Abai bolaşaqty boljap, dūrys jolǧa baǧyt bere bıldı. Al bügıngıler onyŋ aitqanyn ūǧyna aldy ma? Būl turaly belgılı abaitanuşy, ǧalym Dosym Omarov “Adyrna” ūlttyq portalyna bergen sūhbatynda aityp berdı.
— Dosym myrza, 30 jyldan berı Abaidyŋ ruhani mūrasyn jüieleumen şūǧyldanyp kelesız. Qanşama zertteuler jasadyŋyz. Degenmen, alǧaşqy mamandyǧyŋyz injener eken. Nelıkten Abaitanu ılımın zertteudı qolǧa aldyŋyz?
— İä, menıŋ eŋ bırınşı mamandyǧym - injener. Men Abai oblysy Besqaraǧai audany Bödenelı auylynda düniege kelıp, orta mekteptı sonda bıtırdım. Mektepten keiın Barnauldaǧy Altaidyŋ politehnikalyq institutyna oquǧa tüsıp, injener-mehanik mamandyǧyn aldym. Keiın 1979 jyly Mäskeudıŋ auylşaruaşylyq injenerlerı instituty aspiranturasyna tüsıp, tehnika ǧylymdarynyŋ kandidaty ataǧyn qorǧadym. 1984-1991 jyldary Almatynyŋ auyl şaruaşylyq ǧylymi-zertteu institutynda ǧylymi jūmystarmen şūǧyldanyp, Almatynyŋ zooveterinarlyq institutynda därıs berdım.
Keiınnen 1991 jyldan bastap QR Ǧylym Akademiiasy Filosofiia institutynda ızdenuşı bolyp «Abai dünietanymy» atty taqyrypqa filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory därejesın alu üşın dissertasiialyq jūmys jazdym. «Abai» jurnalynda jurnalist retınde Abaidyŋ ruhani mūrasyn nasihattauǧa at salystym. Osylaişa, Abaitanu salasyna bet būrdym.
Men ruhani jolǧa tüsıp, Abaidyŋ ruhani ılımın tüsınıp, ruhani ılımdı alǧannan keiın, maǧan ömırdıŋ barlyq syrlary aşyla bastady.Abaidy oqi tüse, barlyq sūraq Abai ılımınde tūrǧanyn kördım. Abai arqyly ömırdıŋ barlyq kürdelı sūraqtaryna jauap tauyp, qandai mäsele bolsa da, şeşuge bolatynyna közım jettı. Bırınşıden, mende Abaidyŋ bılımın halyqqa jetkızeiın degen oi boldy. Ekınşıden, Abaidyŋ ruhani deŋgeiın halyqqa taratu boldy. Abaidyŋ ruhani deŋgeiın halyq tüsınse, onyŋ mūrasyn da qabyldai alady. Osy oimen Abaitanudy zertteuge kırıstım.
“ABAITANU SALASY TYǦYRYQTA TŪR”
— Bır sūhbatyŋyzda “Abai mūrasyn zerttep, ony halyqqa taratu üzılmeitın närse boluǧa tiıs” deisız. Qazır Abaitanuşylar sausaqpen sanarlyq. Būl ılımge qyzyǧuşy, zertteuşı jastar bar ma?
— Abai mūrasyn zerttep, ony halyqqa taratu qazaq halqynyŋ tarihynda üzdıksız boluy tiıs. Sebebı, qazaq qanşa ömır sürse, Abai sonşa kerek bolady. Ökınışke qarai, zaman aǧymyna bailanysty abaitanuda jaŋa közqaras qalyptaspai, eskı sarynda kele jatyr. Köbınese, Abaidy aqyn retınde qarap jür. Köbıne filolog, ädebietşıler zerttedı. Olar 70 jyldai zerttep, aitatyn sözın aityp, endı olarǧa jaŋa oi aitu qiyn. Sondyqtan qazır abaitanu salasy tyǧyryqta tūr. Al ony zertteuge ūmtylǧan jastar joqtyŋ qasy. Onyŋ sebebı, qazır mektepte abaitanu sabaǧy jöndep ötkızılmeidı. Ony tek qana aqyn retınde körsetıp, bır-ekı öleŋın jattatqyzyp, qosymşa sabaq retınde jürgızıp, bırde bar, bırde joq ötude. Sapasy öte tömen. Sonyŋ nätijesınde qazır abaitanu salasynda jūmys öte mardymsyz. Ärine, bıreŋ-saraŋ jastar bar. Olardyŋ ışınde Abylaihan jäne Şalqar Ahanovtar aǧaiyndylardy airyqşa aitar edım. Ekeuı Semeiden. Abylaihan Abaidyŋ sözderın jatqa bılıp, onyŋ ruhani mūrasyn tereŋ tüsnuge tyrysady. Abai oǧan aşylyp, künnen künge ruhani deŋgeiın köterıp, kele jatyr. Al Şalqar bedeldı suretşılerdıŋ bırı, Abai turaly kıtaby da şyqqan. Ol da Abaidy zerttep, ömırın soǧan arnamaq oiy bar. Menıŋşe, ekeuı de Abaidy alǧa alyp şyǧatyn jastar, olarǧa artar ümıtım köp.
— Abaidyŋ ılımın zertteu barysynda qandai sirek kezdesetın derekter bıle aldyŋyz?
— Abaitanu salasyndaǧy menıŋ mındetım — Abaidyŋ ruhani mūrasyn zertteu. Ol ruhani qandai deŋgeide boldy? Ol halyqqa qandai ruhani qūndylyqtar bere aldy, ony qalai tüsınemız jäne ony ömırde qalai qoldanamyz? Men jalpy 14 kıtap jazyp şyqtym. Būl kıtaptar arqyly Abaidyŋ mūrasyn bır jüiege keltırdım. Sol jüie arqyly adam ömırınıŋ maqsaty, oǧan jetu joldary tolyǧymen berıldı. Būl äsırese, “Abaidyŋ ruhani mūrasy”, “Aidyŋ ruhani mūrasyn qoldanu jüiesı”, “Abai taǧylymy” kıtaptarymda tolyq berıldı.
Al Abaidyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧy turaly sirek kezdesetın derekterdı ınım Asan Omarov zerttep jür. Ol bügınge deiın qyzyqty derekter tauyp, Abai şyǧarmaşylyǧy men ömırın bır jüiege keltırdı.
“ABAI AITQAN “TOLYQ ADAM” — RUHANİ JAŊǦYRUDYŊ ŞYŊY”
— Abaidyŋ “tolyq adam” konsepsiiasy turaly köp zerttedıŋız. Osy jaily söz qozǧasaq. Tolyqqandy tüsındırıp berseŋız. Abai aitqan “tolyq adam” kım?
— Abai ılımı boiynşa, äuelı «jarym adamnan» «adam» satysyna köterılıp, sonan keiın ǧana «Tolyq adam» satysyna jetuge bolady. Būl saty – köpşılık qauym köterıle almaityn, tek qana ūmtylatyn meje, ruhani jaŋǧyrudyŋ nysanasy ǧana. Erekşe qasietı bar adamdar ǧana köterıletın öte joǧary deŋgei.
«Adam» men «tolyq adamnyŋ» aiyrmaşylyǧy ülken. Ol aiyrmaşylyq imannyŋ deŋgeiımen anyqtalady. Ekeuınde de iman bar. Bıraq ärtürlı. «Adam» künälı ıster jasamasa, al «tolyq adam» oǧan qosa būrynǧy ısterdıŋ künäsın de joiady. Osylai ol tolyq tazaru jolyna tüsedı. «Adam» – fäni ömırde oianyp, közı aşylǧan, al «tolyq adam» – baqi älemde oianyp, közı aşylǧan. Ol endı äulielıkke aiaq basty.
«Adamnyŋ» imany älsız, tūraqty emes. Keide tän qūmary jeŋgende adam ruhani bolmysyn ūmytyp fäni ömırge berılıp ketedı. Al «tolyq adamnyŋ» imany berık, oǧan eşqandai böget joq. Ol ruhani jaŋǧyru arqyly Tüp İege qaituǧa tolyq berılgen. İmany tolyq. Osyǧan bailanysty «Adam» men «Tolyq adamnyŋ» ruhani därejesı ǧana emes, maqsattary men ömırge közqarastary da bölek. «Adam» Abaidyŋ ekınşı süiuıne «Adamzattyŋ bärın süi bauyrym dep» degen adamzatty süiu qaǧidasyna ūmtylady. Danyşpan olardy «Bırıŋdı, qazaq, bırıŋ dos körmeseŋ, ıstıŋ bärı – bos» dep bırlıkke, özara süiıspenşılıkke üiretedı. Al «tolyq adam» üşınşı süiuge Allanyŋ Özın süiuge ūmtylady. Olarǧa Abai «Sen de süi ol Allany jannan tättı» qaǧidasyn beredı. Būl taza ruhani deŋgei
Adam satysy Alla Taǧalanyŋ jaratqandaryn süiuge ūmtylyp gumanizm, adamgerşılık deŋgeiınde bolsa, al tolyq adam Jaratqannyŋ Özın süiuge ūmtylyp, ruhani jaŋǧyrudyŋ şyŋyna ūmtylady. Būl – taza ruhani deŋgei. Ruhani jaŋǧyrudyŋ būl deŋgeiındegıler älemnıŋ yqpalynan tolyq şyǧady. Adamdar qoǧam ömırımen tyǧyz bailanysta bolsa, al ekınşıler, kerısınşe, köpşılıkten bölektenudı, özımen-özı jeke boluǧa ūmtylady. Ol ömırdı özınıŋ maqsatyna jetu qūraly retınde ǧana paidalanady. Şäkärım būl deŋgeige jetkende tauǧa ketıp, qoǧamnan bölek ömır sürgen. Abai da jekelenuge ūmtyldy, bıraq qorşaǧan ortasy oǧan mümkındık bermedı. Onyŋ «Men bır jūmbaq adammyn, ony da oila» degen sözı onyŋ osy ışkı syryn bıldırgendei bolady.
Tolyq adam – ruhani jaŋǧyrudyŋ şyŋy, özınıŋ ruhani bolmysyn tanuy. Özın-özı tanu degenımız özın-özı bılu emes. Abaidyŋ «Aqyl men jan – men özım, tän – menıkı» degenın bılıp, bız özımızdı bırden jan retınde tani almaimyz. Özın bılu men tanu, ekeuı ekı basqa, arasy jer men köktei alys. Bılu degenımız tek qana habar, aqparat deitın bolsaq, tanu degenımız sol aqparatty sezınu, boiǧa sıŋırıp, tüisık arqyly özındık qasietke ainaldyru. Özınıŋ jan ekenın tanu degenımız – özınıŋ jan ekenın sezınıp, ruhani qasiet alyp, janşa äreket etu degen söz, iaǧni adamnyŋ tolyq özgeruı.
Būl onyŋ materiianyŋ yqpalynan şyǧyp, mülde basqa qasiet, ruhani qasiet aldy degen söz. Onyŋ oi-örıs, söilegen sözı, jasaǧan ıs-äreketı mülde basqaşa. Ondai adam būl fäni älemnıŋ zaŋdylyqtarynan bosanyp, özı osy älemde bolsa da, ruhani älem zaŋdylyǧymen ömır süredı. Özın jan ekenın tanu degenımız, mıne, osy.
Özın jan ekenın tanu deŋgeiıne tek qana täjıribe arqyly jetuge bolady.
—Abaidyŋ zamany men qazırgı zamannyŋ aiyrmaşylyqtaryn onyŋ şyǧarmalary arqyly qalai tüsındıruge bolady?
— Būrynǧy qazaq köşpendı däuırde ömır sürdı. Köşpelı ömır tabiǧatpen üilesımdı boldy. Adamnyŋ barlyq ömırı, tūrmys-salty, mınez-qūlqy, oi-örısı tabiǧat aiasynda paida boldy. Iаǧni, tabiǧat qazaqtyŋ salt-dästürın, bolmysyn qalyptastyrdy. Qazaq tabiǧatqa tabynyp, tabiǧatpen üilesımdı ömır sürdı. Sonyŋ arqasynda qazaqtar jan-jaqty, än jaǧynan da, aqyl, öner jaǧynan da myqty boldy.
Al ökınışke qarai, otyryqşy däuırge ötkennen keiın qazaqtyŋ mınezı tolyqtai özgere bastady. Qazaq tabiǧat yqpalynan şyǧyp, otyryqşy ömırde özımen-özı jetılmei qaldy. Jetılgennıŋ ornyna qūldyrap,tömendei bastady. Älı de tömendeuı jalǧasyp kele jatyr. Al Abai ötpelı däuırde ömır sürdı. Ötpelı däurdıŋ basynda, reseilık patşanyŋ äserı bolyp, bodandyq jasap, bızdıŋ ūlttyq bolmysymyzdy qorlap, bas bostandyǧymyzdy joiyp, neşe türlı zaŋdar şyǧaryp, bızdıŋ adamgerşılıgımızden aiyra bastady. Al Abai däl sol kezde bızdıŋ qazaq halqynyŋ alda qalai bolatynyn bılgendei, barlyq körınıstı jazyp kettı. Mäselen, “Qalyŋ elım, qazaǧym, qairan jūrtym”, “Bailar jür jiǧan malyn qorǧalatyp”, “Köŋılım qaitty dostan da, dūşpannan da”, “Adasqannyŋ aldy - jön, arty - soqpaq”, “Sabyrsyz, arsyz, erınşek”, “Işım ölgen, syrtym sau”, “Bolys boldym, mınekei”, “Mäz bolady bolysyŋ”, “Segızaiaq”, “Qor boldy janym”, “Zaman aqyr jastary”, “Boiybūlǧan” tärızdı öleŋderı arqyly qazaq halqy keleşekte qandai bolatynyn surettep ketken sekıldı. Bız Abaiyŋ şyǧarmalaryn oqi otyra, ne sebeptı sondai jaǧdaiǧa tüsıp, bügıngı bolmysymyzdy tüsıne alamyz.
”ABAIDYŊ ESKERTUIN ŪMYTTYQ”
— Abaidyŋ ūlttyq sana men mädeniettı qalyptastyrudaǧy rölı orasan zor. Sondai-aq, onyŋ şyǧarmaşylyǧynyŋ qazaq halqynyŋ ruhani damuyna äserı joǧary boldy. Al qazırgı qoǧamda Abaidyŋ oilary men ideialary qalai körınıs tabady?
— Özımızdıŋ tarihymyzdy Abai ılımı arqyly tolyǧymen tüsınuge bolady. Batysqa qaraityn intelligentterdıŋ oiy “qazaq būryn jabaiy bolǧan” deidı. Al Abai būǧan kerısınşe pıkır aitady. Abai būryn qazaq halqy eşqaşan jabaiy bolmaǧanyn, olar bükıl adamzat örkenietınıŋ qozǧauşy küşı bolǧanyn aitady. Sebebı, qazaq halqy tabiǧat aiasynda ömır sürıp, tabiǧattyŋ bır bölıgı bolǧannan keiın, onyŋ bolmysy joǧary bolǧan.
Abai mūrasynan bız ömırdıŋ ne ekenın tüsıne alamyz. Abai ılımı boiynşa, ömır adamǧa jetılu üşın berılgen. Iаǧni, jetılu qūraly. Sebebı, adam mäŋgılık, ol ölmeidı. Öletın tek tän, ol uaqytşa.
“Ölse öler tabiǧat, adam ölmes,
Ol bıraq, qaityp kelıp, oinap külmes.
Menı men menıkınıŋ aiyrylǧanyn,
öldı dep at qoiypty öŋkei bılmes” degen öleŋınde Abai anyq tüsındırıp ketedı.
Otyz segızınşı qara sözınde jan tänge qonǧanda qonaq üige kırgen siiaqty, iaǧni, qonaq üi janǧa uaqytşa ekenın aitady. Söitıp, ol ömırdıŋ tüpkı maqsatyn körsetedı.
Qazır köbı “būl uaqytşa ömır” dep, oiyn-sauyqqa ūmtylyp, jan-düniesın damytpai jatady. Künnen künge qūldyrap barady. Qazır elımızde qarapaiym zattyŋ özın şet elden aldyramyz. Al ülken ūşaq, maşina syndy zattardy özımız jasauǧa şamamyz kelmeidı. Mūnyŋ bärın Abai kezınde aityp kettı. Abaidyŋ myna bır sözın esten şyǧaramyz:
“Ömır joly-tar soqpaq, bır igen jaq,
İıltıp, ekı basyn ūstaǧan haq.
İmek jolda tiianaq, tegıstık joq,
Qūlap ketpe, tura şyq, közıŋe baq” dep ömır jolynda qatelespeudı körsetıp, eskertedı. Al bız qazır Abaidyŋ eskertuın ūmyttyq. Közsız äreketter jasap, ömırdıŋ yldiyna qarai qūlap baramyz.
Onan keiın Abai bılımnıŋ syrlary, onyŋ deiŋgeilerı, bılım aludyŋ maŋyzy men qatelıkterın tüsındırıp kettı. Qazır oqudy jastar diplom men şäkırtaqy üşın oqidy. Al diplomdy jūmys üşın alady. Bıraq naqty bılımdı tereŋ tüsınıp, ūǧynbaidy, ǧylymǧa ūmtylmaidy, özgege bılgenın bölıspeidı.
Abaidyŋ būryn aitqandary qazır däl kelude. Bız Abaidyŋ ılımın ömırdıŋ är salasynda da qoldanyp, är äreketımızdıŋ baǧytyn aiqyndap aluymyz kerek.
— Sūhbattasqanyŋyzǧa rahmet!
Dana Nūrmūhanbet
”Adyrna” ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
