Astanada ótip jatqan 5-shi Dúnıejúzilik kóshpendiler oıyndaryna baılanysty kóshpendi ómir qalyptastyrǵan qazaqtyń ulttyq oıyndarynyń biri toǵyzqumalaqqa kóz salaıyq. Toǵyzqumalaq oıyny qazaqtyń kóshpendi ómir kórinisi desek artyq bolmaıdy. Kózimizdi jetkizý úshin toǵyzqumalaq oıynyn qysqasha saralap kórelik.
Toǵyzqumalaq oıyny osydan 4-5 myń jyldar buryn paıda bolǵan degen derekter bar, biraq adamzattyń kóshpendi dáýiriniń odan arǵy qoınaýynan bolýy da múmkin. Osyǵan uqsas oıyn týysqan kórshimiz qyrǵyz eli ǵana emes, tipti, Afrıka halyqtarynda da bar.
Toǵyzqumalaqty «Qoıshylar algebrasy» dep te ataıdy. Sebebi bul oıyndy alǵashynda óriste qoılaryn jýsatyp jibergen qoıshylar oınaıtyn bolǵan. Jerden uıa-shuńqyrlar qazylyp, qumalaqpen oınalǵan.
Endi toǵyzqumalaq oıynyn taldaı otyryp, ony qazaq halqynyń salt-dástúrimen salystyryp kórelik.
Qazirgi oıyn taqtasy 2 qazan, 18 otaý, 162 qumalaqtan turady. Oıyn basynda ár oıynshyǵa bir qazan, toǵyz otaýǵa toǵyz-toǵyzdan salynǵan 81 qumalaq tıesili. Alǵashqy júris jasaǵan oıynshyny bastaýshy, ekinshi júris jasaǵan oıynshyny qostaýshy dep ataıdy.
Júris jasaý úshin óz jaǵymyzdaǵy otaýlardyń birinen qumalaqtardyń bireýin ornynda qaldyryp, qalǵan segizin qolǵa alyp, soldan ońǵa qaraı bir-birlep taratamyz. Taratý sátinde qumalaqtar óz otaýlarymyzdan asyp ketetin bolsa, qarsylastyń otaýyna taratamyz.
Maqsat – óz qazanyna mol qumalaq jınaý. Ol úshin otaýlardy baıytý kerek. Baı otaýdyń qarsy jaqqa shyǵý múmkindigi mol.
Kórip otyrǵanymyzdaı, oıyn elementteri qazan, otaý, qumalaq attary qazaq turmysynan alynǵan. Tipti, oıynshylar da qarsylastar emes bastaýshy-qostaýshy bolyp tabylady.
Endi toǵyzqumalaqtyń osylaı atalý jáne otaýlar men qumalaqtardyń nege toǵyz bolǵan syryna keleıik.
«Qumalaq» degen sóz qoıdyń qumalaǵynan basqa uǵymdardy da bildiredi. Mysaly, «qumalaq salý», ne bolmasa «qumalaq ashý» degen sózder bar. Al qumalaq salatyn adamdy «qumalaqshy» dep ataıdy. Bul sózder qazaq arasynda keńinen taraǵan adamnyń taǵdyryna úńilýge múmkindik beretin ejelgi dástúrdi jáne sol dástúrdi oryndaıtyn adamdy bildiredi. Taǵy «qumalaq tas» degen sóz bar. Bul «domalaq» degen uǵymdy bildirip, «domalaq tastyń» beınesin beredi. Osylaı «qumalaq» sóziniń kóp maǵynaly ekenin kóremiz. Sondyqtan, qazaqtyń ulttyq oıynynyń «Toǵyzqumalaq» dep atalýy eshqandaı da ábestikti bildirmese kerek.
Toǵyzqumalaqtyń sany men otaýlardyń sany basqa san emes, toǵyz bolýynyń da ózindik zańdylyǵy bolsa kerek.
Toǵyz sanynyń qasıetine toqtalsaq, ana qursaǵynda náreste toǵyz aı, toǵyz kúnde ósip jetiledi. Bul san adamnyń paıda bolyp, jaryq dúnıege keletinge deıingi ýaqyt ólshemi. Toǵyz sany ómirge adam ákeledi. Kóshpendiler toǵyz sanyn bolmystyń shyńy dep sanaǵan, olardyń salt-dástúrleri men nanym-senimderinde toǵyz sany qasıetti bolyp eseptelingen. Toǵys sanynyń omonımi – «uzaq ómir». Sonymen birge, jer betindegi tirshilikke jáne adam ómirine áser etetin negizgi toǵyz planeta bar. Olardyń qozǵalysy jer betindegi búkil tirshilikke yqpal jasaıdy. Kóshpendi halyq ony jaqsy bilgen. Múmkin toǵyzqumalaq oıyny sol planetalar qozǵalysymen baılanysty shyǵar. Bul máseleni astrologııa ǵylymy qarastyrýy kerek.
Osy aıtylǵandardan toǵyzqumalaqtaǵy 9 sanynyń halyq dilimen tyǵyz baılanysyn jáne onyń úlken máni baryn kórýge bolady.
Burynǵy zamanda kóp balaly úı bir ákege, al qoǵam rýbasy aqsaqalǵa qatań baǵynǵan. Bala kámeletke jetken soń ákesi ony úılendirip otaý qurady. Toǵyzqumalaq oıynyndaǵy otaýda toǵyz qumalaq bolǵandyqtan, ol otaýdyń basy adam degen ıshara beredi.
Sóıtip, balalar ósken saıyn otaýlar kóbeıip, ulǵaıa beredi. Áke baılyǵy óziniń jıǵanymen ǵana emes, balalarynyń, ıaǵnı otaýlardyń baılyǵymen de ósedi.
Toǵyzqumalaq taqtasyn osyndaı qazaq ortasy dep qarastyratyn bolsaq, onda oınaýshyny ákemen, al otaýlardy onyń balalarynyń otbasymen salystyrýǵa bolady.
Adam ómirinde eki túrli baılyq bolady. Biri – adamnyń súıispenshiligin, meıirimdiligin, sabyrlylyǵyn, danalyǵyn, shydamdylyǵyn jáne basqa da adamı qasıetterin kórsetetin rýhanı baılyq, al ekinshisi onyń densaýlyǵyn, sulýlyǵyn, kúsh-qýatyn, qaltasyndaǵy aqshasyn jáne basqa da tándik artyqshylyǵyn kórsetetin dúnıelik baılyq. Dúnıelik baılyq máńgilikti emes, ózgerip otyrady, al ólgen kezde adam odan múlde aıyrylady. Rýhanı baılyq, kerisinshe, máńgilikti, eshýaqytta kemimeıdi, ólgennen keıin o dúnıede adamnyń azyǵy bolady. Ómir maqsatyna jetkizetin baılyq ta, osy rýhanı baılyq. Bul dúnıede adam rýhanı baılyǵyn kóbeıtý úshin óziniń dúnıelik baılyǵyn paıdalanady. Bul toǵyzqumalaqta qazandaǵy baılyqty molaıtý úshin otaýdaǵy baılyqty qoldaný tárizdi. Toǵyzqumalaqta da eki túrli baılyq bar. Biri – qazandaǵy qumalaqtar. Kim óziniń qazanynda kóp qumalaq jınasa – sol jeńiske jetedi. Sondyqtan bular oıynshyny jeńiske jetkizetin qumalaqtar – negizgi baılyq bolyp tabylady. Ekinshisi – otaýlardaǵy qumalaqtar. Bular qazandaǵy qumalaqtardy kóbeıtý úshin paıdalanady, ıaǵnı jeńiske jetý quraly ǵana.
Osylaı ómir kórinisterin toǵyzqumalaqpen salystyratyn bolsaq, otaýdaǵy baılyq dúnıelik baılyq tárizdi birde kóbeıip, birde azaıyp otyrady, sondyqtan ol ózgergish dúnıelik baılyq bolyp tabylady da, al qazandaǵy baılyq azaımaıdy, tek qana ulǵaıyp otyrady jáne jeńiske jetkizetin tek qana osy baılyq, sondyqtan ol ómirdegi rýhanı baılyq tárizdi. Toǵyzqumalaq dástúri men kóshpendi tirshilik dástúri uqsas – kóshpendi adam óziniń rýhanı baılyǵyn ulǵaıtý jolynda mal-múlkin paıdalanatyny tárizdi, oıynshy da qazandaǵy qumalaqtaryn kóbeıtý úshin otaýdaǵy qumalaqtardy paıdalanady.
Baıý úshin alý kerek. Al alý úshin áýeli berý kerek. Bul kóshpendi ómirdiń tabıǵı qubylysy. Toǵyzqumalaqta da, bastaýshy bolǵan oıynshy óziniń birinshi júrisinde áke tárizdi bir otaýynan bastap sol otaýdaǵy baılyqty úlestirip bere bastaıdy. Ol otaýǵa da ómir súrý kerek bolǵandyqtan, ol otaýdaǵy baılyqty túgeldeı úlestirmeı, bir bóligin qaldyrady, ıaǵnı bir qumalaqty qaldyrady da, basqalaryn úlestiredi. Úlestirgende áýeli eń jaqyn otaýdan bastaıdy. Sebebi jaqsylyq jasaýdy eń jaqynyńnan bastaý kerek. Jaqsylyqty jaqynyńa jasaı almasań, basqaǵa da jasaı almaısyń. Bul ómir zańdylyǵy. Sóıtip, baılyq jınaý úshin ol birtindep eń jaqynynan bastap úlestiredi de, alystaǵylarǵa, tipti, taqtadaǵy óziniń qarsy jaǵyndaǵy otaýlarǵa kóshedi. Sońǵy tasy túsken qarsy jaqtaǵy otaýdaǵy barlyq baılyqty (qumalaqtardy) alyp óziniń qazanyna salady. Osylaı ol rýhanı baılyq jınaıdy. Qumalaǵyn bergen otaý qazir bos qalǵanymen, ol odan azyp ketpeıdi – oıyn barysynda oǵan baılyq qaıtadan jınalady. Sebebi ol berdi, endeshe bergen qaıta alady.
Oıyn barysynda júrýshi alys-beris tártibi boıynsha bir otaýdan alynǵan baılyqty barlyq otaýlarǵa birdeı salyp shyǵady, ıaǵnı ol áýeli óziniń mańyndaǵylaryna berip, qorshaǵan ortasyn baıytady. Eger odan asyp ketse, onda ol kelesi jaqtyń otaýlaryna beredi. Bergen saıyn otaýdaǵy adamdardyń rızashylyǵyn alyp, baılyq jınaý arqyly óziniń rýhanı bolmysyn ósiredi. Maqsat – qarsy jaqtaǵy sońǵy bergen otaýdyń baılyǵyn óziniń qazanyna salý. Ol úshin júristiń aldynda áýeli alatyn otaýdyń jaǵdaıyn bilip alyp, ony jup sandy etý kerek. Sonda ǵana ol otaýdaǵy qumalaqtardy óz qazanyna salady.
Kóshpeli adamnyń ómiri tabıǵat baılyǵyn jınaýǵa baılanysty. Toǵyzqumalaq oıyny da osynyń kórinisi. Qazirgi sport oıyndary jeńý úshin qarsylastyń kúshin azaıtyp, ony qurtýǵa negizdelgen. Iaǵnı oıynshy qarsylastyń tastaryn jep, azaıtýǵa umtylady. Toǵyzqumalaqta olaı emes. Toǵyzqumalaqtyń maqsaty qarsylastyń tasyn jeý emes, ózine baılyq jınaý. Baılyq jınaý kóshpeli dáýirden kele jatqan ádis, sonyń kórinisiniń biri. Ejelgi adam jemis-jıdek, jabaıy ósimdikterdiń dánderin, tamyrlaryn jınap jáne ańshylyqpen shuǵyldanyp, ańdardyń terisin, júnin jınap óz qajetine jaratyp daǵdylanǵan. Keıinnen maldy qolǵa úıretkennen keıin ony tabıǵat baılyǵyn jınaýǵa paıdalandy. Mal dalada jaıylyp, kún qýatynan paıda bolǵan shópti jep, óziniń júni, súti tárizdi denesiniń fızıologııalyq qubylystaryna aınaldyrdy. Adam maldyń jınap ákelgen sol baılyqtaryn paıdalandy. Sóıtip mal adam úshin tabıǵat baılyǵyn jınaıtyn quralǵa aınalyp, ómir tiregi boldy. Mal tabıǵattyń bir bóligi bolǵandyqtan, bul adamdy tabıǵattan bólgen joq, kerisinshe, jaqyndata tústi. Osylaı kóshpeli adam tabıǵattan bólinbeı, únemi onyń bir bóligi sezinip otyrdy. Tabıǵattan ózine keregin mal arqyly jınaıdy. Adamǵa eshteńe jasap keregi joq, tek qana maldyń jaıylymyna jaǵdaı jasasa boldy. Mal adamǵa kerektilerdi ózi daladan jınap ákeledi. Sondyqtan kóshpendiniń ómiri mal sanyna baılanysty boldy, al mal sany tabıǵat qubylystaryna baılanysty. Adamnyń ómiri tabıǵat qubylystaryna tikeleı táýeldi bolǵandyqtan, ol kóńilin qorshaǵan ortaǵa tolyq aýdaryp, onymen tyǵyz baılanysta bolýǵa májbúr boldy. Osylaı, tabıǵatpen tyǵyz baılanysqan táńirshildik dúnıetanymy paıda boldy. Adam tabıǵat qubylysyn barlap, onyń syrlaryn túsine bilip, ómirin baılanystyryp otyrdy. Mysaly, kóshken qustar minezi boıynsha, jan-janýardardyń áreketterine qarap tabıǵat ózgeristerin barlady. Tabıǵat qubylystaryn bilý jaılaýǵa shyǵý, qystaýǵa qaıtý merzimderin anyqtaýǵa múmkindik berdi.
Tabıǵat Joǵary Jaratýshynyń bir kórinisi bolǵandyqtan, adam únemi Sonyń yqpalynda bolyp, Onyń shapaǵatyn únemi sezinip otyrdy. Osylaı adam búkil álemniń bir múshesine aınalyp, onyń rýhanı damýy evolıýııa jolymen tabıǵı túrde boldy. Kóshpendi ómir Bolmystyń bir bóligi retinde adamǵa osylaı áser etti. Bolmys kemshiliksiz, úılesimdi bolǵandyqtan, Onyń bir bóligi kóshpendi ómir de kemshiliksiz boldy. Sondyqtan, kóshpendiler adamzat órkenıetiniń qozǵaýshy kúshine aınaldy.
Ulttyq oıynymyz toǵyzqumalaqty durys túsinip, tolyq qabyldaıtyn bolsaq, umytylyp bara jatqan dástúrimiz ǵana emes, burynǵy er minezdi bolmysymyzdy da qalpyna keltire alar edik.
Dosym Omarov
