كەيبىر عالىمداردىڭ اباي شىعارمالارى تىلىنە كۇدىكپەن قاراۋىن ابايتانۋشىلار «بۇيرەكتەن سيراق شىعارۋ» رەتىندە قاراستىرادى.
1968 جىلى 15-20 قىركۇيەك اراسىندا قازاقستاندا تۇڭعىش رەت اباي كۇنى شارالارى وتكەن. بۇل شارا 1971 جىلعى ابايدىڭ 125 جىلدىعى اتالىپ وتكەنگە دەيىن جالعاسىپ، كەيىننەن جەرگىلىكتى اۋقىممەن شەكتەلەدى.
اباي ءوز تۋىندىلارىن قازاقشا جازباعان. ءتىپتى، «قارا سوزدەرى» بار ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيتىن. بۇل تۋرالى شىمكەنتتىك عالىم اقجول قالشابەك ايتقان بولاتىن. بۇل قانشالىقتى شىندىققا جاناسادى؟ ابايدىڭ ەڭبەكتەرى قاي تىلدە جازىلعان؟ «ادىرنا» ءتىلشىسى بەلگىلى ابايتانۋشىلاردان سۇراپ ءبىلدى.
«ونى وزبەك، قىرعىز، تۇرىكمەن، تاتار دا وقي بەرەدى»
Ontustiktv.kz تەلەارناسىنا بەرگەن سۇحباتىندا ابايتانۋشى عالىم دەپ جاريالانعان اقجول قالشابەك اباي قۇنانبايۇلى «قارا سوزدەرى» بار ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيتىنىن، سەبەبى ول باسقاشا اتالعانىن ايتتى
عالىمنىڭ ايتۋىنشا، حاكىم اباي تۇتاس شىعارماشىلىعىنىڭ باسىم بولىگىن شاعاتاي ورنەگىندە جازىپ قالدىرعان.
«ابدىراحمانعا جازعان ولەڭىنىڭ تۇپنۇسقاسى «يا حۋداي بەرە گور، تىلەگەن تىلەكدى. قورىقپاي ورنىقتىر، چوچىعان يۋرەكتى» دەيدى. «ش» ءارپىنىڭ ورنىنا «چ»-نى قولدانادى. شوشىعان دەمەيدى، چوچىعان جۇرەكتى. «ت»-نىڭ ورنىنا «د»-نى قولدانادى»، - دەيدى اقجول قالشابەك.
ونىڭ ايتۋىنشا، اباي شىعارماشىلىعىندا «قارا سوزدەر» دەپ اتالاتىن ەڭبەك جوق. «اقىل-ي كيتاب» دەپ اتالاتىن وي-تولعامدارى 45 ەمەس، 41 بولعان دەيدى زەرتتەۋشى. ال شاعاتاي ورنەگى تۇركى حالىقتارىنا ورتاق بايلانىس ءتىلى بولعان.
«ءبىزدىڭ بۇكىل حانداردىڭ حاتتارىن وقىساڭ… كەنەسارىنى وقيسىڭ با، ابىلاي حان با، ءبارى وسى تىلمەن جازعان. سويلەسكەندە قازاقشا سويلەسە بەرۋى مۇمكىن، بىراق حات جازعاندا شاعاتاي تىلىندە جازعان. نەگە؟ سەبەبى ول قالىپتاسقان ءداستۇر بولعان. ەرەكشەلىگى – ونى وزبەك تە، قازاق تا، قىرعىز، تۇرىكمەن، تاتار دا وقي بەرەدى،» - دەيدى اقجول قالشابەك.
«اباي توتە جازۋمەن جازدى»
ال ابايتانۋشى عالىم باۋىرجان ەردەمبەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، اباي شاعاتاي تىلىندە ەمەس، توتە جازۋمەن جازعان.
- اباي ءوزىنىڭ قولىمەن جازعان سەناتقا حاتىن مىسالعا الىپ قاراساق بولادى. ول جەردە توتە جازۋمەن جازىلعان. ابايدىڭ قولجازباسى قالماعان. سوندىقتان ونى شاعاتاي تىلىندە جازدى دەپ ايتۋىمىز دۇرىس ەمەس. ابايدىڭ سەناتقا، ءىنىسى حاليۋللاعا جازعان حاتىن كورىڭىز، باسقاسىن كورىڭىز توتە جازۋمەن جازىلعان. شاعاتاي تىلىندە جازىلماعان. ارينە، دىبىستالۋ، تاعى دا باسقا جاعىنان وزگەرىستەر بولعان، - دەيدى ابايتانۋشى باۋىرجان ەردەمبەكوۆ.
ايتۋىنشا، «قارا سوزدەر» ماسەلەسىندە دە داۋ بولماۋعا ءتيىس.
- عالىم جامال شويىمبەت بۇل تۋرالى زەتتەپ، بىلدەي دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. اسان وماروۆ تا زەرتتەدى. ءيا، «قارا ءسوز» دەپ اتالماعان، ناقتى 45 بولماعانى دا بەلگىلى، ولاردىڭ رەتتىك سانى دا باسقاشا بولعان. مىسالى، ابايدىڭ العاشقى جيناقتارىندا ايتىلادى. كەيىننەن ءدىن ماسەلەسىنە تيىم سالعان كەزدە ونىڭ «كيتاب تاسديق» تۋىندىسىن «قارا سوزدەرىنىڭ» ىشىنە امالداپ كىرگىزىپ جىبەرگەن. بۇدان جاڭالىق اشۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇنى قاراپايىم حالىق بىلمەگەنىمەن، زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبارى بىلەدى، - دەيدى باۋىرجان ەردەمبەكوۆ.
«بۇيرەكتەن سيراق شىعارۋدىڭ قاجەتى جوق»
اقجول قالشابەكتىڭ پىكىرىمەن ابايتانۋشى ماقسات ءالىپحان دا كەلىسپەيدى. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، بۇل پىكىر قاتە.
- قازىر اركىم ءار ءتۇرلى ويدى ايتا بەرەتىن زامان بولدى. سونداي جايسىز ەركىندىك قالىپتاستى. مەن اقجول قالشابەكتى ابايتانۋشى عالىم رەتىندە بىلمەيمىن، ايتىپ جۇرگەن پىكىرىنە دە قوسىلمايمىن. اباي قازاق رۋحانياتىندا 1889 جىلدان باستاپ، ولەڭدەرى گازەت بەتىنە جاريالانىپ كەلە جاتقاننان بەرى قازاقتىڭ ماقتانىشى بولىپ كەلە جاتىر. «بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ»، مىنانداي پىكىر ايتۋ ىڭعايسىز، - دەيدى ول.
ايتۋىنشا، مۇنداي پىكىرلەرگە قاۋىم ەلەڭ ەتە قالادى. ال ابايدىڭ تۇڭعيىق، تەرەڭ، توركىندى ايتىلعان پىكىرلەرىنە كوبىنىڭ ءتىسى باتپاي، نازارعا المايدى.
- اقجول قالشابەك شىن ابايتانۋشى بولسا، ابايدىڭ اقيقاتىن تانۋعا تالابى بار بولسا، ونى ۋاقىت ايقىندايدى. وسىعان دەيىن، مەن وزىنە دە ايتقانمىن، جازباشا دا كەلتىرگەن تۇستارىم بار. اقجول قالشابەك كەي تۇستاردا اسىرا سىلتەيدى. اباي باسقا ماسەلەمەن اينالىسىپ ءجۇرىپ، كەلىپ جاڭالىق اشا سالاتىن جەڭىل-جەلپى دۇنيە ەمەس. بۇعان دەيىن دە اباي تۋرالى اقىلسىز پىكىرلەر بولعان. مۇنى دا جىلى جاۋىپ قويۋ كەرەك. بۇل قاتە پىكىر، - دەيدى ماقسات ءالىپحان.
دانا نۇرمۇحانبەت،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
