اباي بولاشاقتى بولجاپ، دۇرىس جولعا باعىت بەرە ءبىلدى. ال بۇگىنگىلەر ونىڭ ايتقانىن ۇعىنا الدى ما؟ بۇل تۋرالى بەلگىلى ابايتانۋشى، عالىم دوسىم وماروۆ “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالىنا بەرگەن سۇحباتىندا ايتىپ بەردى.
— دوسىم مىرزا، 30 جىلدان بەرى ابايدىڭ رۋحاني مۇراسىن جۇيەلەۋمەن شۇعىلدانىپ كەلەسىز. قانشاما زەرتتەۋلەر جاسادىڭىز. دەگەنمەن، العاشقى ماماندىعىڭىز ينجەنەر ەكەن. نەلىكتەن ابايتانۋ ءىلىمىن زەرتتەۋدى قولعا الدىڭىز؟
— ءيا، مەنىڭ ەڭ ءبىرىنشى ماماندىعىم - ينجەنەر. مەن اباي وبلىسى بەسقاراعاي اۋدانى بودەنەلى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلىپ، ورتا مەكتەپتى سوندا ءبىتىردىم. مەكتەپتەن كەيىن بارناۋلداعى التايدىڭ پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇسىپ، ينجەنەر-مەحانيك ماماندىعىن الدىم. كەيىن 1979 جىلى ماسكەۋدىڭ اۋىلشارۋاشىلىق ينجەنەرلەرى ينستيتۋتى اسپيرانتۋراسىنا ءتۇسىپ، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اتاعىن قورعادىم. 1984-1991 جىلدارى الماتىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا عىلىمي جۇمىستارمەن شۇعىلدانىپ، الماتىنىڭ زووۆەتەرينارلىق ينستيتۋتىندا ءدارىس بەردىم.
كەيىننەن 1991 جىلدان باستاپ قر عىلىم اكادەمياسى فيلوسوفيا ينستيتۋتىندا ىزدەنۋشى بولىپ «اباي دۇنيەتانىمى» اتتى تاقىرىپقا فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دارەجەسىن الۋ ءۇشىن ديسسەرتاتسيالىق جۇمىس جازدىم. «اباي» جۋرنالىندا جۋرناليست رەتىندە ابايدىڭ رۋحاني مۇراسىن ناسيحاتتاۋعا ات سالىستىم. وسىلايشا، ابايتانۋ سالاسىنا بەت بۇردىم.
مەن رۋحاني جولعا ءتۇسىپ، ابايدىڭ رۋحاني ءىلىمىن ءتۇسىنىپ، رۋحاني ءىلىمدى العاننان كەيىن، ماعان ءومىردىڭ بارلىق سىرلارى اشىلا باستادى.ابايدى وقي تۇسە، بارلىق سۇراق اباي ىلىمىندە تۇرعانىن كوردىم. اباي ارقىلى ءومىردىڭ بارلىق كۇردەلى سۇراقتارىنا جاۋاپ تاۋىپ، قانداي ماسەلە بولسا دا، شەشۋگە بولاتىنىنا كوزىم جەتتى. بىرىنشىدەن، مەندە ابايدىڭ ءبىلىمىن حالىققا جەتكىزەيىن دەگەن وي بولدى. ەكىنشىدەن، ابايدىڭ رۋحاني دەڭگەيىن حالىققا تاراتۋ بولدى. ابايدىڭ رۋحاني دەڭگەيىن حالىق تۇسىنسە، ونىڭ مۇراسىن دا قابىلداي الادى. وسى ويمەن ابايتانۋدى زەرتتەۋگە كىرىستىم.
“ابايتانۋ سالاسى تىعىرىقتا تۇر”
— ءبىر سۇحباتىڭىزدا “اباي مۇراسىن زەرتتەپ، ونى حالىققا تاراتۋ ۇزىلمەيتىن نارسە بولۋعا ءتيىس” دەيسىز. قازىر ابايتانۋشىلار ساۋساقپەن سانارلىق. بۇل ىلىمگە قىزىعۋشى، زەرتتەۋشى جاستار بار ما؟
— اباي مۇراسىن زەرتتەپ، ونى حالىققا تاراتۋ قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ۇزدىكسىز بولۋى ءتيىس. سەبەبى، قازاق قانشا ءومىر سۇرسە، اباي سونشا كەرەك بولادى. وكىنىشكە قاراي، زامان اعىمىنا بايلانىستى ابايتانۋدا جاڭا كوزقاراس قالىپتاسپاي، ەسكى سارىندا كەلە جاتىر. كوبىنەسە، ابايدى اقىن رەتىندە قاراپ ءجۇر. كوبىنە فيلولوگ، ادەبيەتشىلەر زەرتتەدى. ولار 70 جىلداي زەرتتەپ، ايتاتىن ءسوزىن ايتىپ، ەندى ولارعا جاڭا وي ايتۋ قيىن. سوندىقتان قازىر ابايتانۋ سالاسى تىعىرىقتا تۇر. ال ونى زەرتتەۋگە ۇمتىلعان جاستار جوقتىڭ قاسى. ونىڭ سەبەبى، قازىر مەكتەپتە ابايتانۋ ساباعى جوندەپ وتكىزىلمەيدى. ونى تەك قانا اقىن رەتىندە كورسەتىپ، ءبىر-ەكى ولەڭىن جاتتاتقىزىپ، قوسىمشا ساباق رەتىندە جۇرگىزىپ، بىردە بار، بىردە جوق وتۋدە. ساپاسى وتە تومەن. سونىڭ ناتيجەسىندە قازىر ابايتانۋ سالاسىندا جۇمىس وتە ماردىمسىز. ارينە، بىرەڭ-ساراڭ جاستار بار. ولاردىڭ ىشىندە ابىلايحان جانە شالقار احانوۆتار اعايىندىلاردى ايرىقشا ايتار ەدىم. ەكەۋى سەمەيدەن. ابىلايحان ابايدىڭ سوزدەرىن جاتقا ءبىلىپ، ونىڭ رۋحاني مۇراسىن تەرەڭ تۇسنۋگە تىرىسادى. اباي وعان اشىلىپ، كۇننەن كۇنگە رۋحاني دەڭگەيىن كوتەرىپ، كەلە جاتىر. ال شالقار بەدەلدى سۋرەتشىلەردىڭ ءبىرى، اباي تۋرالى كىتابى دا شىققان. ول دا ابايدى زەرتتەپ، ءومىرىن سوعان ارناماق ويى بار. مەنىڭشە، ەكەۋى دە ابايدى العا الىپ شىعاتىن جاستار، ولارعا ارتار ءۇمىتىم كوپ.
— ابايدىڭ ءىلىمىن زەرتتەۋ بارىسىندا قانداي سيرەك كەزدەسەتىن دەرەكتەر بىلە الدىڭىز؟
— ابايتانۋ سالاسىنداعى مەنىڭ مىندەتىم — ابايدىڭ رۋحاني مۇراسىن زەرتتەۋ. ول رۋحاني قانداي دەڭگەيدە بولدى؟ ول حالىققا قانداي رۋحاني قۇندىلىقتار بەرە الدى، ونى قالاي تۇسىنەمىز جانە ونى ومىردە قالاي قولدانامىز؟ مەن جالپى 14 كىتاپ جازىپ شىقتىم. بۇل كىتاپتار ارقىلى ابايدىڭ مۇراسىن ءبىر جۇيەگە كەلتىردىم. سول جۇيە ارقىلى ادام ءومىرىنىڭ ماقساتى، وعان جەتۋ جولدارى تولىعىمەن بەرىلدى. بۇل اسىرەسە، “ابايدىڭ رۋحاني مۇراسى”، “ايدىڭ رۋحاني مۇراسىن قولدانۋ جۇيەسى”، “اباي تاعىلىمى” كىتاپتارىمدا تولىق بەرىلدى.
ال ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى سيرەك كەزدەسەتىن دەرەكتەردى ءىنىم اسان وماروۆ زەرتتەپ ءجۇر. ول بۇگىنگە دەيىن قىزىقتى دەرەكتەر تاۋىپ، اباي شىعارماشىلىعى مەن ءومىرىن ءبىر جۇيەگە كەلتىردى.
“اباي ايتقان “تولىق ادام” — رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ شىڭى”
— ابايدىڭ “تولىق ادام” كونتسەپتسياسى تۋرالى كوپ زەرتتەدىڭىز. وسى جايلى ءسوز قوزعاساق. تولىققاندى ءتۇسىندىرىپ بەرسەڭىز. اباي ايتقان “تولىق ادام” كىم؟
— اباي ءىلىمى بويىنشا، اۋەلى «جارىم ادامنان» «ادام» ساتىسىنا كوتەرىلىپ، سونان كەيىن عانا «تولىق ادام» ساتىسىنا جەتۋگە بولادى. بۇل ساتى – كوپشىلىك قاۋىم كوتەرىلە المايتىن، تەك قانا ۇمتىلاتىن مەجە، رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ نىساناسى عانا. ەرەكشە قاسيەتى بار ادامدار عانا كوتەرىلەتىن وتە جوعارى دەڭگەي.
«ادام» مەن «تولىق ادامنىڭ» ايىرماشىلىعى ۇلكەن. ول ايىرماشىلىق يماننىڭ دەڭگەيىمەن انىقتالادى. ەكەۋىندە دە يمان بار. بىراق ءارتۇرلى. «ادام» كۇنالى ىستەر جاساماسا، ال «تولىق ادام» وعان قوسا بۇرىنعى ىستەردىڭ كۇناسىن دە جويادى. وسىلاي ول تولىق تازارۋ جولىنا تۇسەدى. «ادام» – ءفاني ومىردە ويانىپ، كوزى اشىلعان، ال «تولىق ادام» – باقي الەمدە ويانىپ، كوزى اشىلعان. ول ەندى اۋليەلىككە اياق باستى.
«ادامنىڭ» يمانى ءالسىز، تۇراقتى ەمەس. كەيدە ءتان قۇمارى جەڭگەندە ادام رۋحاني بولمىسىن ۇمىتىپ ءفاني ومىرگە بەرىلىپ كەتەدى. ال «تولىق ادامنىڭ» يمانى بەرىك، وعان ەشقانداي بوگەت جوق. ول رۋحاني جاڭعىرۋ ارقىلى ءتۇپ يەگە قايتۋعا تولىق بەرىلگەن. يمانى تولىق. وسىعان بايلانىستى «ادام» مەن «تولىق ادامنىڭ» رۋحاني دارەجەسى عانا ەمەس، ماقساتتارى مەن ومىرگە كوزقاراستارى دا بولەك. «ادام» ابايدىڭ ەكىنشى سۇيۋىنە «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» دەگەن ادامزاتتى ءسۇيۋ قاعيداسىنا ۇمتىلادى. دانىشپان ولاردى «ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس كورمەسەڭ، ءىستىڭ ءبارى – بوس» دەپ بىرلىككە، ءوزارا سۇيىسپەنشىلىككە ۇيرەتەدى. ال «تولىق ادام» ءۇشىنشى سۇيۋگە اللانىڭ ءوزىن سۇيۋگە ۇمتىلادى. ولارعا اباي «سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى» قاعيداسىن بەرەدى. بۇل تازا رۋحاني دەڭگەي
ادام ساتىسى اللا تاعالانىڭ جاراتقاندارىن سۇيۋگە ۇمتىلىپ گۋمانيزم، ادامگەرشىلىك دەڭگەيىندە بولسا، ال تولىق ادام جاراتقاننىڭ ءوزىن سۇيۋگە ۇمتىلىپ، رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ شىڭىنا ۇمتىلادى. بۇل – تازا رۋحاني دەڭگەي. رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ بۇل دەڭگەيىندەگىلەر الەمنىڭ ىقپالىنان تولىق شىعادى. ادامدار قوعام ومىرىمەن تىعىز بايلانىستا بولسا، ال ەكىنشىلەر، كەرىسىنشە، كوپشىلىكتەن بولەكتەنۋدى، وزىمەن-ءوزى جەكە بولۋعا ۇمتىلادى. ول ءومىردى ءوزىنىڭ ماقساتىنا جەتۋ قۇرالى رەتىندە عانا پايدالانادى. شاكارىم بۇل دەڭگەيگە جەتكەندە تاۋعا كەتىپ، قوعامنان بولەك ءومىر سۇرگەن. اباي دا جەكەلەنۋگە ۇمتىلدى، بىراق قورشاعان ورتاسى وعان مۇمكىندىك بەرمەدى. ونىڭ «مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا» دەگەن ءسوزى ونىڭ وسى ىشكى سىرىن بىلدىرگەندەي بولادى.
تولىق ادام – رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ شىڭى، ءوزىنىڭ رۋحاني بولمىسىن تانۋى. ءوزىن-ءوزى تانۋ دەگەنىمىز ءوزىن-ءوزى ءبىلۋ ەمەس. ابايدىڭ «اقىل مەن جان – مەن ءوزىم، ءتان – مەنىكى» دەگەنىن ءبىلىپ، ءبىز ءوزىمىزدى بىردەن جان رەتىندە تاني المايمىز. ءوزىن ءبىلۋ مەن تانۋ، ەكەۋى ەكى باسقا، اراسى جەر مەن كوكتەي الىس. ءبىلۋ دەگەنىمىز تەك قانا حابار، اقپارات دەيتىن بولساق، تانۋ دەگەنىمىز سول اقپاراتتى سەزىنۋ، بويعا ءسىڭىرىپ، تۇيسىك ارقىلى وزىندىك قاسيەتكە اينالدىرۋ. ءوزىنىڭ جان ەكەنىن تانۋ دەگەنىمىز – ءوزىنىڭ جان ەكەنىن سەزىنىپ، رۋحاني قاسيەت الىپ، جانشا ارەكەت ەتۋ دەگەن ءسوز، ياعني ادامنىڭ تولىق وزگەرۋى.
بۇل ونىڭ ماتەريانىڭ ىقپالىنان شىعىپ، مۇلدە باسقا قاسيەت، رۋحاني قاسيەت الدى دەگەن ءسوز. ونىڭ وي-ءورىس، سويلەگەن ءسوزى، جاساعان ءىس-ارەكەتى مۇلدە باسقاشا. ونداي ادام بۇل ءفاني الەمنىڭ زاڭدىلىقتارىنان بوسانىپ، ءوزى وسى الەمدە بولسا دا، رۋحاني الەم زاڭدىلىعىمەن ءومىر سۇرەدى. ءوزىن جان ەكەنىن تانۋ دەگەنىمىز، مىنە، وسى.
ءوزىن جان ەكەنىن تانۋ دەڭگەيىنە تەك قانا تاجىريبە ارقىلى جەتۋگە بولادى.
—ابايدىڭ زامانى مەن قازىرگى زاماننىڭ ايىرماشىلىقتارىن ونىڭ شىعارمالارى ارقىلى قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟
— بۇرىنعى قازاق كوشپەندى داۋىردە ءومىر ءسۇردى. كوشپەلى ءومىر تابيعاتپەن ۇيلەسىمدى بولدى. ادامنىڭ بارلىق ءومىرى، تۇرمىس-سالتى، مىنەز-قۇلقى، وي-ءورىسى تابيعات اياسىندا پايدا بولدى. ياعني، تابيعات قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن، بولمىسىن قالىپتاستىردى. قازاق تابيعاتقا تابىنىپ، تابيعاتپەن ۇيلەسىمدى ءومىر ءسۇردى. سونىڭ ارقاسىندا قازاقتار جان-جاقتى، ءان جاعىنان دا، اقىل، ونەر جاعىنان دا مىقتى بولدى.
ال وكىنىشكە قاراي، وتىرىقشى داۋىرگە وتكەننەن كەيىن قازاقتىڭ مىنەزى تولىقتاي وزگەرە باستادى. قازاق تابيعات ىقپالىنان شىعىپ، وتىرىقشى ومىردە وزىمەن-ءوزى جەتىلمەي قالدى. جەتىلگەننىڭ ورنىنا قۇلدىراپ،تومەندەي باستادى. ءالى دە تومەندەۋى جالعاسىپ كەلە جاتىر. ال اباي وتپەلى داۋىردە ءومىر ءسۇردى. وتپەلى ءداۋردىڭ باسىندا، رەسەيلىك پاتشانىڭ اسەرى بولىپ، بوداندىق جاساپ، ءبىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدى قورلاپ، باس بوستاندىعىمىزدى جويىپ، نەشە ءتۇرلى زاڭدار شىعارىپ، ءبىزدىڭ ادامگەرشىلىگىمىزدەن ايىرا باستادى. ال اباي ءدال سول كەزدە ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ الدا قالاي بولاتىنىن بىلگەندەي، بارلىق كورىنىستى جازىپ كەتتى. ماسەلەن، “قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم”، “بايلار ءجۇر جيعان مالىن قورعالاتىپ”، “كوڭىلىم قايتتى دوستان دا، دۇشپاننان دا”، “اداسقاننىڭ الدى - ءجون، ارتى - سوقپاق”، “سابىرسىز، ارسىز، ەرىنشەك”، ء“ىشىم ولگەن، سىرتىم ساۋ”، “بولىس بولدىم، مىنەكەي”، ء“ماز بولادى بولىسىڭ”، “سەگىزاياق”، “قور بولدى جانىم”، “زامان اقىر جاستارى”، “بويىبۇلعان” ءتارىزدى ولەڭدەرى ارقىلى قازاق حالقى كەلەشەكتە قانداي بولاتىنىن سۋرەتتەپ كەتكەن سەكىلدى. ءبىز ابايىڭ شىعارمالارىن وقي وتىرا، نە سەبەپتى سونداي جاعدايعا ءتۇسىپ، بۇگىنگى بولمىسىمىزدى تۇسىنە الامىز.
”ابايدىڭ ەسكەرتۋىن ۇمىتتىق”
— ابايدىڭ ۇلتتىق سانا مەن مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋداعى ءرولى وراسان زور. سونداي-اق، ونىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ قازاق حالقىنىڭ رۋحاني دامۋىنا اسەرى جوعارى بولدى. ال قازىرگى قوعامدا ابايدىڭ ويلارى مەن يدەيالارى قالاي كورىنىس تابادى؟
— ءوزىمىزدىڭ تاريحىمىزدى اباي ءىلىمى ارقىلى تولىعىمەن تۇسىنۋگە بولادى. باتىسقا قارايتىن ينتەلليگەنتتەردىڭ ويى “قازاق بۇرىن جابايى بولعان” دەيدى. ال اباي بۇعان كەرىسىنشە پىكىر ايتادى. اباي بۇرىن قازاق حالقى ەشقاشان جابايى بولماعانىن، ولار بۇكىل ادامزات وركەنيەتىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولعانىن ايتادى. سەبەبى، قازاق حالقى تابيعات اياسىندا ءومىر ءسۇرىپ، تابيعاتتىڭ ءبىر بولىگى بولعاننان كەيىن، ونىڭ بولمىسى جوعارى بولعان.
اباي مۇراسىنان ءبىز ءومىردىڭ نە ەكەنىن تۇسىنە الامىز. اباي ءىلىمى بويىنشا، ءومىر ادامعا جەتىلۋ ءۇشىن بەرىلگەن. ياعني، جەتىلۋ قۇرالى. سەبەبى، ادام ماڭگىلىك، ول ولمەيدى. ولەتىن تەك ءتان، ول ۋاقىتشا.
“ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس،
ول بىراق، قايتىپ كەلىپ، ويناپ كۇلمەس.
مەنى مەن مەنىكىنىڭ ايىرىلعانىن،
ءولدى دەپ ات قويىپتى وڭكەي بىلمەس” دەگەن ولەڭىندە اباي انىق ءتۇسىندىرىپ كەتەدى.
وتىز سەگىزىنشى قارا سوزىندە جان تانگە قونعاندا قوناق ۇيگە كىرگەن سياقتى، ياعني، قوناق ءۇي جانعا ۋاقىتشا ەكەنىن ايتادى. ءسويتىپ، ول ءومىردىڭ تۇپكى ماقساتىن كورسەتەدى.
قازىر كوبى “بۇل ۋاقىتشا ءومىر” دەپ، ويىن-ساۋىققا ۇمتىلىپ، جان-دۇنيەسىن دامىتپاي جاتادى. كۇننەن كۇنگە قۇلدىراپ بارادى. قازىر ەلىمىزدە قاراپايىم زاتتىڭ ءوزىن شەت ەلدەن الدىرامىز. ال ۇلكەن ۇشاق، ماشينا سىندى زاتتاردى ءوزىمىز جاساۋعا شامامىز كەلمەيدى. مۇنىڭ ءبارىن اباي كەزىندە ايتىپ كەتتى. ابايدىڭ مىنا ءبىر ءسوزىن ەستەن شىعارامىز:
ء“ومىر جولى-تار سوقپاق، ءبىر يگەن جاق،
ءيىلتىپ، ەكى باسىن ۇستاعان حاق.
يمەك جولدا تياناق، تەگىستىك جوق،
قۇلاپ كەتپە، تۋرا شىق، كوزىڭە باق” دەپ ءومىر جولىندا قاتەلەسپەۋدى كورسەتىپ، ەسكەرتەدى. ال ءبىز قازىر ابايدىڭ ەسكەرتۋىن ۇمىتتىق. كوزسىز ارەكەتتەر جاساپ، ءومىردىڭ ىلديىنا قاراي قۇلاپ بارامىز.
ونان كەيىن اباي ءبىلىمنىڭ سىرلارى، ونىڭ دەيڭگەيلەرى، ءبىلىم الۋدىڭ ماڭىزى مەن قاتەلىكتەرىن ءتۇسىندىرىپ كەتتى. قازىر وقۋدى جاستار ديپلوم مەن شاكىرتاقى ءۇشىن وقيدى. ال ديپلومدى جۇمىس ءۇشىن الادى. بىراق ناقتى ءبىلىمدى تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ۇعىنبايدى، عىلىمعا ۇمتىلمايدى، وزگەگە بىلگەنىن بولىسپەيدى.
ابايدىڭ بۇرىن ايتقاندارى قازىر ءدال كەلۋدە. ءبىز ابايدىڭ ءىلىمىن ءومىردىڭ ءار سالاسىندا دا قولدانىپ، ءار ارەكەتىمىزدىڭ باعىتىن ايقىنداپ الۋىمىز كەرەك.
— سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!
دانا نۇرمۇحانبەت
”ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
