قازاقستاندىق اۋديتورلار ەلدە قاجەتتى ءدارى-دارمەك باعاسىنىڭ ونداعان ەسە قىمباتتاعانىن انىقتادى.
وسىعان بايلانىستى دەنساۋميندە (دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىندە) قىزمەتىنەن كەتكەندەر بار.وسى ماسەلە تۋرالى تولىعىراق «نەمىس تولقىنى» - DW جاساعان شولۋدا ايتىلادى.
قازاقستاندا 15 شىلدەدە وتكەن تەك پرەزيدەنتكە باعىناتىن جوعارى اۋديتورلىق پالاتانىڭ وتىرىسىندا بەلگىلى بولعاننان كەيىن جاڭا وراسان زور جانجال تۋىندادى. وسى وتىرىستان كەيىن كەيىن جەرگىلىكتى باق 2022-2023 جىلدار كەزەڭىندە دارىلىك پرەپاراتتاردى ساتۋ ءاۋديتىنىڭ قورىتىندىلارى تۋرالى بارلىق جاڭا مالىمەتتەردى جاريالادى. ناتيجەسىندە حالىق ءۇشىن ماڭىزدى ءدارى-دارمەكتەر مەن مەديتسينالىق ونىمدەردىڭ باعاسى ونداعان ەسە قىمباتتاعانى بەلگىلى بولدى.
دەنساۋمينگە شاعىمدار
2022-2024 جىلدار ارالىعىنداعى پرەمەر-مينيستر قىزمەتىن اتقارعان جوعارعى اۋديتورلىق پالاتاسىنىڭ باسشىسى ءاليحان سمايىلوۆ دەنساۋمين وكىلدەرىنەن «دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى شەكتى باعالاردى بەلگىلەۋ ادىستەمەسىن باعانى جۇزدەگەن پايىزعا كوتەرۋگە بولاتىنداي ەتىپ ازىرلەدى. باعا بەلگىلەۋ دۇرىس جۇرگىزىلمەگەن. نەلىكتەن باسقا ەلدەردەگى باعاعا تالداۋ جۇرگىزىلمەگەن?» - دەپ سۇرادى.
ونىڭ اشۋلى رەاكتسياسىنا اۋديتورلىق پالاتاسىنىڭ مۇشەسى تىلەگەن قاسكيننىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ قۇجاتتارىن تالداۋ بارىسىندا فارماتسەۆتيكالىق ونىمدەردىڭ اينالىمىنا قاتىستى 36 جۇيەلىك كەمشىلىك انىقتالعانىن، سونداي-اق قازاقستانداعى فارماتسەۆتيكا سالاسىن دامىتۋدا كەشەندى كوزقاراستىڭ جوقتىعىن ايتقان بايانداماسى سەبەپ بولدى. قاسكيننىڭ ايتۋىنشا، بۇل قازاقستاندىق فارماتسەۆتيكالىق زاۋىتتاردىڭ ءدارى-دارمەكتەردى ءوندىرۋ كەزىندە جەرگىلىكتى شيكىزاتتى ءىس جۇزىندە پايدالانباۋىنا، ءالى كۇنگە دەيىن شەت ەلدەن اكەلىنەتىن كومپونەنتتەردىڭ ساپاسىنا قويىلاتىن تالاپتىڭ بولماۋىنا اكەپ سوقتىردى.
قازاقستاننىڭ جوعارى اۋديتورلىق پالاتاسى دارىلىك پرەپاراتتار مەن مەديتسينالىق بۇيىمداردىڭ باعاسىن مەملەكەتتىك رەتتەۋدەگى كەمشىلىكتەرگە دەنازار اۋداردى. ولارعا شەكتى باعالار "پايىزعا پايىز" قاعيداتى بويىنشا قالىپتاساتىنى ايتىلدى. بۇل ءدارى-دارمەك باعاسىن ءوندىرۋشى زاۋىتتاردىڭ ساتۋ باعاسىنان 172 پايىزعا جوعارى قويۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. مەملەكەتتىك رەتتەۋ فارماتسەۆتيكالىق ءونىم وندىرۋشىلەردىڭ باعاسىمەن سالىستىرعاندا حالىققا 2000 پايىز ۇستەمە باعامەن ساتىلاتىن تىركەلمەگەن ءدارىلىك زاتتارعا قولدانىلمايدى.
جوعارى اۋديتورلىق پالاتاسىندا دەنساۋمين بولىمشەسى - "سك-فارماتسيا" جشس-نە قاتىستى شاعىمدار بار. 2009 جىلى قۇرىلعان بۇل كومپانيا مەملەكەت كەپىلدىك بەرەتىن تەگىن مەديتسينالىق كومەك اياسىندا قازاقستان حالقىن دارىلىك زاتتارمەن قامتاماسىز ەتەتىن بىرىڭعاي ديستريبيۋتور. 2013 جىلدان بەرى "سك-فارماتسيا" دەنساۋمينگە قاراستى بولعانىنا قاراماستان، ەل اراسىندا ونى بۇرىنعى پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ كۇيەۋ بالاسى تيمۋر قۇلىباەۆتىڭ قۇرىلىمدارى باقىلايدى دەگەن پىكىر تارالعان.
وتىرىستا «سك-فارماتسيا» قىزمەتىن تەكسەرۋ بارىسىندا بۇل كومپانيا جەتكىزەتىن ءدارى-دارمەك پەن مەديتسينالىق ماقساتتاعى بۇيىمداردىڭ باعاسىنىڭ 40 پايىزعا وسۋىنە، ال ءتىپتى نارىقتاعى باعامەن سالىستىرعاندا 365 پايىزعا، جالپى سوماسى 8 ملرد تەڭگەءنى (شامامەن 15,5 ملن ەۋرو) قۇرايتىن «باعا بەلگىلەۋ مەحانيزمىندەگى كەمشىلىكتەر» انىقتالعانى ايتىلدى.
سونىمەن قاتار, اۋديتورلار "سك-فارماتسيا" كومپانياسىنىڭ مەديتسينالىق ۇيىمدار ءۇشىن 5,5 ميلليون ەۋروعا جۋىق قاجەتسىز پرەپاراتتاردى ساتىپ العانىن جانە ونىڭ لوگيستيكالىق ينفراقۇرىلىمىنىڭ جوقتىعىن انىقتادى. بۇل دا ءدارى-دارمەكتىڭ تۇپكىلىكتى باعاسىنا اسەر ەتەدى. جالپى، بيۋدجەتتىڭ ىقتيمال شىعىنى 21,7 ميلليارد تەڭگەءنى (42 ميلليون ەۋرودان استام) قۇرايدى.
دەنساۋمين سوندا نە دەءدى?
2024 جىلدىڭ اقپانىنا دەيىن پارلامەنت دەپۋتاتى بولعان دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى اقمارال ءالنازاروۆا اۋديتورلاردىڭ قورىتىندىلارىنا كۇمان كەلتىرمەدى. سونداي-اق، ول ءتيىستى تەكسەرۋ جۇرگىزۋگە ۋادە بەردى.
- بۇگىندە جۇمىس توبى قۇرىلدى, ەندى 6,5 مىڭنان استام ءدارى-دارمەك باعا بويىنشا تەكسەرىلەتىن بولادى. جىل سوڭىنا دەيىن ءبىز تەگىن مەديتسينالىق كومەك پەن مىندەتتى مەديتسينالىق ساقتاندىرۋدىڭ كەپىلدىك بەرىلگەن كولەمى اياسىندا دا، كوتەرمە جانە بولشەك ساۋدا سەگمەنتىندە دە بەلگىلەنگەن باعالاردىڭ بارلىق اۋقىمىن قايتا قارايمىز دەپ ويلايمىن, - دەدى قازاقستاننىڭ دەنساۋمينءى.
دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى قورىتىندى جاساۋدى كەشىكتىرگەن جوق. 17 شىلدەدە قازاقستاندىق باق «سك-فارماتسيا» كومپانياسى ءدارى-دارمەك وندىرۋشىلەرىمەن تىكەلەي كەلىسىم-شارتتار جاساۋ قۇقىعىن العانى جانە جارامدىلىق مەرزىمدەرىن ەسكەرە وتىرىپ، تاۋارلاردى جوسپارلاۋ مەن ءبولۋ جونىندەگى بىرىڭعاي اقپاراتتىق جۇيەنى قۇرعانى كورسەتىلگەن مينيسترلىكتىڭ ءباسپاسوز قىزمەتىنىڭ حابارلاماسىن تاراتتى. سوندا دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ كەيبىر باسشىلارىنىڭ قىزمەتتەن كەتكەنى تۋرالى دا حابارلاندى. الايدا، ولاردىڭ لاۋازىمدارى مەن اتى-جوندەرى كورسەتىلمەگەن.
كەلىسىم-شارت جاساۋ ەرەكشەلىكتەرى
اتى-ءجونىن اتاماۋدى سۇراعان دەنساۋميننىڭ بۇرىنعى جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتكەرى DW باسىلىمىنا ءدارى-دارمەكتىڭ نەلىكتەن قىمباتتاپ جاتقانىن جانە قازاقستان ولاردى ەلدەن تىس جانە ىشكى ساتىپ الۋ كەزىندە قانداي قيىندىقتارعا تاپ بولاتىنىن ايتىپ بەردى.
- بىرىنشىدەن، قازاقستاندا ۆاليۋتا باعامى تۇراقسىز. مىسالى، تەڭگەنىڭ ەۋروعا باعامىن الايىق. 2022 جىلعى جەلتوقساندا ءبىر ەۋرو 484 تەڭگە، 2023 جىلعى جەلتوقساندا - 493 تەڭگە بولدى. ال جىل باسىندا ءدارى-دارمەك ساتىپ الۋعا اقشا تەك تەڭگەمەن بەرىلەدى. ەكىنشىدەن، فارماتسەۆتيكالىق نارىق، ايتالىق، ەلەكترونيكا نارىعى سياقتى جۇمىس ىستەمەيدى. باستاپقىدا بارلىعى 20 جىل پاتەنتتىك قورعاۋدا بولاتىن تۇپنۇسقا پرەپاراتتاردى ساتىپ الادى. تۇپنۇسقا پرەپاراتتاردى وندىرۋشىلەر وزدەرىنىڭ ادىستەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، ءار ەل ءۇشىن ءار ءتۇرلى باعالاردى بەلگىلەيدى. مىسالى، گرۋزيا نەمەسە ۋكراينادا باعا قازاقستانعا قاراعاندا ءۇش ەسە تومەن. باتىس كومپانيالارىنىڭ باسشىلىعىمەن تىكەلەي بايلانىس جاساۋ ارقىلى باعانى تومەندەتۋگە بولادى، بىراق 10 پايىزدان اسپايدى, - دەدى قازاقستان دەنساۋلىق مينيسترلىگىنىڭ بۇرىنعى جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتكەرى.
ونىڭ ايتۋىنشا، تەك گەنەريك شىعاراتىن كومپانيالار اراسىندا باسەكەلەستىك بار.
- ءبىز ءۇندىستان، پاكىستان، تۇركيا كومپانيالارى تۋرالى، سونداي-اق الدىڭعى كەزەڭدە ءدارى-دارمەكتەرىن ۇسىنعان تۇپنۇسقا وندىرۋشىلەردىڭ وزدەرى تۋرالى ايتىپ وتىرمىز. سوڭعى ايتىلعاندار دارىگەرلەرمەن تىكەلەي جۇمىس ىستەيدى. ولار ءوز پاتسيەنتتەرىنە ءۇندىستان نەمەسە تۇركياداعى ءابسوليۋتتى انالوگتارىنان 2-3 ەسە قىمبات تۇراتىن«تۇپنۇسقالاردى» عانا ساتىپ الۋعا كەڭەس بەرەدى. بۇل رەتتە ءبىز ەلىمىزدە ادامدار ورتاشا تابىستا ءومىر سۇرەدى دەپ ەسەپتەيتىن قازاقستانعا قاتىستى ورتاق كومپانيالاردىڭ ءوزارا ءسوز بايلاسۋىنا بىرنەشە رەت نازار اۋداردىق. ەگەر ولار ءوزارا كەلىسە الماسا عانا، قازاقستاننىڭ ولارمەن باعانى تومەندەتۋ تۋرالى ساۋدا جاساۋعا مۇمكىندىگى بولادى. بۇل ءاردايىم بولا بەرمەيدى. كوبىنەسە ءبىر عانا كومپانيا ءوز پرەپاراتتارىن ساۋدا-ساتتىققا شىعارۋعا كەلىسەدى، سونىڭ سالدارىنان ء"بىر كوزدەن" ساتىپ الۋ ورىن الادى نەمەسە تەندەر مۇلدەم بۇزىلادى، ويتكەنى ۇزاق كەلىسىمشارت جاساسۋشى قازاقستانمەن ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ تۇراقسىز باعامىنا بايلانىستى ەشكىم جۇمىس ىستەگىسى كەلمەيدى,- دەپ اتاپ ءوتتى DW سۇحباتتاسۋشىسى.
جەرگىلىكتى ءدارى وندىرۋشىلەرمەن دە وسىنداي قيىندىقتار بار. اڭگىمە بارىسىندا دەنساۋلىق مينيسترلىگىنىڭ بۇرىنعى شەنەۋنىگى ولاردىڭ بىرنەشەۋىمەن بەلگىلى ءبىر باعامەن ءدارى-دارمەك ساتىپ الۋ مىندەتتەمەسىمەن ون جىلعا كەلىسىمشارتتار جاسالعانىن ايتتى. بىراق الەمدىك نارىقتاعى باعالار ۇنەمى وزگەرىپ وتىرادى. سوعان بايلانىستى قازاقستاندا شىعارىلعان شارتتى تابلەتكا ءۇندىستان نەمەسە ۋكرايناداعى انالوگىنان قىمبات بولعان جاعدايلار دا بار.
- دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ جاعدايدى وزگەرتۋ ارەكەتى ناتيجە بەرمەدى. مەن جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەرءدىڭ باسشىلىققا تەلەفون سوعىپ ەلدىڭ ينۆەستيتسيالىق تارتىمدىلىعى تۋرالى ويلانۋدى جانە جەرگىلىكتى وندىرۋشىلەرگە قىسىم جاساماۋدى تالاپ ەتكەن بىرنەشە وقيعانى بىلەمىن. بۇل جەردە جەمقورلىق بار ما؟ مۇنى ايتۋ قيىن, ارينە. شىندىق وسىلاردىڭ ورتاسىندا, - دەدى دەنساۋمينءنىڭ بۇرىنعى جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتكەرى.
ءبارى ەسكى سحەما بويىنشا ما؟
جوعارعى ەسەپ پالاتاسى وتىرىسىنىڭ قورىتىندىسى تۋرالى «بۇل ەسكى سحەمالارعا ۇقسايدى»، - دەيدى ءوزىنىڭ فاميلياسىن ايتپاۋدى وتىنگەن الەكساندر ەسىمدى نەمىس فارماتسەۆتيكالىق كومپانيالارىنىڭ ءبىرىنىڭ قازاقستانداعى فيليالىنىڭ بۇرىنعى قىزمەتكەرى. ونىڭ پىكىرىنشە، حالىقتىڭ قۇجاتتارعا قولجەتىمدىلىگىنىڭ جوقتىعى دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى قانداي زاڭ بۇزۋشىلىقتارعا جول بەرگەنىن جانە بار-جوعىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى.
- بارلىق ءىرى ەۋروپالىق فارماتسەۆتيكالىق كومپانيالار وزدەرىنىڭ ءدارى-دارمەكتەرىنىڭ باعاسىن تەك قازاقستاندا عانا ەمەس، بۇكىل الەم بويىنشا ۇنەمى قاداعالاپ مونيتورينگ جۇرگىزىپ وتىرادى دەپ ايتا الامىن. ولاردىڭ نەگىزسىز وسكەنىن بايقاعان بويدا دەرەۋ جاۋاپتى ورگاندارعا حابارلاما جىبەرەدى, - دەدى الەكساندر DW باسىلىمىنا بەرگەن سۇحباتىندا. سونىمەن قاتار، ول دءارى-دارمەك ساتۋعا قاتىستى اڭگىمەلەرءدىڭ بارلىعى شەنەۋنىكتەر اراسىنداعى قارجىلىق اعىنداردى باقىلاۋ كۇرەسىنە قاتتى ۇقسايتىنىن دا ايتتى.
ونىڭ پىكىرىنشە, قازىرگى جانجال 2017 جىلعى «فارماتسەۆتەردىڭ ىسىنە» وتە ۇقساس، سول كەزدە جويىلعان سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل ۇلتتىق بيۋروسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى «سك-فارماتسيا» كومپانياسىنىڭ بىرنەشە جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەرىن فارماتسەۆتيكالىق كومپانيالارمەن كارتەلدىك كەلىسىم جاسادى دەگەن كۇدىكپەن تۇتقىندادى.
- سول ۋاقىتتاعى فارماتسيا كوميتەتى باسشىسىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى لاريسا پاك بىرنەشە رەت پارا العانى ءۇشىن ءۇيقاماققا الىندى. بىراق ونىڭ ءىسى سوتقا جەتكەن جوق. كەيىنىرەك، ول قايتىس بولعاننان كەيىن، ونىڭ كۇناسىز ەكەنى جانە ءىستىڭ ويدان شىعارىلعانى بەلگىلى بولدى, - دەپ ەستەلىكتەرىمەن ءبولىستى الەكساندر.
