ارال تەڭىزى سۋىنىڭ تارتىلۋى – حح عاسىردىڭ ەڭ اۋقىمدى ەكولوگيالىق داعدارىستارىنىڭ ءبىرى. وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا-اق ول ىرىلىگى بويىنشا الەمدە ءتورتىنشى ورىندا بولدى، فاۋناسىندا ونداعان جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر تۇرلەرى تابيعاتپەن ۇيلەسىمدىكتە ءومىر ءسۇردى. الايدا، ادامداردىڭ ءىس-ارەكەتىنە بايلانىستى سۋ دەڭگەيى تەز ارادا تايازداپ كەتتى، اينالاداعى بارلىق تىرشىلىك اتاۋلىسى جويىلا باستادى. ءبىر كەزدەرى تەڭىزدىڭ ەڭ سۋى مول، وڭتۇستىك بولىگى كەۋىپ، دەنساۋلىققا ايتارلىقتاي زيان كەلتىرەتىن تۇزدارى بار جاڭا ءشول دالا – ارالقۇم پايدا بولدى. ارالداعى تۇزدى-شاڭدى داۋىلدان بولعان اپات الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنە اسەر ەتتى. بۇگىندە ادامدار تەڭىزدىڭ كىشى، سولتۇستىك بولىگىن قۇتقارۋ ءۇشىن كۇرەسۋدە.
ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى حالىقارالىق ارالدى قۇتقارۋ قورى ديرەكتسياسىنىڭ اتقارۋشىسى، گەوگرافيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى مارات نارباەۆ Taspanews.kz رەداكتسياسى تىلشىسىنە ارال تەڭىزىن قالپىنا كەلتىرۋ جونىندەگى اعىمداعى جانە بولاشاق ءىس-شارالار تۋرالى ايتتى.
الەمدىك ماڭىزى
نارباەۆتىڭ ايتۋىنشا، كليماتتىڭ وزگەرۋى جانە ونىڭ قورشاعان ورتاعا اسەرى تەك قازاقستان ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل ورتالىق ازيا ءۇشىن دە ماڭىزدى. پاريج كەلىسىمىن وڭىردە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ راتيفيكاتسيالاعان قازاقستان كليماتتىڭ وزگەرۋىنە بەيىمدەلۋ جانە ونى جۇمسارتۋ جونىندەگى جاھاندىق باستامالارعا بەلسەندى قاتىسادى. وسى ماقساتتا ءبىر بولىگى رەتىندە ەل بيوالۋانتۇرلىلىكتى ساقتاۋ بويىنشا كۋنمين-مونرەال جاھاندىق شەڭبەرلىك باعدارلاماسىنا (بجشب) قوسىلدى.
كليماتتىڭ وزگەرۋى قازىردىڭ وزىندە ارال ماڭى وڭىرىنە ايتارلىقتاي اسەر ەتتى. نارباەۆ بۇۇ دامۋ باعدارلاماسىمەن بىرلەسىپ جۇرگىزىلگەن عىلىمي-مونيتورينگتىك جۇمىستار كليمات وزگەرىسىنىڭ حالىق دەنساۋلىعى مەن ەكوجۇيەگە تىكەلەي اسەرىن كورسەتتى. تەمپەراتۋرانىڭ قالىپتان تىس جوعارىلاۋى، شاڭدى جانە تۇزدى داۋىلداردىڭ كوبەيۋى سۋ قاۋىپسىزدىگى مەن قورشاعان ورتا جاعدايىنا تەرىس اسەر ەتەدى.
بايىرعى ارال تەڭىزى
تاريحي تۇرعىدان العاندا، ارال تەڭىزى مەن ونىڭ اينالاسى باي جانە گۇلدەنگەن ايماقتار بولدى، الايدا حالىق سانى ءوسۋى مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق دامۋى جاعدايىندا سۋعا دەگەن قاجەتتىلىك ارتتى. ارالدى قورەكتەندىرەتىن نەگىزگى وزەندەر – ءامۋداريا مەن سىرداريادان سۋدى جاپپاي الۋ سالدارىنان ارالدى بۇرىنعى دەڭگەيگە كوتەرۋ مۇمكىن بولمادى.
نارباەۆ 1993 جىلى دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ (دب) ميسسياسى ارالعا سىرتقى كوزدەردەن، مىسالى، سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتقا قۇياتىن وزەندەردەن نەمەسە كاسپي تەڭىزىنەن سۋ قۇيۋ تۋرالى ۇسىنىستى ناتيجەسىز دەپ تانىعانىن اتاپ ءوتتى. دب ميسسياسى سونىمەن قاتار كورشى رەسپۋبليكالار وزدەرىنىڭ سۋ رەسۋرستارىنىڭ ەداۋىر بولىگىن ارال تەڭىزىنە جىبەرۋگە كەلىسۋى ەكىتالاي دەپ سانادى. سۋدى تۇتىنۋدى ازايتۋ، سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋدى جاقسارتۋ جانە وسىرىلەتىن ەگىن قۇرامىن وزگەرتۋ ءبىرىنشى كەزەكتەگى مىندەت دەگەن قورىتىندى شەشىم شىقتى. الايدا، ساراپشى اتاپ وتكەندەي، ارال تەڭىزىنىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋ ءۇشىن ۇنەمدەلگەن سۋدى ساقتاپ قويۋدىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي نەگىزدىلىگى كۇماندى بولىپ قالا بەرەدى.
ونىڭ ايتۋىنشا، دب ميسسياسى قورشاعان ورتانى قورعاۋعا جانە ءوڭىر حالقىنىڭ تۇرمىستىق جاعدايىن جاقسارتۋعا باسا نازار اۋدارۋ كەرەكتىگىن اتاپ ءوتتى. بۇل ايماقتاعى سۋدىڭ ماڭىزى زور، ونسىز ءوسۋ مەن دامۋدى قامتاماسىز ەتۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دب بايانداماسىندا سۋدى تاراتۋمەن، ساپانى باقىلاۋمەن، مۇمكىن بولاتىن قاقتىعىستاردى شەشۋمەن، ستراتەگيالىق جوسپارلاۋمەن جانە باسسەيندەگى سۋ رەسۋرستارىن ءتيىمدى باسقارۋمەن اينالىساتىن ۇيىمداستىرۋشىلىق قۇرىلىمداردى نىعايتۋعا ەرەكشە نازار اۋدارىلدى.
نارباەۆ كۇش-جىگەر ارالدىڭ قالعان سۋلارىنا قولايلى جاعداي جاساۋعا باعىتتالعانىن اتاپ ءوتتى.
"وزەننىڭ دەلتالىق جۇيەلەرى، سۋلى-باتپاقتى جەرلەر، كول جۇيەلەرى، وزەندەر ءۇشىن قولايلى گيدروەكولوگيالىق جاعداي جاساۋ جانە ارال تەڭىزىنىڭ قالعان سۋ وبەكتىلەرى ءۇشىن قولايلى رەجىم قۇرۋدا بارىنشا كۇش سالساق، بۇل – ءماندى ءىس",
وڭ وزگەرىستەر
ساراپشى سۋ وبەكتىلەرىن ءساتتى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ مىسالى رەتىندە 1994 جىلى ىسكە قوسىلعان سولتۇستىك ارال تەڭىزىن قالپىنا كەلتىرۋ جوباسىن كەلتىردى. 2006 جىلى كوكارال بوگەتىنىڭ سالۋ سۋ كولەمىن 27 تەكشە شاقىرىمعا دەيىن ۇلعايتۋعا مۇمكىندىك بەردى.
"بۇل ونىڭ ماكسيمۋمى دەپ ايتۋعا دا بولادى. قولدانىلعان شارادان سوڭ ميكروكليمات تا بىردەن وزگەردى",
ول بۇل جوبانى جۇزەگە اسىرۋ جاعالاۋ بويىمەن جالعاسقان اۋماقتارعا جاعىمدى اسەر ەتكەنىن ءتۇسىندىردى: كليمات جاقساردى، بالىق سالاسى قالپىنا كەلدى جانە بالىق اۋلاۋ كولەمى جىلىنا 7-8 مىڭ تونناعا دەيىن جەتتى. بۇل ەۋروپالىق وداق ەلدەرىنە، رەسەيگە، قىتايعا جانە باسقا مەملەكەتتەرگە بالىق ونىمدەرىن ەكسپورتتاۋدى قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك بەردى. ءوز كەزەگىندە ايماقتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايى ەداۋىر جاقساردى.
"كوكارال بوگەتى – ورتالىق ازيانىڭ ەكولوگيالىق برەندى. بارلىعى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ارال تەڭىزىن قالاي ساقتاپ قالعانىن كورگىسى كەلەدى",
سونىمەن قاتار، سولتۇستىك ارال تەڭىزىن قالپىنا كەلتىرۋ جوباسىمەن بىرگە ارال جانە قازالى اۋداندارىن تازا اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ جوباسى ىسكە اسىرىلدى.
"قازىر ارال-سارىبۇلاق توپتىق سۋ قۇبىرى بار. ول قوسامان مەن تولاعايدان اۋىز سۋ الادى. وندا اۋىز سۋ وتە تازا. وسىدان كەيىن ارال مەن قازالى اۋدانىنىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارىنىڭ دەنساۋلىعى ايتارلىقتاي جاقساردى",
ونىڭ ايتۋىنشا، جوبالار جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن جاقسارتۋعا، كوشى-قوندى توقتاتۋعا جانە ءوڭىر تۇرعىندارىنىڭ دەنساۋلىعىن تۇراقتاندىرۋعا مۇمكىندىك بەردى.
ارال ماڭى ەكولوگيالىق ماسەلەلەرى جانە حالىق دەنساۋلىعى
نارباەۆ سونداي-اق قر-داعى حالىقارالىق ارالدى قۇتقارۋ قورى اتقارۋشى ديرەكتسياسىنىڭ 2023 جىلعى قىزمەتى تۋرالى ەسەپتىڭ دەرەكتەرىن كەلتىردى. وعان سايكەس ارال تەڭىزىندە ميللياردتاعان توننا ۋلى تۇزدار جينالعان، ولار اۋىل شارۋاشىلىعى القاپتارىن جۋ ءۇشىن پايدالانىلعان سۋمەن كەلگەن. ساراپشىلار تەڭىزدىڭ قۇرعاعان تۇبىندە شامامەن 107-114 ميلليارد توننا تۇز جينالعانىن انىقتادى. بۇل جاعداي بارلىق دەرلىك ۋىلدىرىق شاشاتىن جەرلەردىڭ جويىلۋىمەن بىرگە بالىق قورىنىڭ ازايۋىنا اكەلدى. بۇرىن 34-كە جۋىق ءتۇر بولعان، ولاردىڭ 20-دان استامى كوممەرتسيالىق ماڭىزى بارلار. بۇل ءبىر كەزدەرى 60 مىڭعا جۋىق ادامدى جۇمىسپەن قامتىعان جەرگىلىكتى بالىق اۋلاۋ سالاسىنا اۋىر سوققى بولدى.
بۇگىندە ارال ماڭىنداعى بالىق اۋلاۋ سالاسى قيىن كەزەڭدى باستان وتكەرۋدە. 2023 جىلى سولتۇستىك ارال تەڭىزىنىڭ كولەمى 20,1 كم³ قۇرادى، كول جۇيەلەرى مەن سۋلى-باتپاقتى جەرلەردىڭ سۋ بەتىنىڭ اۋدانى 439 كم²-گە جەتتى جانە 7000 توننا بالىق اۋلاۋعا رۇقسات ەتىلدىى. سالىستىرۋ ءۇشىن، 2007 جىلى سۋ كولەمى 26,3 كم³ قۇرادى، سۋ وبەكتىلەرىنىڭ اۋدانى 1014 كم²، ال بالىق اۋلاۋ ءليميتى 1920 توننانى قۇرادى.
نارباەۆتىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، جىل سايىن ارالدىڭ قۇرعاق تۇبىنەن جەلدەن 80 ميلليون تونناعا دەيىن ۋلى تۇزدار كوتەرىلىپ، سودان كەيىن باتىس ەۋروپا مەن تيان-شان مەن گيمالاي تاۋلارىنا دەيىن مىڭداعان شاقىرىمعا تارالادى. بۇل بۇكىل ايماقتاعى ادامدار مەن ەكوجۇيەلەردىڭ دەنساۋلىعىنا تەرىس اسەر ەتەدى. لاستانعان اۋامەن تىنىس الاتىن جەرگىلىكتى تۇرعىندار كوز، وكپە، اس قورىتۋ جانە نەسەپ، جىنىس جۇيەسى اۋرۋلارى، سونداي-اق قان اۋرۋلارى سياقتى كوپتەگەن اۋرۋلاردان زارداپ شەگەدى.
ساراپشى ارال تەڭىزىنە ءامۋداريا مەن سىرداريا سۋلارىمەن بىرگە كەلگەن ۋلى تۇزدار مەن باسقا دا قاۋىپتى حيميالىق زاتتار، سونىڭ ىشىندە پەستيتسيدتەر مەن گەربيتسيدتەر ونىڭ قۇرعاعان تۇبىندە قالعانىن ءتۇسىندىردى. ول جىل سايىن سىرداريا وزەنىنە كوللەكتورلىق-درەناجدىق سۋلار ارقىلى شامامەن 20 ميلليون توننا تۇز توگىلەتىنىن، سونداي-اق سۋدا اۋىر مەتالدار تابىلاتىنىن، ولاردىڭ مولشەرى وزەن اعىسى بويىمەن 2-دەن 216 تونناعا دەيىن جەتەتىنىن اتاپ ءوتتى.
"ەندى، ارينە، ءبارى شاڭمەن، جەلمەن كوتەرىلەدى. سوندىقتان بىزدە تۇزدى-شاڭدى داۋىلدار كوتەرىلەدى. بۇل داۋىلدار جيىلەپ كەتتى، ەگەر بۇرىن جىلىنا 10 شاڭدى داۋىل بولسا، قازىر كليماتتىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى بۇل 3-4 ەسە ءوستى",
وسى قۇبىلىستارمەن كۇرەسۋ ءۇشىن ورمان مەليوراتسياسى جانە توپىراقتىڭ جوعارى تۇزدىلىعىنا توتەپ بەرە الاتىن گاللوفيتتى وسىمدىكتەردى ەنگىزۋ بويىنشا جوسپارلى جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە. نارباەۆ، سونىمەن قاتار، شاڭ مەن تۇز ارالاس داۋىلداردى مەحانيكالىق تۇردە تاراتپاي ۇستاپ قالۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى. بۇل ارالقۇم اۋىلىندا ءساتتى جۇزەگە اسىرىلدى.
قۇم جىلجۋى
ارالقۇم اۆتونوميالىق وكرۋگىندە ءۇش ەلدى مەكەن بار – اتتاس اۋىل، سونداي-اق 1700-دەن استام تۇرعىنى بار شومىش جانە مويناق اۋىلدارى. جەرگىلىكتى تۇرعىندار ءۇشىن جاقىنداپ كەلە جاتقان قۇمدار كەلەڭسىزدىككە اينالدى. قۇمدى بارحانداردىڭ ۇزىندىعى 1500 م قۇرادى، ال ولاردىڭ جالپى اۋدانى –شامامەن 75 گا. قۇمدى داۋىلدار كوبىنەسە وڭتۇستىك-باتىس پەن سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي ەكى باعىتتا جىلجىعان، دەدى نارباەۆ.
ارالقۇم اۋىلىنداعى 80-گە جۋىق ءۇي قۇممەن جابىلىپ قالۋ قاۋپىنە ۇشىرادى، قۇمدار اۋىلدىق اۋرۋحاناعا، مەكتەپكە جانە ستاديونعا جاقىنداعان. قۇم جىلجۋمەن كۇرەس كوپ ۋاقىتتى قاجەت ەتەتىن جانە قاراجاتتى كوپ تالاپ ەتەتىن ءىس-شارا بولىپ سانالدى.
الايدا، نارباەۆتىڭ ايتۋىنشا، تابيعي اپات مەحانيكالىق جانە فيتومەليوراتيۆتى (وسىمدىكدىكتەر ەسەبىنەن جاعدايلاردى جاقسارتۋ) ادىستەردىڭ كومەگىمەن توقتاتىلدى. پيلوتتىق جوبا بۇۇدب شولدىك جوباسى بويىنشا 2016 جىلدىڭ ماۋسىمىنان 2017 جىلدىڭ قاراشاسى ارالىعىندا ىسكە قوسىلعان.
جۇمىستاردى اۋىلدىق وكرۋگ اكىمدىگىمەن بىرگە "بايتاق دالا" قوعامدىق بىرلەستىگى ورىندادى.
قاۋىپتى ۋچاسكەنى مالدان قورشاپ، قۇمدارى سازداۋ جۇرگىزىلدى، 5 مىڭ قامىس بايلامىنان جەلگە قارسى قورعان جاسالىپ، وسىمدىكتەر مەن مالعا ارنالعان جەمشوپ وتىرعىزىلدى. وبلىستا وسىمدىكتەردى وتىرعىزۋ پيلوتتىق جوبانىڭ ءساتتى وتۋىنەن كەيىن قايتا جالعاستى. ال جەرگىلىكتى تۇرعىندار ءۇشىن قۇمعا قارسى كۇرەس بويىنشا وقىتۋ ءىس-شارالارى وتكىزىلدى.
وسى شارالاردىڭ ارقاسىندا اۋىلدىڭ اينالاسىندا شولەيتتەنۋ مەن قۇم جابۋ ازايدى. ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، وتىرعىزىلعان وسىمدىكتەردىڭ 60-70%-عا تامىرلارى تاراپ، جەرگە بەيىمدەلىپ كەتتى، اسىرەسە قۇمدى كوتەرمەي، ۇستاپ تۇراتىن سەكسەۋىل مەن جۇزگىننىڭ پايداسى مول بولدى.
ارالدىڭ بولاشاعى
مارات نارباەۆ ءوڭىردىڭ جانە ونىڭ سۋ وبەكتىلەرىنىڭ بولاشاعى سۋ رەسۋرستارىن ساۋاتتى باسقارۋعا جانە ودان ءارى دامىتۋعا تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن اتاپ ءوتتى. ول سۋ رەسۋرستارىنا جۇكتەمەنى ازايتۋ ءۇشىن بالاما شەشىم بولا الاتىن بالىق شارۋاشىلىعى مەن اكۆامادەنيەتتى دامىتۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك باعدارلامانىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى. سونىمەن قاتار، ساراپشى سۋدى ۇنەمدەۋ تەحنولوگيالارىن، قۇرعاقشىلىققا ءتوزىمدى داقىلداردى جانە تەرەڭ وڭدەۋدى دامىتۋ قاجەت دەگەن قورىتىندىعا كەلدى
كەلە جاتقان 18 قىركۇيەكتە حالىقارالىق ارالدى قۇتقارۋ قورى باسقارماسى وتىرىسىن جانە اتقارۋ كوميتەتىنىڭ دامۋ جولىنداعى حالىقارالىق سەرىكتەستەرىمەن كەزدەسۋىن وتكىزۋ جوسپارلانعان، وندا ارال تەڭىزى باسسەينىندە جوبالاردى ىسكە اسىرۋ ماسەلەلەرى تالقىلانادى.
