Uly dauyldar men şöleit: Araldy qūtqaru qalai ıske asuda

Aral teŋızı suynyŋ tartyluy – HH ǧasyrdyŋ eŋ auqymdy ekologiialyq daǧdarystarynyŋ bırı. Ötken ǧasyrdyŋ ortasynda-aq ol ırılıgı boiynşa älemde törtınşı orynda boldy, faunasynda ondaǧan januarlar men ösımdıkter türlerı tabiǧatpen üilesımdıkte ömır sürdı. Alaida, adamdardyŋ ıs-äreketıne bailanysty su deŋgeiı tez arada taiazdap kettı, ainaladaǧy barlyq tırşılık ataulysy joiyla bastady. Bır kezderı teŋızdıŋ eŋ suy mol, oŋtüstık bölıgı keuıp, densaulyqqa aitarlyqtai ziian keltıretın tūzdary bar jaŋa şöl dala – Aralqūm paida boldy. Araldaǧy tūzdy-şaŋdy dauyldan bolǧan apat älemnıŋ köptegen elderıne äser ettı. Bügınde adamdar teŋızdıŋ kışı, soltüstık bölıgın qūtqaru üşın küresude. Direktordyŋ orynbasary, Qazaqstan Respublikasyndaǧy Halyqaralyq Araldy qūtqaru qory direksiiasynyŋ atqaruşysy, geografiia ǧylymdarynyŋ kandidaty Marat Narbaev Taspanews.kz redaksiiasy tılşısıne Aral teŋızın qalpyna keltıru jönındegı aǧymdaǧy jäne bolaşaq ıs-şaralar turaly aitty.

Älemdık maŋyzy

Narbaevtyŋ aituynşa, klimattyŋ özgeruı jäne onyŋ qorşaǧan ortaǧa äserı tek Qazaqstan üşın ǧana emes, bükıl Ortalyq Aziia üşın de maŋyzdy. Parij kelısımın öŋırde alǧaşqylardyŋ bırı bolyp ratifikasiialaǧan Qazaqstan klimattyŋ özgeruıne beiımdelu jäne ony jūmsartu jönındegı jahandyq bastamalarǧa belsendı qatysady. Osy maqsatta bır bölıgı retınde el Bioaluantürlılıktı saqtau boiynşa Kunmin-Monreal jahandyq şeŋberlık baǧdarlamasyna (BJŞB) qosyldy. Klimattyŋ özgeruı qazırdıŋ özınde Aral maŋy öŋırıne aitarlyqtai äser ettı. Narbaev BŪŪ Damu baǧdarlamasymen bırlesıp jürgızılgen ǧylymi-monitoringtık jūmystar klimat özgerısınıŋ halyq densaulyǧy men ekojüiege tıkelei äserın körsettı. Temperaturanyŋ qalyptan tys joǧarylauy, şaŋdy jäne tūzdy dauyldardyŋ köbeiuı su qauıpsızdıgı men qorşaǧan orta jaǧdaiyna terıs äser etedı.

Baiyrǧy Aral teŋızı

Tarihi tūrǧydan alǧanda, Aral teŋızı men onyŋ ainalasy bai jäne güldengen aimaqtar boldy, alaida halyq sany ösuı men Ortalyq Aziia elderınıŋ ekonomikalyq damuy jaǧdaiynda suǧa degen qajettılık artty. Araldy qorektendıretın negızgı özender – Ämudariia men Syrdariiadan sudy jappai alu saldarynan Araldy būrynǧy deŋgeige köteru mümkın bolmady.   Narbaev 1993 jyly Düniejüzılık banktıŋ (DB) missiiasy Aralǧa syrtqy közderden, mysaly, Soltüstık Mūzdy mūhitqa qūiatyn özenderden nemese Kaspii teŋızınen su qūiu turaly ūsynysty nätijesız dep tanyǧanyn atap öttı. DB missiiasy sonymen qatar körşı respublikalar özderınıŋ su resurstarynyŋ edäuır bölıgın Aral teŋızıne jıberuge kelısuı ekıtalai dep sanady. Sudy tūtynudy azaitu, su resurstaryn basqarudy jaqsartu jäne ösırıletın egın qūramyn özgertu bırınşı kezektegı mındet degen qorytyndy şeşım şyqty. Alaida, sarapşy atap ötkendei, Aral teŋızınıŋ deŋgeiın köteru üşın ünemdelgen sudy saqtap qoiudyŋ ekonomikalyq jäne saiasi negızdılıgı kümändı bolyp qala beredı. Onyŋ aituynşa, DB missiiasy qorşaǧan ortany qorǧauǧa jäne öŋır halqynyŋ tūrmystyq jaǧdaiyn jaqsartuǧa basa nazar audaru kerektıgın atap öttı. Būl aimaqtaǧy sudyŋ maŋyzy zor, onsyz ösu men damudy qamtamasyz etu mümkın emes. Sondyqtan DB baiandamasynda sudy taratumen, sapany baqylaumen, mümkın bolatyn qaqtyǧystardy şeşumen, strategiialyq josparlaumen jäne basseindegı su resurstaryn tiımdı basqarumen ainalysatyn ūiymdastyruşylyq qūrylymdardy nyǧaituǧa erekşe nazar audaryldy.   Narbaev küş-jıger Araldyŋ qalǧan sularyna qolaily jaǧdai jasauǧa baǧyttalǧanyn atap öttı. "Özennıŋ deltalyq jüielerı, suly-batpaqty jerler, köl jüielerı, özender üşın qolaily gidroekologiialyq jaǧdai jasau jäne Aral teŋızınıŋ qalǧan su obektılerı üşın qolaily rejım qūruda barynşa küş salsaq, būl – mändı ıs", - dep atap öttı ǧylym kandidaty.

Oŋ özgerıster

Sarapşy su obektılerın sättı qalpyna keltırudıŋ mysaly retınde 1994 jyly ıske qosylǧan Soltüstık Aral teŋızın qalpyna keltıru jobasyn keltırdı. 2006 jyly Kökaral bögetınıŋ salu su kölemın 27 tekşe şaqyrymǧa deiın ūlǧaituǧa mümkındık berdı. "Būl onyŋ maksimumy dep aituǧa da bolady. Qoldanylǧan şaradan soŋ mikroklimat ta bırden özgerdı", — dep atap öttı Narbaev. Ol būl jobany jüzege asyru jaǧalau boiymen jalǧasqan aumaqtarǧa jaǧymdy äser etkenın tüsındırdı: klimat jaqsardy, balyq salasy qalpyna keldı jäne balyq aulau kölemı jylyna 7-8 myŋ tonnaǧa deiın jettı. Būl Europalyq odaq elderıne, Reseige, Qytaiǧa jäne basqa memleketterge balyq önımderın eksporttaudy qalpyna keltıruge mümkındık berdı. Öz kezegınde aimaqtyŋ äleumettık-ekonomikalyq jaǧdaiy edäuır jaqsardy. "Kökaral bögetı – Ortalyq Aziianyŋ ekologiialyq brendı. Barlyǧy Qazaqstannyŋ Soltüstık Aral teŋızın qalai saqtap qalǧanyn körgısı keledı",- dedı maman.   Sonymen qatar, Soltüstık Aral teŋızın qalpyna keltıru jobasymen bırge Aral jäne Qazaly audandaryn taza auyz sumen qamtamasyz etu jobasy ıske asyryldy. "Qazır Aral-Sarybūlaq toptyq su qūbyry bar. Ol Qosaman men Tolaǧaidan auyz su alady. Onda auyz su öte taza. Osydan keiın Aral men Qazaly audanynyŋ jergılıktı tūrǧyndarynyŋ densaulyǧy aitarlyqtai jaqsardy",— dedı Narbaev. Onyŋ aituynşa, jobalar jergılıktı halyqtyŋ ömır süru sapasyn jaqsartuǧa, köşı-qondy toqtatuǧa jäne öŋır tūrǧyndarynyŋ densaulyǧyn tūraqtandyruǧa mümkındık berdı.

Aral maŋy ekologiialyq mäselelerı jäne halyq densaulyǧy

Narbaev sondai-aq QR-daǧy Halyqaralyq Araldy qūtqaru qory Atqaruşy direksiiasynyŋ 2023 jylǧy qyzmetı turaly eseptıŋ derekterın keltırdı. Oǧan säikes Aral teŋızınde milliardtaǧan tonna uly tūzdar jinalǧan, olar auyl şaruaşylyǧy alqaptaryn juu üşın paidalanylǧan sumen kelgen. Sarapşylar teŋızdıŋ qūrǧaǧan tübınde şamamen 107-114 milliard tonna tūz jinalǧanyn anyqtady. Būl jaǧdai barlyq derlık uyldyryq şaşatyn jerlerdıŋ joiyluymen bırge balyq qorynyŋ azaiuyna äkeldı. Būryn 34-ke juyq tür bolǧan, olardyŋ 20-dan astamy kommersiialyq maŋyzy barlar. Būl bır kezderı 60 myŋǧa juyq adamdy jūmyspen qamtyǧan jergılıktı balyq aulau salasyna auyr soqqy boldy. Bügınde Aral maŋyndaǧy balyq aulau salasy qiyn kezeŋdı bastan ötkerude. 2023 jyly Soltüstık Aral teŋızınıŋ kölemı 20,1 km³ qūrady, köl jüielerı men suly-batpaqty jerlerdıŋ su betınıŋ audany 439 km²-ge jettı jäne 7000 tonna balyq aulauǧa rūqsat etıldıy. Salystyru üşın, 2007 jyly su kölemı 26,3 km³ qūrady, su obektılerınıŋ audany 1014 km², al balyq aulau limitı 1920 tonnany qūrady.   Narbaevtyŋ mälımetterı boiynşa, jyl saiyn Araldyŋ qūrǧaq tübınen jelden 80 million tonnaǧa deiın uly tūzdar köterılıp, sodan keiın Batys Europa men Tian-Şan men Gimalai taularyna deiın myŋdaǧan şaqyrymǧa taralady. Būl bükıl aimaqtaǧy adamdar men ekojüielerdıŋ densaulyǧyna terıs äser etedı. Lastanǧan auamen tynys alatyn jergılıktı tūrǧyndar köz, ökpe, as qorytu jäne nesep, jynys jüiesı aurulary, sondai-aq qan aurulary siiaqty köptegen aurulardan zardap şegedı. Sarapşy Aral teŋızıne Ämudariia men Syrdariia sularymen bırge kelgen uly tūzdar men basqa da qauıptı himiialyq zattar, sonyŋ ışınde pestisidter men gerbisidter onyŋ qūrǧaǧan tübınde qalǧanyn tüsındırdı. Ol jyl saiyn Syrdariia özenıne kollektorlyq-drenajdyq sular arqyly şamamen 20 million tonna tūz tögıletının, sondai-aq suda auyr metaldar tabylatynyn, olardyŋ mölşerı özen aǧysy boiymen 2-den 216 tonnaǧa deiın jetetının atap öttı. "Endı, ärine, bärı şaŋmen, jelmen köterıledı. Sondyqtan bızde tūzdy-şaŋdy dauyldar köterıledı. Būl dauyldar jiılep kettı, eger būryn jylyna 10 şaŋdy dauyl bolsa, qazır klimattyŋ özgeruıne bailanysty būl 3-4 ese östı",— dep atap öttı Narbaev. Osy qūbylystarmen küresu üşın Orman meliorasiiasy jäne topyraqtyŋ joǧary tūzdylyǧyna tötep bere alatyn gallofittı ösımdıkterdı engızu boiynşa josparly jūmystar jürgızılude. Narbaev, sonymen qatar, şaŋ men tūz aralas dauyldardy mehanikalyq türde taratpai ūstap qalu qajettıgın atap öttı. Būl Aralqūm auylynda sättı jüzege asyryldy.

Qūm jyljuy

Aralqūm avtonomiialyq okrugınde üş eldı meken bar – attas auyl, sondai-aq 1700-den astam tūrǧyny bar Şomyş jäne Moinaq auyldary. Jergılıktı tūrǧyndar üşın jaqyndap kele jatqan qūmdar keleŋsızdıkke ainaldy. Qūmdy barhandardyŋ ūzyndyǧy 1500 m qūrady, al olardyŋ jalpy audany –şamamen 75 ga. Qūmdy dauyldar köbınese oŋtüstık-batys pen soltüstık-şyǧysqa qarai ekı baǧytta jyljyǧan, dedı Narbaev. Aralqūm auylyndaǧy 80-ge juyq üi qūmmen jabylyp qalu qaupıne ūşyrady, qūmdar auyldyq auruhanaǧa, mektepke jäne stadionǧa jaqyndaǧan.  Qūm jyljumen küres köp uaqytty qajet etetın jäne qarajatty köp talap etetın ıs-şara bolyp sanaldy. Alaida, Narbaevtyŋ aituynşa, tabiǧi apat mehanikalyq jäne fitomeliorativtı (ösımdıkdıkter esebınen jaǧdailardy jaqsartu) ädısterdıŋ kömegımen toqtatyldy. Pilottyq joba BŪŪDB şöldık jobasy boiynşa 2016 jyldyŋ mausymynan 2017 jyldyŋ qaraşasy aralyǧynda ıske qosylǧan. Jūmystardy auyldyq okrug äkımdıgımen bırge "Baitaq dala" qoǧamdyq bırlestıgı  oryndady.   Qauıptı uchaskenı maldan qorşap, qūmdary sazdau jürgızıldı, 5 myŋ qamys bailamynan jelge qarsy qorǧan jasalyp, ösımdıkter men malǧa arnalǧan jemşöp otyrǧyzyldy. Oblysta ösımdıkterdı otyrǧyzu pilottyq jobanyŋ sättı ötuınen keiın qaita jalǧasty. Al jergılıktı tūrǧyndar üşın qūmǧa qarsy küres boiynşa oqytu ıs-şaralary ötkızıldı. Osy şaralardyŋ arqasynda auyldyŋ ainalasynda şöleittenu men qūm jabu azaidy. Sarapşynyŋ aituynşa, otyrǧyzylǧan ösımdıkterdıŋ 60-70%-ǧa tamyrlary tarap, jerge beiımdelıp kettı, äsırese qūmdy kötermei, ūstap tūratyn sekseuıl men jüzgınnıŋ paidasy mol boldy.  

Araldyŋ bolaşaǧy

Marat Narbaev öŋırdıŋ jäne onyŋ su obektılerınıŋ bolaşaǧy su resurstaryn sauatty basqaruǧa jäne odan ärı damytuǧa tıkelei bailanysty ekenın atap öttı. Ol su resurstaryna jüktemenı azaitu üşın balama şeşım bola alatyn balyq şaruaşylyǧy men akvamädeniettı damytu jönındegı memlekettık baǧdarlamanyŋ maŋyzdylyǧyn atap öttı. Sonymen qatar, sarapşy sudy ünemdeu tehnologiialaryn, qūrǧaqşylyqqa tözımdı daqyldardy jäne tereŋ öŋdeudı damytu qajet degen qorytyndyǧa keldı Kele jatqan 18 qyrküiekte Halyqaralyq Araldy qūtqaru qory basqarmasy otyrysyn jäne atqaru komitetınıŋ damu jolyndaǧy halyqaralyq serıktesterımen kezdesuın ötkızu josparlanǧan, onda Aral teŋızı basseinınde jobalardy ıske asyru mäselelerı talqylanady.

Taspanews.kz