قازاق-قىتاي قاتىناسىندا ەسكەرىلۋى كەرەك جايلار از ەمەس. قازاقستاننىڭ قىتايمەن ساناساتىنى سەكىلدى، قىتايدىڭ دا قازاقستانمەن قاتىناستا ەسەپتەسەتىن تۇستارى بولۋى مۇمكىن. وسىنداي ويىن امالدارى قالاي ىسكە اسىپ جاتىر؟ قىتايدا تۋىپ، وسكەن قالامگەردەن وسى تۋراسىندا سۇراپ كوردىك.
2 شىلدە كۇنى شىۇ ءسامميتى قارساڭىندا قحر توراعاسى سي تسزينپين قازاقستانعا مەملەكەتتىك ساپارمەن كەلدى. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ سي باسشىمەن ەكى جاقتى كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، بىرقاتار ماسەلەلەردى تالقىلاعانى ايتىلدى. ەكى ەلدىڭ «ەتەنە» ارالاس-قۇرالاسى جايلى جازۋشى-تاريحشى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى ءجادي شاكەنۇلىنىڭ پىكىرىن بىلدىك.
«قىتاي وزگەنىڭ دوستىعى مەن بوستىعىن پايدالانادى»
- سوڭعى بەس جىلداعى قازاقستان-قىتاي اراسىنداعى قاتىناس سيپاتى جايلى ويىڭىز قانداي؟ نە وزگەردى؟
- قازاقستان-قىتاي اراسىنداعى قاتىناستىڭ تامىرى تىڭ تەرەڭدە. ەكى ەل ءبىر-بىرىنە ەكونوميكالىق جاقتان، قاۋىپسىزدىك جاقتان مۇددەلى. قازاقستان – قىتاي ءۇشىن ورتالىق ازياداعى وزگە ەلدەر اراسىندا ماڭىزدى ستراتەگيالىق ەل. سول ءۇشىن دە قىتاي، رەسەي بايلانىستارىنىڭ كەيبىر تۇيىندەرىنە اقش-تىڭ ءوزى نازار اۋدارادى، بەي-جاي قاراي المايدى. ەندەشە، قازاقستان قىتايمەن بولعان قارىم-قاتىناسىندا ءارى تەرەزەسى تەڭ ارىپتەستىكتى، ءارى ەكونوميكالىق ىستەستىكتى كوبىرەك كوزدەيدى. قىتاي ەلى ءبىزدىڭ ەلدى عانا ەمەس، كوپتەگەن ەلدەردى ءوز ەكونوميكاسىنا قاجەتتى بازار سانايدى. سول ءۇشىن دە ولار ءبىر ميلليارد حالىقتى اسىراۋ ءۇشىن، «تاماعى توق، كويلەگى كوك» دارەجەدە ۇستاۋ ءۇشىن وزگەنىڭ دوستىعى مەن بوستىعىن مەيلىنشە پايدالانادى.
سوڭعى جىلدارى وسى تاۋەلدىلىكتىڭ، وسى «مۇمكىندىكتى پايدالانۋدىڭ» قارقىن العانى بايقالادى. مۇنىڭ دا كوپ ءتۇرلى سەبەبى بار. پاندەميا كەزەڭى كوپ ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا اسەر ەتتى. قىتاي ەكونوميكاسى داعدارىسقا تاپ بولدى. رەسەي ەلىندە دە داعدارىس، سانكتسيا اسەرىنەن بولعان قۇلدىراۋ بايقالدى.
كورشى الىپ ەلدەردەگى بۇل جاعداي بىزگە دە ىقپال ەتتى.
ەل ەكونوميكاسىنىڭ السىرەۋى بايقالدى. اتالعان ەلدەردىڭ بىزگە تاۋەلدىلىگى سەكىلدى ءبىزدىڭ دە ولارعا تاۋەلدىك مۇقتاجدىعىمىز ارتتى. سول سەبەپتى دە قازىرگى جاعدايدا قازاقستان قىتايمەن، قىتاي قازاقستانمەن بارىنشا بايلانىس جاساۋعا، ەكونوميكالىق ماسەلەلەرىن وڭداۋعا قۇلشىنىس جاساۋدا. بۇل جاعداي قازاقستان ەكونوميكاسىنا از دا بولسا اسەر ەتتى. «ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جول»، تاۋار ايىرباسى، اۋىل-شارۋاشىلىق ونىمدەرى، بازارلىق جاعداي، تۋريستىك ساياحات، قاۋىپسىزدىك، ۆيزاسىز رەجيم، ت.ب. جاقتارىندا بىزگە دە، قىتايعا دا ءتيىمدى بولعان بارىس-كەلىستەر، قارىم-قاتىناستار تەرەڭدەدى.
قىتايدىڭ قازاقستانعا ەكونوميكالىق تيىمدىلىگى
- قحر توراعاسىنىڭ وسى كۇندەردەگى ەلگە ساپارى جايلى ءوز كوزقاراسىڭىز؟
- ساپار اياسىنداعى كەلىسسوزدەردىڭ نەگىزگى باعىتى ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستار، ايىرباس، يمپورت-ەكسپورت ماسەلەسى بولعانىمەن ەكىنشى جاعىنان قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى دە قوسىمشا قارالۋى مۇمكىن.
الەمدىك ارەناداعى ءتۇرلى وزگەرىستەر، رەسەي جاعدايى، اقش-تىڭ اشىق جانە جاسىرىن ىقپالى ماسەلەلەرىندە قىتاي توراعاسىن الاڭداتارلىق جاعدايلار دا جوق ەمەس. ەكونوميكانى بەتپەردە ەتىپ، باسقانى وزىنە ءجىپسىز بايلاۋ – ولاردىڭ اشىق ايتا بەرمەيتىن ىشكى ساياساتىنىڭ ءبىر بۇتاعى. سوندىقتان دا ولار قازاقستان سەكىلدى شاعىن ەلدەردى «ايتقانىنا كونەتىن، ايداعانىنا جۇرەتىن» ىشكى تاۋەلدىلىكتە ۇستاۋدى كوزدەيدى. مۇنداي جاعدايدا ءبىز قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن ءبىرىنشى ورىنعا قويا وتىرىپ، ولاردىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىكتەرىن پايدالانۋعا مۇددەلىمىز.
- ال قىتايدىڭ قانداي ەكونوميكالىق تيىمدىلىكتەرىن پايدالانعانىمىز دۇرىس؟ ناقتىراق ايتا كەتەسىز بە؟
- ەڭ باستىسى ەلىمىزدە ساقتالىپ وتىرعان نارىقتىق قيىندىقتار، ەكونوميكالىق تەپە-تەڭسىزدىكتەر، تۋريزم، ءار ءتۇرلى ونىمدەر بايلىعى سىندى جاقتاردان ولاردىڭ مۇمكىندىگىن پايدالانۋىمىز كەرەك. وعان بولا «قىتاي جاۋلاپ الادى» دەپ جالاۋلاتاتىن قورقىنىشتىڭ قاجەتى جوق. الايدا ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىك ەشقاشان ۇلتتى تاۋەلدەۋگە، ەل مەن جەردى تاۋەلدەۋگە جول بەرمەۋى ءتيىس. ۇلت مۇددەسى مەن مەملەكەت مۇددەسىنە تولىق كەپىلدىك ەتىلگەن ارقانداي كەلىسىم شارتتان باس تارتپاۋىمىز قاجەت.
بىزگە «قۋلىق» كەرەك
- سي ءتسزينپيننىڭ وسى ساپارىنان كەيىن نە كۇتەسىز؟
- «ءبىر قۋانىش، ءبىر قايعى» دەمەكشى، قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ، قىتاي ساياساتىنىڭ ءتيىمدى جاعى بىزگە پايدالى. الايدا، ءار نارسەگە اسا ساقتىقپەن قاراپ، وزىنە پايدالى تاقىرىپتار ءۇشىن عانا جانىن سالا ىسكە كىرىسەتىن ولاردىڭ ءىشكى ساياساتى مەن «باقاي قۋلىعىنا» دا نازار اۋدارعان ءجون. «اشىق بولامىن دەپ، شاشىق بولما»، «كاپىرمەن دوس بولساڭ بەلىڭدە بالتا بولسىن»، «ون ولشەپ، ءبىر كەس» سىندى سوزدەردى ايتقان اتالارىمىز وزگەنى تورىنە شىعارسا دا توبەسىنە شىعارماعان. ابىلاي تۋرالى ورىس، قىتاي دەرەكتەرى «ول وتە قۋ، ايلالى، الداپ كەتەدى. ابايلاۋ قاجەت!» دەپ قارادى. بىزگە دە سول «قۋلىق» كەرەك.
ولاي بولسا، سي ءتسزينپيننىڭ وسى ساپارىنا قۇلدىق پيعىلمەن ەمەس، «قۋلىق» پيعىلمەن قارايتىن اقىل كەرەك. تەڭ، تاتۋ كورشىلىكتىڭ تامىرىن تەرەڭدەتىپ، ەل ەڭسەسىن بارىنشا كوتەرەتىن بارلىق مۇمكىندىك ءبىز ءۇشىن دە پايدالى بولماق. وسى جاعىنان قاراعاندا ۇلكەن ەلدىڭ باسشىسى سي توراعانىڭ قادامى جاماندىق اكەلمەيدى دەپ ەل ساياساتىنا سەنىممەن قاراۋىمىز قاجەت.
- جاۋابىڭىزعا العىس!
دينا ليتپين
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
