Tehnologiia ǧasyrynda jalǧan aqparat taratu būrynǧydan da oŋailai tüstı. Äleumettık media jäne basqa da onlain platformalar adamdarǧa aqparatty onyŋ dūrystyǧyna qaramastan öte jyldam jäne oŋai taratuǧa mümkındık beredı. Sondyqtan aqparattyŋ tarap jatqanyna qaramastan, onyŋ qatesın tanyp, syni tūrǧydan oilai bılu maŋyzdy.
Manipuliatorlar öz maqsattaryna jetu üşın jalǧan aqparatty jiı paidalanady. Al adamdar özderınıŋ bar senımderın rastaityn nemese olardyŋ emosiialaryna jügınetın aqparatqa köbırek senedı. Jalpy, jalǧan aqparattyŋ maqsaty – adamdardy adastyru jäne şyndyqqa janaspaityn närsege senuge itermeleu. Būl bırneşe sebepter boiynşa jasaluy mümkın, sonyŋ ışınde:
Saiasi yqpal. Dezinformasiia qoǧamdyq pıkırge jäne saiasi şeşımderge äser etu üşın qoldanuy mümkın. Ony belgılı bır saiasatkerlerdı, partiialardy nemese ideologiialardy nasihattau, sondai-aq qarsylastardy qaralau üşın paidalanyp jatady.
Qarjylyq paida. Jalǧan aqparat önımderdı nemese qyzmetterdı, sondai-aq investisiialyq alaiaqtyqty nemese basqa qarjylyq alaiaqty qoldau üşınde paidalanady. Sonymen qatar, alaiaqtar adamdardy aldap, aqşasyn ūrlau üşın jalǧan nemese jaŋylystyratyn mälımdemeler jasap, taratuy mümkın.
Äleumettık injeneriia. Jalǧan habar adamdardy belgılı bır äreketterdı jasauǧa manipuliasiialau üşın paidalanylady. Mysaly, ol qorqynyşty nemese basqa da emosiialardy bırden tudyru arqyly belgılı bır toptarǧa degen senımge nūqsan keltıru üşın qoldanyluy mümkın. Būl saiasi, äleumettık nemese ekonomikalyq maqsattarǧa jetu üşın jasalady.
Barlau. Dezinformasiia barlau mälımetterın jinau, äskeri nemese diplomatiialyq jaǧdailarda artyqşylyq alu üşın özınıŋ paidasyna qoldanady. Ükımetter men basqa ūiymdar qarsylastaryn adastyru nemese öz müddelerın qorǧau üşın jalǧan aqparat taratuy mümkın.
Qarapaiym tüsınıspeuşılık. Keide adamdar özderı jaŋylyp, aqparatty dūrys tüsınbegendıkten baiqausyzda jalǧan aqparat taratuy mümkın. Būl, äsırese, aqparattyŋ dūrystyǧyn teksermei-aq, anyq-qanyǧyna köz jetkızbei jatyp, jıbergen adamnyŋ jauapsyzdyǧy.
Joǧaryda aitylǧan jauapsyzdyqtar men zaŋsyzdyqtarǧa bailanysty elımızde jalǧan aqparat taratqany üşın äkımşılık jäne qylmystyq jauapkerşılık qarastyrylǧan.
Äkımşılık jauapkerşılık. Qazaqstan Respublikasynyŋ Äkımşılık qūqyq būzuşylyq turaly kodeksınde (QR ÄQBtK) jalǧan mälımetterdı taratqany üşın jauapkerşılıktıŋ kelesı türlerı zaŋdastyrylǧan:
130-bap. Jeke nemese zaŋdy tūlǧanyŋ ar-namysyna, qadir-qasietine nemese iskerlik bedeline nūqsan keltiretin körineu jalǧan mälimetter taratu - 50-den 100 ailyq eseptik körsetkiştiŋ (AEK) mölşerinde aiyppūl saluǧa äkep soǧady.
131-bap. Halyqtyŋ densaulyǧyna ziian keltıru, jappai tärtıpsızdıkter jasau, toparalyq jäne özge de äleumettık şielenıs jasau qaupın tudyratyn körıneu jalǧan aqparat taratu - 500-den 1000 AEK mölşerınde aiyppūl saluǧa nemese 15 täulıkke deiıngı merzımge äkımşılık qamauǧa alu.
Qylmystyq jauapkerşılık. Qazaqstan Respublikasynyŋ Qylmystyq kodeksınde (QR QK) jalǧan aqparat taratqany üşın mynadai baptar közdelgen:
274-bap. Körıneu jalǧan aqparat taratu – aiyppūl saluǧa, ne ekı jylǧa deiıngı merzımge bas bostandyǧyn şekteuge ne sol merzımge bas bostandyǧynan aiyruǧa jazalanady.
164-bap. Äleumettık, ūlttyq, rulyq, näsıldık, taptyq nemese dıni arazdyqty qozdyru - aiyppūl nemese jetı jylǧa deiıngı merzımge bas bostandyǧynan aiyru.
Jalǧan aqparat taratu boiynşa jauapqa tartu üşın qūqyq qorǧau organdaryna (polisiia nemese prokuratura) aryz jazu kerek. Ötınışte jalǧan aqparatty taratu faktılerınıŋ tolyq sipattamasy, sondai-aq däleldemeler (mysaly, skrinşottar, jariialanǧan aqparatqa sıltemeler) boluy kerek. Qūqyq qorǧau organdary tekseru jürgızıp, negız bolǧan jaǧdaida äkımşılık nemese qylmystyq ıs qozǧaidy.
Jalǧan aqparat taratqany üşın jaza qūqyq būzuşylyqtyŋ auyrlyǧyna, onyŋ zardaptaryna jäne basqa da jaǧdailarǧa bailanysty. Qazaqstanda jalǧan aqparattyŋ taraluy qoǧam üşın auyr zardaptarǧa äkeluı mümkın. Atap aitar bolsaq, jalǧan aqparat eldı älsıretuge nemese tūraqsyzdandyruǧa baǧyttalǧan ügıt-nasihat nemese şynaiy emes dünielerdı taratu arqyly ūlttyq qauıpsızdıkke nūqsan keltıru, jalǧan aqparat belgılı bır toptarǧa, mysaly, etnikalyq, dıni toptarǧa nemese basqa da qauymdastyqtarǧa qatysty dūşpandyq pen qasaqana kemsıtuşılıktı taratu, äleumettık jäne saiasi şielenısterdı örşıtu, zorlyq-zombylyq pen tärtıpsızdıkterdı qozdyryp, sonymen qatar būl ülken mäsele – qoǧamnyŋ poliarizasiiasyna jäne eldıŋ tūraqsyzdanuyna äkeluı mümkın.
Dezinformasiia äleumettık jelıler men basqa da onlain platformalar arqyly tez taralyp, az uaqyt ışınde ülken auditoriiaǧa jetedı. Ärine, internet jelısındegı aqparattyŋ tym köptıgınen jalǧan aqparatty şynaiy aqparattan ajyratu qiynǧa soǧady. Osy oraida, zaman talabyna sai jaŋa ūǧym paida bolǧan, infodieta – būl sızdıŋ äl-auqatyŋyzǧa paidaly aqparatty ǧana tūtynudy sanaly türde taŋdau. Iаǧni, aqparattyŋ özımızge şamadan tys jükteluın azaitu, jäne osy arqyly sız özıŋızdıŋ fizikalyq, psihikalyq densaulyǧyŋyzdy aitarlyqtai jaqsarta alasyz. Türlı aqparlarǧa sauatty skeptisizmdı qoldanu, derekközderdı tekseru jäne däleldemelerdı taldau arqyly sız özıŋızdı jalǧan aqparattan jaqsyraq qorǧap, dūrys negızdelgen şeşımderdı qabyldaisyz.Aqparattyq tehnologiia keŋ damyǧan däuırde ömır sürıp jatqandyqtan, jalǧan habardyŋ taraluymen küresu barlyq müddelı taraptardan, sonyŋ ışınde ükımetten, tehnologiialyq kompaniialardan, jeke tūlǧalardan jäne BAQ-tan küş saludy talap etedı. Qyraǧy bolu, derekközderdı tekseru jäne jalǧan aqparatpen küresetın ūiymdardy qoldau arqyly bız aqparattandyrylǧan jäne tözımdı qoǧam qūruǧa üles qosamyz!
Aigül Mūratqyzy
