كەدەيلىكتەن اتقارىلماي قالعان مىندەت    

ەلىمىزدەگى جالپى  وتباسىنىڭ سانى 2,3 ملن-نان استام دەسەدى. جاريالانعان دەرەكتەرگە سۇيەنسەك ولاردىڭ  سەكسەنگە تاياۋى  الەمدىك باقۋاتتى بايلارمەن تەڭەسە  الاتىن شامالى  ەكەن.  جالپى ۇلتتىق بۋرجۋيلاردىڭ  نەگىزى قالانعان ءتارىزدى .ەكىنشى جاعىنان كەدەيلەر دە ولارعا ساي، قالىسپاي ءوسىپتى. بىلىكتى ءۋاليدىڭ  سوزىنە قاراعاندا الەۋمەتتىك جاعىنان از قامتىلعان وتباسى- 600 مىڭعا تاياۋ كورىنەدى.ولاردى تاقىر كەدەيگە سانايتىندار دا بار ەكەن.
قازاق قوعامىنىڭ وتكەن تاريحىنا  كوز جۇگىرتسەڭىز، ولكەمىزدە، جالپى اۋماقتا، تىنىشتىق ورناپ، ادامدار الاڭسىز ءومىر ءسۇرىپ، تىرلىك كەشكەن، «قوي ۇستىنە بوز تورعاي جۇمىرتقالاعاندا»، اشتىقتان قىرىلىپ-جويىلىپ، تەنتىرەپ بەزىپ، اۋىپ-كوشىپ،ز ار ەڭىرەگەن زامان  دا بولىپتى. بىراق،قاي-قايسىسى دا ۇزاققا سوزىلماپتى. ەلباسىنا جاقسىلىقتى ورناتىپ،ب اسىن بىرىكتىرىپ، مەملەكەت  قۇرىپ، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن قالپىنا كەلتىرۋدە، حانداردىڭ، بيلەردىڭ، سۇلتانداردىڭ، باتىرلاردىڭ، ويشىل-عۇلاما اقىلمانداردىڭ ، كۇرەسكەرلەردىڭ،قايراتكەرلەردىڭ ساليحالى ساياساتى شەشۋشى ءرول اتقارىپتى. ال، قىرىلىپ جويىلۋ، تەنتىرەپ بەزۋ، باسقانىڭ قول استىنا ەنىپ، بوداندىققا اينالۋ جاۋلارىمىزدىڭ جىمىسقى ساياساتى، ۇلى دەرجاۆالىق شوۆينيستىك پيعىلى ارقىلى جۇزەگە اسقان. ونىڭ ءوزى قازاق حالقىنىڭ قاجىرلى كۇرەسى، ۇلتجاندىلىق رۋحىنىڭ وتبۇرقاقتاي اتىلعان تەگەۋىرىنە تاپ بولىپ، ۇزاققا بارا الماعان. قانشا قيىن بولسا دا، اجەپتاۋىر ۋاقىتقا سوزىلسا دا،ايتەۋىر ارناسىنا ءتۇسىپ، تاۋەلسىزدىك ەرىكسىز ەل قولىنا تيگەن. قازاق حالقى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ءبىر ءسات تە بوس وتىرىپ، ۋاقىت وتكىزبەگەن. قالىپتى تىرلىك جاساۋ ءۇشىن ەش ۋاقىت تا كۇرەسسىز قاراپ جاتپاعان. وسىعان ساي قازاق قوعامىندا، باي دا، كەدەي دە عۇمىر كەشكەن-ءدى.

قازاق بايلارىن: اتالى باي، ارقالى باي، ساسىق باي، ساراڭ-قاراۋ باي، جاڭا باي  -دەپ، اجىراتقان.  ال، كەدەيلەردى: كەۋدەلى كەدەي، كەمشىن كەدەي، تاقىر  كەدەي-دەپ بولگەن.  بۇگىنگى تاڭدا،  قازاقتىڭ جوعارىدا اتالعان بايلارىنىڭ ءبىرى دە جوق، تەك جاڭا بايلار عانا بار.

كازىرگى جاڭا بايلار: جىلپوس بايلار، جىمقىرعىش بايلار، جانتىق  بايلار-دەپ اتالىپ ءجۇر.  اتا-باباسىنان قالعان داۋلەتتى كاپيتال  بولدىرىپ، ونى نارىققا سالىپ، وسىرگەن، تابىسىن دوربالاپ وتانىمىزعا تاسىپ، ىرىس جيناعان ءبىرى دە جوق.  قازاقتىڭ بايلىعىن مەنشىكتەپ الىپ، ونى ءوندىرىپ،وڭدەپ  ساتىپ،  وسى نەگىزدە پايدا تاپقاندار.  كەيبىرى حالىق داۋلەتىن وتە جاسىرىن جولمەن جىمقىرعاندار. قالعانى اعا-كوكەسى، تامىر-تانىسى ارقىلى، كرەديتكە قولى جەتىپ،  شامالى بولسا دا ىسمەرلىككە،  ىسكەرلىككە توسەلگەندەر..

قازاقتىڭ اتىمتاي جومارتتارى جوتالى بايلار مەن كەۋدەلى كەدەيلەردە كوپ بولعان.  بۇگىنگى جومارتتار اتىمتايلىعىنان گورى اۋىز باسارلىعى ارتىقتاۋ بولىپ بارادى. ەگەر جالپاق جۇرت ولاردىڭ «داۋلەتىنە» بارلىعى بىرىگىپ تالاسا قالسا، ايىرىلىپ قالاتىنىن بىلەدى، ارينە.

ىرىستىق احۋالى وسىنداي دەنگەيدەگى قوعامدا، بۇگىنگى جاعدايدا، وتباسىنا كەدەيشىلىكتىڭ ورناۋىنا  مۇمكىندىك تۋعان.  كەدەيشىلىك ورناۋىنىڭ باستى سەبەبى-قازاق وتباسىنىڭ كوبىنىڭ داۋلەتى سارقىلىپ، ىرىسى سۋالعان. قاراپايىم وتباسى-نە جەر بايلىعىنا، نە مال بايلىعىنا، وزەن-كول، ءوندىرىس-تسەح، زاۆود-فابريكاعا، قالادا دا،  اۋىلدا دا يە ەمەس.  جانىن جەپ، ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تابا الماي كەيبىرى يەلىك ەتپەك تۇرماق « مەنشىك  يەلەرىنەن» جۇمىس سۇراپ، جالىنىپ، قولى جەتكەنى عانا جالدانىپ ءجۇر.

كەدەيلىك وتباسىنان اسىپ،كەدەي اۋىلدار پايدا بولعان.  ءبىر كەزدە ونداي  اۋىلداردى، كەلەشەگى جوق اۋىل اتاپ، جان-جاقتى كومەك بەرۋدى جوسپارلاپ، باعدارمالار قۇرعان،  سوڭىندا ۇمىت قالعان. بىرەرىن كوشىرىپ تە جىبەرگەن (وسىعان دەيىن 97 اۋىلدى جويعان.). بۇگىنگى كۇندەرى وسىنداي  اۋىل سانى 400-دەن اسادى. ولار، كازىرگى شاقتا تولىق جويىلۋعا جوسپارلانىپ وتىر. وسى اۋىلداردىڭ بالالارى مەن جاستارىنىڭ وقىپ ءبىلىم الۋى، دامىپ جەتىلۋى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.  اۋىلدى ايتپاعاننىڭ ءوزىن دە قالادا دا كەدەي وتباسى  سانى كۇننەن كۇنگە قوسىلىپ كەلەدى. ەرلى- زايىپتى ەكەۋى دە، تىربانىپ ەڭبەك ىستەپ، جۇمىس جاساسا دا، تاپقان تابىسى وتباسىن اسىراپ-باعىپ،  كيىندىرىرىپ- ىشىندىرۋگە جەتپەيتىن بولعان.

ايتالىق; ا.ءجۇنىسوۆ بۇلاي دەيدى: «مەن كوممۋنالدىق شارۋاشىلىقتا سانتەحنيك سلەسار بولىپ ىستەيمىن. ايەلىم،  بولنيتسادا سانيتاركا.  ۇيلەنگەلى ون جەتى جىل بولدى. ءۇش بالام بار. ۇشەۋى  دە مەكتەپتە وقيدى. باسىمدا باسپانا جوق،  پاتەر جالداپ تۇرامىن. باسپانا كەزەگىنە تۇرعالى 14 جىل بولدى. ازىرگە، باسپانا ساتىپ الاتىن جاعداي جوق. الەۋمەتتىك  نەمەسە  اتاۋلى كومەككە ەشقاشان ىلىككەن ەمەسپىن. جالاقىمەن ءۇپى-ءتاپى،ونى سوزىپ ءجۇرىپ  ارەڭدەپ كۇن كورەمىن. قىمباتشىلىق پەن تاريفتەردىڭ ۇلعايۋىنا ساي، كەيدە باسپانانىڭ جالداۋ  اقىسىن تولەي الماي قالامىن. بالانىڭ ۇلكەنى ۇل. ول ۇيلەنەم دەسە نە ىستەي ەكەنمىن –دەپ  ۋايىمدايمىن.  بالالار، جوو –نى تۇر  عوي كوللەجدىڭ ءوزىن  تولەممەن وقيتىن جاعداي تۋسا  قايتەمىن؟»

بۇل جالعىز  عانا ادامنىڭ  ۋايىم-قايعىسى ەمەس. بۇگىنگى قاراپايىم قازاق وتباسىنا ورتاق تاۋقىمەت. باسپانانىڭ جوقتىعى،  مەكتەپتى بالالارى تولەپ وقۋى،  جالاقىنىڭ ماردىمسىز بولۋى،  داۋلەتىنىڭ سارقىلۋى، ىرىستىڭ حالىق قولىنان  كەتىپ،  ات توبەلىندەي ازعانا ادامدارعا تيەسىلى بولۋى،  كەدەيلىكتىڭ كەڭ ەتەك الۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزعان.  وسىنىڭ ءبارىن كوزىمەن كورىپ،  ءبىلىپ وتىرعان اۋىلدىق، اۋداندىق باسشىلاردىڭ  دارمەنسىزدىگى،  سىلبىرلىعى كەدەيلىكتى وتە ۇلعايتىپ جىبەرگەن.

جالپى كەدەيلىكتىڭ كەڭ  ەتەك الىپ،ولاردىڭ وبالىن موينىنا الاتىن باستى تۇلعالاردىڭ، بيلىكتەگىلەردىڭ،باسشىلاردىڭ ار الدىندا، زاڭ الدىندا،  حالىق الدىندا ەسەپ بەرەتىن كۇنى دە تىم الىس ەمەس شىعار!  بۇل جولعى كەدەيشىلىك، سىرتقى ىقپالدىڭ اسەرىنەن ەمەس، ناقتى ءوزىمىزدىڭ، ساياساتىمىزدىڭ سالعىرتىعىنان بولدى.
قولىندا جيىرماداي ۇساعى ، ەكى سيىرى بار،  اۋىل تۇرعىنى نە ءبىر توقتىسىن، نە تاناسىن ەركىن ساتىپ،  بالا-شاعاسىن كەز-كەلگەن ۋاقىتتا كيىندىرە الۋ مۇمكىندىگى كازىر جوق بولعان.  مالىن تالاي وتكەلەكتەن وتكىزىپ،  ونىڭ جارتى قۇنىن جۇمساپ ءجۇرىپ ازەر  ساتا الاتىن بولعان.  جۇمىستاعىلاردىڭ جالاقىسى، اسىرەسە، مەكتەپ،  بالاباقشالاردىڭ تەحنيكالىق  پەرسەنالدارى رەسپۋبليكاداعى ەڭ تومەنگى جالاقى الىپ كەلگەن.

ماسەلەن، ءبىر ءمينيستردىڭ جالاقىسى –مەكتەپتىڭ سىپىرۋشىلارى مەن تازالاۋشىلارىنىڭ 100-ىنە جەتەدى، ءبىر دەپۋتاتتىڭ ايلىق جالاقىسىن 10 مۇعالىم ءبولىپ الادى.

جالپى رەسپۋبليكادا ەڭبەك اقى ،  جالعان اقىعا اينالىپ،  شەندى-شەكپەندىلەر بيۋدجەتتىڭ  اۋماقتى بولىگىن يەلەنەتىن جالاقى الاتىن دارەجەگە جەتكەن. جالپى بيۋدجەتتەن جالاقى الىپ، وعان جارماسپايتىن شەنەۋنىك، باسشى،  لاۋازىمدى تۇلعا جوق. ساياسي پارتيادان باستاپ، الەۋمەتتىك –ازاماتتىق ۇيىمداردىڭ بارلىعى سوعان تاۋەلدى،  جالاقىلارىن سودان الادى.  مۇنداي جاعدايدا ادىلدىك،  تەڭدىك تۋرالى ايتۋدىڭ ءوزى داۋرىقپا ناسيحاتقا اينالىپ،  قاراپايىم حالىقتىڭ مۇڭ مۇقتاجى جوقتاۋسىز قالىپ، ولاردىڭ  حال-احۋالى كۇننەن كۇنگە تومەندەگەن.  مۇنىڭ ءبارى بۇگىندەرى بيلىككە دە، جالپى جۇرتقا دا،  اشىق-ايقىن بولعان،  ايتىلىپ، جازىلىپ، تولىق راستالعان دايەكتەر.

مەنىڭ ايتارىم:وسى كەدەيشىلىكتىڭ ءبىر كەسىرى تۋرالى. وتباسىنىڭ قوعام الدىندا اتقاراتىن كوپ مىندەتتەرىنىڭ باستىسى –ۇرپاق تاربيەلەۋ.كەدەيشىلىك ورناعان وتباسىلار وسى مىندەتىن ورىنداۋعا دارمەنسىز قالىپ، جالپى جاستاردىڭ تاربيەسى جۇرت ۋىسىنان شىعىپ كەتكەن. باسقانىڭ ءبارىن قايتەيىن، مەنىڭ كەرەڭ قالعىر قۇلاعىم، ومىرىمدە بۇرىن-سوڭدى ەستىمەگەن جاماندىقتى ەستىپ، قولىما قالام ۇستاتتى. اكە-شەشەنىڭ تىرشىلىكتە تاپقان تابىسى بالالاردىڭ وقىپ ءبىلىم الۋىنا،  دامىپ جەتىلۋىنە جەتىپ تۇرۋ دەگەن كىمگە بولسا دا  ،قاشان دا ۇلكەن مارتەبە،  ناق عانيبەت قوي!
ۇيدەن شىعىپ، قارتتار ۇيىنە كەلە  جاتىپ، جولدان اداسىپ قالىپ، وتىرعان بالالاردان:

-وسى ماڭداعى قارتتار ۇيىنە قالاي بارامىن.جول سىلتەپ، جىبەرىڭدەر،-دەدىم.

وتىرعان ونشاقتى بالادان بىرەۋى دە ەشتەمە دەپ ءتىل قاتپادى. قابات ۇيلەردىڭ وڭ جاق بۇرىشىنىڭ شەتىنەن شىعا كەلگەن، سۇڭعاق بويلى جاس ءوسپىرىم، قاسىما جەتىپ كەلىپ، سالەم بەرىپ:

-مىنا وتىرعاندار ءبىزدىڭ قالانىڭ، باقۋاتتى ،  اعايلاردىڭ بالالارى. ولار، ارقاشان،  ءوز ارا شەت ەل تىلىندە سويلەسەدى. قىتايشا،  اعىلشىنشا،  ورىسشا، ارابشا،   جاپونشا ءبارى زۋ، اعىپ تۇر.  قازاقشا دۇرىستاپ سويلەي بىلمەيدى.ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزدى ولار تۇسىنگەن جوق. ءجۇرىڭىز ،اتا، ءوزىم جەتەلەپ،  ايتقان جەرىڭىزگە جەتكىزەمىن...-دەپ،  مەنى سولعا بۇرىپ جەتەلەي جونەلدى.  توپ بالالاردىڭ ورتاسىنان تۇرا كەلگەن، تىعىرشىقتاي سارى ۇل:
-ەي،اۋىلباي! اتاشكاعا  ءبىزدى نە دەپ جامانداپ باراسىڭ؟كوزى اشىق، جانقالتاسىندا اقشاسى بار باقىتتى ۇرپاقتار،  ەل-جەر ارالاپ، مادەنيەتكە جەتكەن ادام،  ءبىزدىڭ زاماندا،قازاقشا سويلەمەيدى. قازاق ءتىلى كەدەي قازاقتاردىڭ،  اۋىلدىڭ ءتىلى ەكەنىن  بىلگەنىڭ دۇرىس،  شيبۇتىم!! سەندەردىڭ شەت ءتىلىن وقىپ ۇيرەنۋگە،  قاراجاتتارىڭ،  داۋلەتتەرىڭ، شامالارىڭ جەتپەيدى دەدى.

ءبارى دۋ كۇلدى. « ...تاعى ءبىر بايقاعانىم وسى قازاق ءتىلى بايلارعا قاجەت ەمەس سياقتى. قازاق ءتىلى تەك قانا كەدەيلەرگە كەرەك سياقتى بولىپ كورىنەدى.» (گ.بەلگەر) ايتقانىڭ اينىماي كەلدى-اۋ!
مەنىڭ قۇلاعىم شۋىلداپ،  كوزىم قاراۋىتىپ،  باسىم اينالىپ،  بەلگىسىز ءبىر وكسىك كوكىرەگىمە تىعىلىپ،  جۇرەگىم اتتاي تۋلاپ،  اۋزىم كوبىكتەنىپ ،ءتىسسىز قىزىل يەگىمدى قيساقتاتىپ شايناپ، ورىندىققا كەلىپ وتىرا كەتتىم...قورعاۋشى پەرىشتەم،  قۇلىنىم مەنىڭ،  بىرەر ساعاتتان سوڭ ۇيىمە جەتكىزىپ سالدى. قارتتار ۇيىنە جەتە المادىم.

                قوبداباي   قابدىرازاقۇلى