Tehnologııa ǵasyrynda jalǵan aqparat taratý burynǵydan da ońaılaı tústi. Áleýmettik medıa jáne basqa da onlaın platformalar adamdarǵa aqparatty onyń durystyǵyna qaramastan óte jyldam jáne ońaı taratýǵa múmkindik beredi. Sondyqtan aqparattyń tarap jatqanyna qaramastan, onyń qatesin tanyp, synı turǵydan oılaı bilý mańyzdy.
Manıpýlıatorlar óz maqsattaryna jetý úshin jalǵan aqparatty jıi paıdalanady. Al adamdar ózderiniń bar senimderin rastaıtyn nemese olardyń emoııalaryna júginetin aqparatqa kóbirek senedi. Jalpy, jalǵan aqparattyń maqsaty – adamdardy adastyrý jáne shyndyqqa janaspaıtyn nársege senýge ıtermeleý. Bul birneshe sebepter boıynsha jasalýy múmkin, sonyń ishinde:
Saıası yqpal. Dezınformaııa qoǵamdyq pikirge jáne saıası sheshimderge áser etý úshin qoldanýy múmkin. Ony belgili bir saıasatkerlerdi, partııalardy nemese ıdeologııalardy nasıhattaý, sondaı-aq qarsylastardy qaralaý úshin paıdalanyp jatady.
Qarjylyq paıda. Jalǵan aqparat ónimderdi nemese qyzmetterdi, sondaı-aq ınvestıııalyq alaıaqtyqty nemese basqa qarjylyq alaıaqty qoldaý úshinde paıdalanady. Sonymen qatar, alaıaqtar adamdardy aldap, aqshasyn urlaý úshin jalǵan nemese jańylystyratyn málimdemeler jasap, taratýy múmkin.
Áleýmettik ınjenerııa. Jalǵan habar adamdardy belgili bir áreketterdi jasaýǵa manıpýlıaııalaý úshin paıdalanylady. Mysaly, ol qorqynyshty nemese basqa da emoııalardy birden týdyrý arqyly belgili bir toptarǵa degen senimge nuqsan keltirý úshin qoldanylýy múmkin. Bul saıası, áleýmettik nemese ekonomıkalyq maqsattarǵa jetý úshin jasalady.
Barlaý. Dezınformaııa barlaý málimetterin jınaý, áskerı nemese dıplomatııalyq jaǵdaılarda artyqshylyq alý úshin óziniń paıdasyna qoldanady. Úkimetter men basqa uıymdar qarsylastaryn adastyrý nemese óz múddelerin qorǵaý úshin jalǵan aqparat taratýy múmkin.
Qarapaıym túsinispeýshilik. Keıde adamdar ózderi jańylyp, aqparatty durys túsinbegendikten baıqaýsyzda jalǵan aqparat taratýy múmkin. Bul, ásirese, aqparattyń durystyǵyn teksermeı-aq, anyq-qanyǵyna kóz jetkizbeı jatyp, jibergen adamnyń jaýapsyzdyǵy.
Joǵaryda aıtylǵan jaýapsyzdyqtar men zańsyzdyqtarǵa baılanysty elimizde jalǵan aqparat taratqany úshin ákimshilik jáne qylmystyq jaýapkershilik qarastyrylǵan.
Ákimshilik jaýapkershilik. Qazaqstan Respýblıkasynyń Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodeksinde (QR ÁQBtK) jalǵan málimetterdi taratqany úshin jaýapkershiliktiń kelesi túrleri zańdastyrylǵan:
130-bap. Jeke nemese zańdy tulǵanyń ar-namysyna, qadir-qasıetine nemese iskerlik bedeline nuqsan keltiretin kórineý jalǵan málimetter taratý - 50-den 100 aılyq eseptik kórsetkishtiń (AEK) mólsherinde aıyppul salýǵa ákep soǵady.
131-bap. Halyqtyń densaýlyǵyna zııan keltirý, jappaı tártipsizdikter jasaý, toparalyq jáne ózge de áleýmettik shıelenis jasaý qaýpin týdyratyn kórineý jalǵan aqparat taratý - 500-den 1000 AEK mólsherinde aıyppul salýǵa nemese 15 táýlikke deıingi merzimge ákimshilik qamaýǵa alý.
Qylmystyq jaýapkershilik. Qazaqstan Respýblıkasynyń Qylmystyq kodeksinde (QR QK) jalǵan aqparat taratqany úshin mynadaı baptar kózdelgen:
274-bap. Kórineý jalǵan aqparat taratý – aıyppul salýǵa, ne eki jylǵa deıingi merzimge bas bostandyǵyn shekteýge ne sol merzimge bas bostandyǵynan aıyrýǵa jazalanady.
164-bap. Áleýmettik, ulttyq, rýlyq, násildik, taptyq nemese dinı arazdyqty qozdyrý - aıyppul nemese jeti jylǵa deıingi merzimge bas bostandyǵynan aıyrý.
Jalǵan aqparat taratý boıynsha jaýapqa tartý úshin quqyq qorǵaý organdaryna (polıııa nemese prokýratýra) aryz jazý kerek. Ótinishte jalǵan aqparatty taratý faktileriniń tolyq sıpattamasy, sondaı-aq dáleldemeler (mysaly, skrınshottar, jarııalanǵan aqparatqa siltemeler) bolýy kerek. Quqyq qorǵaý organdary tekserý júrgizip, negiz bolǵan jaǵdaıda ákimshilik nemese qylmystyq is qozǵaıdy.
Jalǵan aqparat taratqany úshin jaza quqyq buzýshylyqtyń aýyrlyǵyna, onyń zardaptaryna jáne basqa da jaǵdaılarǵa baılanysty. Qazaqstanda jalǵan aqparattyń taralýy qoǵam úshin aýyr zardaptarǵa ákelýi múmkin. Atap aıtar bolsaq, jalǵan aqparat eldi álsiretýge nemese turaqsyzdandyrýǵa baǵyttalǵan úgit-nasıhat nemese shynaıy emes dúnıelerdi taratý arqyly ulttyq qaýipsizdikke nuqsan keltirý, jalǵan aqparat belgili bir toptarǵa, mysaly, etnıkalyq, dinı toptarǵa nemese basqa da qaýymdastyqtarǵa qatysty dushpandyq pen qasaqana kemsitýshilikti taratý, áleýmettik jáne saıası shıelenisterdi órshitý, zorlyq-zombylyq pen tártipsizdikterdi qozdyryp, sonymen qatar bul úlken másele – qoǵamnyń polıarızaııasyna jáne eldiń turaqsyzdanýyna ákelýi múmkin.
Dezınformaııa áleýmettik jeliler men basqa da onlaın platformalar arqyly tez taralyp, az ýaqyt ishinde úlken aýdıtorııaǵa jetedi. Árıne, ınternet jelisindegi aqparattyń tym kóptiginen jalǵan aqparatty shynaıy aqparattan ajyratý qıynǵa soǵady. Osy oraıda, zaman talabyna saı jańa uǵym paıda bolǵan, ınfodıeta – bul sizdiń ál-aýqatyńyzǵa paıdaly aqparatty ǵana tutynýdy sanaly túrde tańdaý. Iaǵnı, aqparattyń ózimizge shamadan tys júktelýin azaıtý, jáne osy arqyly siz ózińizdiń fızıkalyq, psıhıkalyq densaýlyǵyńyzdy aıtarlyqtaı jaqsarta alasyz. Túrli aqparlarǵa saýatty skeptıızmdi qoldaný, derekkózderdi tekserý jáne dáleldemelerdi taldaý arqyly siz ózińizdi jalǵan aqparattan jaqsyraq qorǵap, durys negizdelgen sheshimderdi qabyldaısyz.
Aqparattyq tehnologııa keń damyǵan dáýirde ómir súrip jatqandyqtan, jalǵan habardyń taralýymen kúresý barlyq múddeli taraptardan, sonyń ishinde úkimetten, tehnologııalyq kompanııalardan, jeke tulǵalardan jáne BAQ-tan kúsh salýdy talap etedi. Qyraǵy bolý, derekkózderdi tekserý jáne jalǵan aqparatpen kúresetin uıymdardy qoldaý arqyly biz aqparattandyrylǵan jáne tózimdi qoǵam qurýǵa úles qosamyz!
Aıgúl Muratqyzy
