلەحابارلار مەن كينوفيلمدەردى كورىپ، تۇسىنە الاتىن دەڭگەيدە قولدانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ءا) قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋدىڭ ەكىنشى دەڭگەيىنە شىققان ادام 7,5-8 مىڭ (3000+5000) لەكسيكالىق بىرلىكتى قولدانۋى كەرەك. ونى مەڭگەرگەن ادام ءتۇرلى تاقىرىپتارداعى ماتىندەردىڭ ماعىناسىن تۇسىنە الادى. ويىن جەتكىزە الادى. الەۋمەتتىك-رۋحاني ايالاردا تۇسىنىسە الادى. كوركەم ءفيلمدى تولىق تۇسىنەدى. ورتاشا قيىندىقتاعى سويلەمدەرمەن، تۇسىنىك بەرەتىن، بايلانىسقان ءماتىن قۇراستىرادى.
ب) قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋدىڭ ءۇشىنشى دەڭگەيىنە شىققان ادامنىڭ سوزدىك قور مولشەرى 9,5-10 مىڭ (8000+2000) لەكسيكالىق بىرلىكتەن تۇرادى. بۇل كولەم ءتىل ۇيرەنۋشىگە كۇردەلى، ۇزاق ماتىندەر قۇراستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ويىن تولىق جەتكىزە الادى. الەۋمەتتىك-رۋحاني ايالاردا ءتىلدى ەركىن قولدانادى. كۇردەلى تاقىرىپتارعا دۇرىس قۇرىلعان سويلەمدەرمەن، ەگجەيلى تۇسىنىك بەرەتىن، بايلانىسقان ءماتىن قۇراستىرادى.
ۆ) قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋدىڭ ءتورتىنشى دەڭگەيىنە شىققان ادام ءوزى قىزمەت ەتەتىن شارۋاشىلىق سالاسىنىڭ رەسمي ءىس جۇرگىزگەندە قولدانىلاتىن ارنايى لەكسيكاسىن ءبىلۋى كەرەك. ونىڭ مولشەرى 12000 (10+1,5-2مىڭ) لەكسيكالىق بىرلىكتەن تۇرادى. بۇل كولەم ءتىل ۇيرەنۋشىگە وندىرىستىك جينالىستا سويلەۋگە، بايانداما دايىنداۋعا، ەسەپ بەرۋگە، ءماجىلىسحات جازۋعا تاعى باسقا رەسمي قۇجاتتاردى دايىنداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. كۇردەلى، ۇزاق ماتىندەر قۇراستىرا الادى. ويىن تولىق جەتكىزەدى. الەۋمەتتىك-رۋحاني ايالاردا ءتىلدى ەركىن قولدانادى. وندىرىستىك تاقىرىپتارعا دۇرىس قۇرىلعان سويلەمدەرمەن، ەگجەيلى تۇسىنىك بەرەتىن، بايلانىسقان ءماتىن قۇراستىرادى.
جوعارعى مەكتەپتە ءتىلدى مەڭگەرۋدىڭ ءتورتىنشى دەڭگەيىنە شىققان ادامدى ءتىل بىلەتىندەر ساناتىنا قوسۋعا بولادى.
* * *
8. تۇجىرىمدامانىڭ Iسكە اسىرىلۋ جاعدايلارى
ماماندار مەن عالىمدار اراسىندا تالقىلانعاننان كەيiن، قازاق ادەبي تiلiن دامىتۋ تۇجىرىمداماسى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكiمەتiندە بەكiتiلەدى.
تۇجىرىمداما قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تiلدi دامىتۋعا قاتىستى ايالاردا – ءتىلدىڭ ادەبي نورمالارىن جەتىلدىرۋدە، قازاق تىلىندە تارالاتىن كونتەنتتىڭ ساپاسىن انىقتاۋدا، جالپى ورتا جانە جوعارى بiلiم بەرۋ ستاندارتتارىن، باعدارلامالارىن، وقۋلىقتارى مەن وقۋ-ادiستەمەلiك كەشەندەرiن جاساۋدا جانە ولاردى ساراپتاۋ ۇدەرىسىندە ساناساتىن نوماتيۆتiك قۇجات رەتiندە قولدانىلادى.
* * *
عىلىمي اپپاراتتىڭ قۇرامى
اگروتروپيزم – اگرارلىق قوعام ءومىرى مازمۇندالعان تىلدىك ماتەريال.
ادەبي ءتىل – جالپىحالىقتىق ءتىلدىڭ وڭدەلگەن، نورماعا تۇسىرىلگەن بولىگى. قولدانۋ ۇدەرىسىندە ايتۋ، جازۋ نورمالارى قاتاڭ ساقتالاتىن، يندۋستريالى قوعامنىڭ ءتىلى.
دەنوتات – تىلدىك بەلگىمەن اتاۋدى تالاپ ەتەتىن نارسە، قۇبىلىس، ۇدەرىس.
دەنوتاتتىق-سيگنيفيكاتيۆتىك ءادىس – ءار دەنوتاتتىق وبەكتىگە – جەكە تىلدىك بىرلىك ۇستانىمىنا سۇيەنىپ، ءتىلدى ستاندارتتاۋ ءادىسى.
جالپاق ءتىل – بارشاعا تۇسىنىكتى، قاراپايىم ءتىل. اۋىل شارۋاسىنىڭ تۇرمىستىق ءستيلى.
جالپىحالىقتىق (ۇلتتىق) ءتىل – ەتنوستىڭ ۇلت رەتىندە دامۋى كەزەڭىندە قولدانعان لەكسيكاسىنىڭ جيىنتىعى.
كونتەنت – ءتىل ماتەريالىنىڭ جيىنتىعى.
سەمانتيكالىق جۇيە – سوزدەر، تىركەستەر جانە سويلەمدەردىڭ جيىنتىعى جانە ولاردىڭ ماعىنالىق جاعى.
ستاندارتتاۋ – ءتىلدى نورماعا ءتۇسىرۋدىڭ نەگىزى رەتىندە، تىلدىك بىرلىكتەردىڭ ەركىن نۇسقالارىنان بىرەۋىن تاڭداپ الۋ.
ءتىل كورپۋسى – ۇيرەنۋ ءۇشىن ىرىكتەلگەن سوزدەردىڭ، ءسوز تىركەستەرىنىڭ قۇرامى.
ءتىل مارتەبەسى – ءتىلدىڭ قوعامدا الاتىن ورنىمەن، اتقاراتىن قىزمەتىنىڭ ساپاسىمەن ايقىندالاتىن كۇيى.
ءتىل فيلوسوفياسى – ءتىلدىڭ سىرتقى ومىرمەن بايلانىسى: فورماتسيالار اۋىسۋى كەزىندەگى تىلدىك تۇيتكىلدەر، قوعام مەن ءتىلدىڭ اراقاتىناسى ء(تىل ۇيرەنۋگە قاجەتتىلىك، ت.ب.) ماسەلەلەرى، ءتىل كونتەنتىنىڭ ساپاسى، تاقىرىپتىق ساياسات، كونتەنت مازمۇنىنىڭ وزەكتىلىگى، يدەيالىق باعىتتىلىعى، عىلىمي دايەكتىلىگى، كوركەمدىك دەڭگەيى،..
تىلگە سۇرانىس – ءتىل كونتەنتىنىڭ جوعارى ساپالىلىعىمەن ۇيرەنۋگە تارتىمدىلىعى.
ءتىلدى نورماعا ءتۇسىرۋ – بەلگىلى ءبىر تىلدە ۇلگىلى دەپ قابىلداناتىن لەكسيكالىق گرامماتيكالىق جانە ورفوەپيالىق، نورمالاردى قالىپتاستىرۋ جانە ستاندارتتاۋ ۇدەرىسى.
ءتىلدى ترانستسەندەنتتى قولدانۋ – ءتىل قولدانۋ ۇدەرىسىندە نورما شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتۋ نەمەسە نورمالانباعان ءتىلدى قولدانۋ.
تىلدىك تۇلعا – ءتىل ۇيرەنۋشى ادام.
تىلدىك تۇلعانىڭ مارتەبەسى – ءتىلدىڭ مارتەبەسىمەن ايقىندالاتىن، تۇلعانىڭ ءتىلدى مەڭگەرۋ دەڭگەيى
ءتىلدىڭ دەيدەنتيفيكاتسياسى – ءتىل مەن قوعامنىڭ وركەنيەت دامۋىنىڭ ءتۇرلى باسپالداقتارىندا، ءبىرى بىرىنەن وقشاۋلانىپ قالۋى.
* * *
ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
1. https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K950001000_
2. https://ru.wikipedia.org/wiki/سوۆەتسكي_نارود
3. قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگى. ون بەس تومدىق.- ا.: «ارىس» باسپاسى، «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى»، 2006-2011).
4. ء[ۋالي ن. ءسوز بايلىعىن سارالاۋدىڭ نەگىزگى ناتيجەلەرى // قازاق ادەبي تiلiنiڭ سوزدiگi. – ا.: 2011. 15-ت. 819-ب.].
5. ستاريچەنوك ۆ.د. بولشوي لينگۆيستيچەسكي سلوۆار. – روستوۆ ن/د.: 2008. 532-ب.
6.https://sozdik.kz/ru/dictionary/translate/kk/ru/جالپاق/
7. پۋشكين ا. س. پيسمو ك يزداتەليۋ. ت. 7. م.-ل. 1949.
8. سەپير ە. گرامماتيست ي ەگو يازىك. - م.: 1993.
9. توقاەۆ ق.-ج. ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىندەگى ءسوز. 27. 05. 2020 ج.).
10. https://ru.wikipedia.org/wiki/ناتسيونالنىي_يازىك.
11.https://interneturok.ru/lesson/russian/fakultativ/orfoepiya-orfografiya/ponyatie-sovremennyy-russkiy-literaturnyy-yazyk-
12. https://lingvistics_dictionary.academic.ru
13. سلوۆار سوتسيولينگۆ. تەرمينوۆ (ياران).
