تەحنولوگيا عاسىرىندا جالعان اقپارات تاراتۋ بۇرىنعىدان دا وڭايلاي ءتۇستى. الەۋمەتتىك مەديا جانە باسقا دا ونلاين پلاتفورمالار ادامدارعا اقپاراتتى ونىڭ دۇرىستىعىنا قاراماستان وتە جىلدام جانە وڭاي تاراتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سوندىقتان اقپاراتتىڭ تاراپ جاتقانىنا قاراماستان، ونىڭ قاتەسىن تانىپ، سىني تۇرعىدان ويلاي ءبىلۋ ماڭىزدى.
مانيپۋلياتورلار ءوز ماقساتتارىنا جەتۋ ءۇشىن جالعان اقپاراتتى ءجيى پايدالانادى. ال ادامدار وزدەرىنىڭ بار سەنىمدەرىن راستايتىن نەمەسە ولاردىڭ ەموتسيالارىنا جۇگىنەتىن اقپاراتقا كوبىرەك سەنەدى. جالپى، جالعان اقپاراتتىڭ ماقساتى – ادامداردى اداستىرۋ جانە شىندىققا جاناسپايتىن نارسەگە سەنۋگە يتەرمەلەۋ. بۇل بىرنەشە سەبەپتەر بويىنشا جاسالۋى مۇمكىن، سونىڭ ىشىندە:
ساياسي ىقپال. دەزينفورماتسيا قوعامدىق پىكىرگە جانە ساياسي شەشىمدەرگە اسەر ەتۋ ءۇشىن قولدانۋى مۇمكىن. ونى بەلگىلى ءبىر ساياساتكەرلەردى، پارتيالاردى نەمەسە يدەولوگيالاردى ناسيحاتتاۋ، سونداي-اق قارسىلاستاردى قارالاۋ ءۇشىن پايدالانىپ جاتادى.
قارجىلىق پايدا. جالعان اقپارات ونىمدەردى نەمەسە قىزمەتتەردى، سونداي-اق ينۆەستيتسيالىق الاياقتىقتى نەمەسە باسقا قارجىلىق الاياقتى قولداۋ ۇشىندە پايدالانادى. سونىمەن قاتار، الاياقتار ادامداردى الداپ، اقشاسىن ۇرلاۋ ءۇشىن جالعان نەمەسە جاڭىلىستىراتىن مالىمدەمەلەر جاساپ، تاراتۋى مۇمكىن.
الەۋمەتتىك ينجەنەريا. جالعان حابار ادامداردى بەلگىلى ءبىر ارەكەتتەردى جاساۋعا مانيپۋلياتسيالاۋ ءۇشىن پايدالانىلادى. مىسالى، ول قورقىنىشتى نەمەسە باسقا دا ەموتسيالاردى بىردەن تۋدىرۋ ارقىلى بەلگىلى ءبىر توپتارعا دەگەن سەنىمگە نۇقسان كەلتىرۋ ءۇشىن قولدانىلۋى مۇمكىن. بۇل ساياسي، الەۋمەتتىك نەمەسە ەكونوميكالىق ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن جاسالادى.
بارلاۋ. دەزينفورماتسيا بارلاۋ مالىمەتتەرىن جيناۋ، اسكەري نەمەسە ديپلوماتيالىق جاعدايلاردا ارتىقشىلىق الۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ پايداسىنا قولدانادى. ۇكىمەتتەر مەن باسقا ۇيىمدار قارسىلاستارىن اداستىرۋ نەمەسە ءوز مۇددەلەرىن قورعاۋ ءۇشىن جالعان اقپارات تاراتۋى مۇمكىن.
قاراپايىم تۇسىنىسپەۋشىلىك. كەيدە ادامدار وزدەرى جاڭىلىپ، اقپاراتتى دۇرىس تۇسىنبەگەندىكتەن بايقاۋسىزدا جالعان اقپارات تاراتۋى مۇمكىن. بۇل، اسىرەسە، اقپاراتتىڭ دۇرىستىعىن تەكسەرمەي-اق، انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزبەي جاتىپ، جىبەرگەن ادامنىڭ جاۋاپسىزدىعى.
جوعارىدا ايتىلعان جاۋاپسىزدىقتار مەن زاڭسىزدىقتارعا بايلانىستى ەلىمىزدە جالعان اقپارات تاراتقانى ءۇشىن اكىمشىلىك جانە قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك قاراستىرىلعان.
اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىك. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكسىندە (قر اقبتك) جالعان مالىمەتتەردى تاراتقانى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ كەلەسى تۇرلەرى زاڭداستىرىلعان:
130-باپ. جەكە نەمەسە زاڭدى تۇلعانىڭ ار-نامىسىنا، قادiر-قاسيەتiنە نەمەسە iسكەرلiك بەدەلiنە نۇقسان كەلتiرەتiن كورiنەۋ جالعان مالiمەتتەر تاراتۋ - 50-دەن 100 ايلىق ەسەپتiك كورسەتكiشتiڭ (اەك) مولشەرiندە ايىپپۇل سالۋعا اكەپ سوعادى.
131-باپ. حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا زيان كەلتىرۋ، جاپپاي تارتىپسىزدىكتەر جاساۋ، توپارالىق جانە وزگە دە الەۋمەتتىك شيەلەنىس جاساۋ قاۋپىن تۋدىراتىن كورىنەۋ جالعان اقپارات تاراتۋ - 500-دەن 1000 اەك مولشەرىندە ايىپپۇل سالۋعا نەمەسە 15 تاۋلىككە دەيىنگى مەرزىمگە اكىمشىلىك قاماۋعا الۋ.
قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىلمىستىق كودەكسىندە (قر قك) جالعان اقپارات تاراتقانى ءۇشىن مىناداي باپتار كوزدەلگەن:
274-باپ. كورىنەۋ جالعان اقپارات تاراتۋ – ايىپپۇل سالۋعا، نە ەكى جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە باس بوستاندىعىن شەكتەۋگە نە سول مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا جازالانادى.
164-باپ. الەۋمەتتىك، ۇلتتىق، رۋلىق، ناسىلدىك، تاپتىق نەمەسە ءدىني ارازدىقتى قوزدىرۋ - ايىپپۇل نەمەسە جەتى جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋ.
جالعان اقپارات تاراتۋ بويىنشا جاۋاپقا تارتۋ ءۇشىن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا (پوليتسيا نەمەسە پروكۋراتۋرا) ارىز جازۋ كەرەك. وتىنىشتە جالعان اقپاراتتى تاراتۋ فاكتىلەرىنىڭ تولىق سيپاتتاماسى، سونداي-اق دالەلدەمەلەر (مىسالى، سكرينشوتتار، جاريالانعان اقپاراتقا سىلتەمەلەر) بولۋى كەرەك. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى تەكسەرۋ جۇرگىزىپ، نەگىز بولعان جاعدايدا اكىمشىلىك نەمەسە قىلمىستىق ءىس قوزعايدى.
جالعان اقپارات تاراتقانى ءۇشىن جازا قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ اۋىرلىعىنا، ونىڭ زارداپتارىنا جانە باسقا دا جاعدايلارعا بايلانىستى. قازاقستاندا جالعان اقپاراتتىڭ تارالۋى قوعام ءۇشىن اۋىر زارداپتارعا اكەلۋى مۇمكىن. اتاپ ايتار بولساق، جالعان اقپارات ەلدى السىرەتۋگە نەمەسە تۇراقسىزداندىرۋعا باعىتتالعان ۇگىت-ناسيحات نەمەسە شىنايى ەمەس دۇنيەلەردى تاراتۋ ارقىلى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە نۇقسان كەلتىرۋ، جالعان اقپارات بەلگىلى ءبىر توپتارعا، مىسالى، ەتنيكالىق، ءدىني توپتارعا نەمەسە باسقا دا قاۋىمداستىقتارعا قاتىستى دۇشپاندىق پەن قاساقانا كەمسىتۋشىلىكتى تاراتۋ، الەۋمەتتىك جانە ساياسي شيەلەنىستەردى ءورشىتۋ، زورلىق-زومبىلىق پەن تارتىپسىزدىكتەردى قوزدىرىپ، سونىمەن قاتار بۇل ۇلكەن ماسەلە – قوعامنىڭ پولياريزاتسياسىنا جانە ەلدىڭ تۇراقسىزدانۋىنا اكەلۋى مۇمكىن.
دەزينفورماتسيا الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن باسقا دا ونلاين پلاتفورمالار ارقىلى تەز تارالىپ، از ۋاقىت ىشىندە ۇلكەن اۋديتورياعا جەتەدى. ارينە، ينتەرنەت جەلىسىندەگى اقپاراتتىڭ تىم كوپتىگىنەن جالعان اقپاراتتى شىنايى اقپاراتتان اجىراتۋ قيىنعا سوعادى. وسى ورايدا، زامان تالابىنا ساي جاڭا ۇعىم پايدا بولعان، ينفوديەتا – بۇل ءسىزدىڭ ءال-اۋقاتىڭىزعا پايدالى اقپاراتتى عانا تۇتىنۋدى سانالى تۇردە تاڭداۋ. ياعني، اقپاراتتىڭ وزىمىزگە شامادان تىس جۇكتەلۋىن ازايتۋ، جانە وسى ارقىلى ءسىز ءوزىڭىزدىڭ فيزيكالىق، پسيحيكالىق دەنساۋلىعىڭىزدى ايتارلىقتاي جاقسارتا الاسىز. ءتۇرلى اقپارلارعا ساۋاتتى سكەپتيتسيزمدى قولدانۋ، دەرەككوزدەردى تەكسەرۋ جانە دالەلدەمەلەردى تالداۋ ارقىلى ءسىز ءوزىڭىزدى جالعان اقپاراتتان جاقسىراق قورعاپ، دۇرىس نەگىزدەلگەن شەشىمدەردى قابىلدايسىز.
اقپاراتتىق تەحنولوگيا كەڭ دامىعان داۋىردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىقتان، جالعان حاباردىڭ تارالۋىمەن كۇرەسۋ بارلىق مۇددەلى تاراپتاردان، سونىڭ ىشىندە ۇكىمەتتەن، تەحنولوگيالىق كومپانيالاردان، جەكە تۇلعالاردان جانە باق-تان كۇش سالۋدى تالاپ ەتەدى. قىراعى بولۋ، دەرەككوزدەردى تەكسەرۋ جانە جالعان اقپاراتپەن كۇرەسەتىن ۇيىمداردى قولداۋ ارقىلى ءبىز اقپاراتتاندىرىلعان جانە ءتوزىمدى قوعام قۇرۋعا ۇلەس قوسامىز!
ايگۇل مۇراتقىزى
