Kedeilıkten atqarylmai qalǧan mındet    

Elımızdegı jalpy  otbasynyŋ sany 2,3 mln-nan astam desedı. Jariialanǧan derekterge süiensek olardyŋ  seksenge taiauy  älemdık baquatty bailarmen teŋese  alatyn şamaly  eken.  Jalpy ūlttyq burjuilardyŋ  negızı qalanǧan tärızdı .Ekınşı jaǧynan kedeiler de olarǧa sai, qalyspai ösıptı. Bılıktı uälidıŋ  sözıne qaraǧanda äleumettık jaǧynan az qamtylǧan otbasy- 600 myŋǧa taiau körınedı.Olardy taqyr kedeige sanaityndar da bar eken. Qazaq qoǧamynyŋ ötken tarihyna  köz jügırtseŋız, ölkemızde, jalpy aumaqta, tynyştyq ornap, adamdar alaŋsyz ömır sürıp, tırlık keşken, «qoi üstıne boz torǧai jūmyrtqalaǧanda», aştyqtan qyrylyp-joiylyp, tentırep bezıp, auyp-köşıp,z ar eŋıregen zaman  da bolypty. Bıraq,qai-qaisysy da ūzaqqa sozylmapty. Elbasyna jaqsylyqty ornatyp,b asyn bırıktırıp, memleket  qūryp, halyqtyŋ äl-auqatyn qalpyna keltırude, handardyŋ, bilerdıŋ, sūltandardyŋ, batyrlardyŋ, oişyl-ǧūlama aqylmandardyŋ , küreskerlerdıŋ,qairatkerlerdıŋ salihaly saiasaty şeşuşı röl atqarypty. Al, qyrylyp joiylu, tentırep bezu, basqanyŋ qol astyna enıp, bodandyqqa ainalu jaularymyzdyŋ jymysqy saiasaty, ūly derjavalyq şovinistık piǧyly arqyly jüzege asqan. Onyŋ özı qazaq halqynyŋ qajyrly küresı, ūltjandylyq ruhynyŋ otbūrqaqtai atylǧan tegeuırıne tap bolyp, ūzaqqa bara almaǧan. Qanşa qiyn bolsa da, äjeptäuır uaqytqa sozylsa da,äiteuır arnasyna tüsıp, täuelsızdık erıksız el qolyna tigen. Qazaq halqy täuelsızdık üşın bır sät te bos otyryp, uaqyt ötkızbegen. Qalypty tırlık jasau üşın eş uaqyt ta küressız qarap jatpaǧan. Osyǧan sai qazaq qoǧamynda, bai da, kedei de ǧūmyr keşken-dı.

Qazaq bailaryn: ataly bai, arqaly bai, sasyq bai, saraŋ-qarau bai, jaŋa bai  -dep, ajyratqan.  Al, kedeilerdı: keudelı kedei, kemşın kedei, taqyr  kedei-dep bölgen.  Bügıngı taŋda,  qazaqtyŋ joǧaryda atalǧan bailarynyŋ bırı de joq, tek jaŋa bailar ǧana bar.

Käzırgı jaŋa bailar: jylpos bailar, jymqyrǧyş bailar, jantyq  bailar-dep atalyp jür.  Ata-babasynan qalǧan däulettı kapital  boldyryp, ony naryqqa salyp, ösırgen, tabysyn dorbalap otanymyzǧa tasyp, yrys jinaǧan bırı de joq.  Qazaqtyŋ bailyǧyn menşıktep alyp, ony öndırıp,öŋdep  satyp,  osy negızde paida tapqandar.  Keibırı halyq däuletın öte jasyryn jolmen jymqyrǧandar. Qalǧany aǧa-kökesı, tamyr-tanysy arqyly, kreditke qoly jetıp,  şamaly bolsa da ısmerlıkke,  ıskerlıkke töselgender..

Qazaqtyŋ atymtai jomarttary jotaly bailar men keudelı kedeilerde köp bolǧan.  Bügıngı jomarttar atymtailyǧynan görı auyz basarlyǧy artyqtau bolyp barady. Eger jalpaq jūrt olardyŋ «däuletıne» barlyǧy bırıgıp talasa qalsa, aiyrylyp qalatynyn bıledı, ärine.

Yrystyq ahualy osyndai dengeidegı qoǧamda, bügıngı jaǧdaida, otbasyna kedeişılıktıŋ ornauyna  mümkındık tuǧan.  Kedeişılık ornauynyŋ basty sebebı-qazaq otbasynyŋ köbınıŋ däuletı sarqylyp, yrysy sualǧan. Qarapaiym otbasy-ne jer bailyǧyna, ne mal bailyǧyna, özen-köl, öndırıs-seh, zavod-fabrikaǧa, qalada da,  auylda da ie emes.  Janyn jep, ekı qolǧa bır kürek taba almai keibırı ielık etpek tūrmaq « menşık  ielerınen» jūmys sūrap, jalynyp, qoly jetkenı ǧana jaldanyp jür.

Kedeilık otbasynan asyp,kedei auyldar paida bolǧan.  Bır kezde ondai  auyldardy, keleşegı joq auyl atap, jan-jaqty kömek berudı josparlap, baǧdarmalar qūrǧan,  soŋynda ūmyt qalǧan. Bırerın köşırıp te jıbergen (Osyǧan deiın 97 auyldy joiǧan.). Bügıngı künderı osyndai  auyl sany 400-den asady. Olar, käzırgı şaqta tolyq joiyluǧa josparlanyp otyr. Osy auyldardyŋ balalary men jastarynyŋ oqyp bılım aluy, damyp jetıluı aitpasa da tüsınıktı.  Auyldy aitpaǧannyŋ özın de qalada da kedei otbasy  sany künnen künge qosylyp keledı. Erlı- zaiypty ekeuı de, tyrbanyp eŋbek ıstep, jūmys jasasa da, tapqan tabysy otbasyn asyrap-baǧyp,  kiındırırıp- ışındıruge jetpeitın bolǧan.

Aitalyq; A.Jünısov būlai deidı: «Men kommunaldyq şaruaşylyqta santehnik slesar bolyp ısteimın. Äielım,  bolnisada sanitarka.  Üilengelı on jetı jyl boldy. Üş balam bar. Üşeuı  de mektepte oqidy. Basymda baspana joq,  päter jaldap tūramyn. Baspana kezegıne tūrǧaly 14 jyl boldy. Äzırge, baspana satyp alatyn jaǧdai joq. Äleumettık  nemese  atauly kömekke eşqaşan ılıkken emespın. Jalaqymen üpı-täpı,ony sozyp jürıp  äreŋdep kün köremın. Qymbatşylyq pen tarifterdıŋ ūlǧaiuyna sai, keide baspananyŋ jaldau  aqysyn tölei almai qalamyn. Balanyŋ ülkenı ūl. Ol üilenem dese ne ıstei ekenmın –dep  uaiymdaimyn.  Balalar, JOO –ny tūr  ǧoi kollejdıŋ özın  tölemmen oqityn jaǧdai tusa  qaitemın?»

Būl jalǧyz  ǧana adamnyŋ  uaiym-qaiǧysy emes. Bügıngı qarapaiym qazaq otbasyna ortaq tauqymet. Baspananyŋ joqtyǧy,  mekteptı balalary tölep oquy,  jalaqynyŋ mardymsyz boluy,  däuletınıŋ sarqyluy, yrystyŋ halyq qolynan  ketıp,  at töbelındei azǧana adamdarǧa tiesılı boluy,  kedeilıktıŋ keŋ etek aluyna mümkındık tuǧyzǧan.  Osynyŋ bärın közımen körıp,  bılıp otyrǧan auyldyq, audandyq basşylardyŋ  därmensızdıgı,  sylbyrlyǧy kedeilıktı öte ūlǧaityp jıbergen.

Jalpy kedeilıktıŋ keŋ  etek alyp,olardyŋ obalyn moinyna alatyn basty tūlǧalardyŋ, bilıktegılerdıŋ,basşylardyŋ ar aldynda, zaŋ aldynda,  halyq aldynda esep beretın künı de tym alys emes şyǧar!  Būl jolǧy kedeişılık, syrtqy yqpaldyŋ äserınen emes, naqty özımızdıŋ, saiasatymyzdyŋ salǧyrtyǧynan boldy. Qolynda jiyrmadai ūsaǧy , ekı siyry bar,  auyl tūrǧyny ne bır toqtysyn, ne tanasyn erkın satyp,  bala-şaǧasyn kez-kelgen uaqytta kiındıre alu mümkındıgı käzır joq bolǧan.  Malyn talai ötkelekten ötkızıp,  onyŋ jarty qūnyn jūmsap jürıp äzer  sata alatyn bolǧan.  Jūmystaǧylardyŋ jalaqysy, äsırese, mektep,  balabaqşalardyŋ tehnikalyq  persenaldary respublikadaǧy eŋ tömengı jalaqy alyp kelgen.

Mäselen, bır ministrdıŋ jalaqysy –mekteptıŋ sypyruşylary men tazalauşylarynyŋ 100-ıne jetedı, bır deputattyŋ ailyq jalaqysyn 10 mūǧalım bölıp alady.

Jalpy Respublikada eŋbek aqy ,  jalǧan aqyǧa ainalyp,  şendı-şekpendıler biudjettıŋ  aumaqty bölıgın ielenetın jalaqy alatyn därejege jetken. Jalpy biudjetten jalaqy alyp, oǧan jarmaspaityn şeneunık, basşy,  lauazymdy tūlǧa joq. Saiasi partiiadan bastap, äleumettık –azamattyq ūiymdardyŋ barlyǧy soǧan täueldı,  jalaqylaryn sodan alady.  Mūndai jaǧdaida ädıldık,  teŋdık turaly aitudyŋ özı dauryqpa nasihatqa ainalyp,  qarapaiym halyqtyŋ mūŋ mūqtajy joqtausyz qalyp, olardyŋ  hal-ahualy künnen künge tömendegen.  Mūnyŋ bärı bügınderı bilıkke de, jalpy jūrtqa da,  aşyq-aiqyn bolǧan,  aitylyp, jazylyp, tolyq rastalǧan däiekter.

Menıŋ aitarym:osy kedeişılıktıŋ bır kesırı turaly. Otbasynyŋ qoǧam aldynda atqaratyn köp mındetterınıŋ bastysy –ūrpaq tärbieleu.Kedeişılık ornaǧan otbasylar osy mındetın oryndauǧa därmensız qalyp, jalpy jastardyŋ tärbiesı jūrt uysynan şyǧyp ketken. Basqanyŋ bärın qaiteiın, menıŋ kereŋ qalǧyr qūlaǧym, ömırımde būryn-soŋdy estımegen jamandyqty estıp, qolyma qalam ūstatty. Äke-şeşenıŋ tırşılıkte tapqan tabysy balalardyŋ oqyp bılım aluyna,  damyp jetıluıne jetıp tūru degen kımge bolsa da  ,qaşan da ülken märtebe,  naq ǧanibet qoi! Üiden şyǧyp, qarttar üiıne kele  jatyp, joldan adasyp qalyp, otyrǧan balalardan:

-Osy maŋdaǧy qarttar üiıne qalai baramyn.Jol sıltep, jıberıŋder,-dedım.

Otyrǧan onşaqty baladan bıreuı de eşteme dep tıl qatpady. Qabat üilerdıŋ oŋ jaq būryşynyŋ şetınen şyǧa kelgen, sūŋǧaq boily jas öspırım, qasyma jetıp kelıp, sälem berıp:

-Myna otyrǧandar bızdıŋ qalanyŋ, baquatty ,  aǧailardyŋ balalary. Olar, ärqaşan,  öz ara şet el tılınde söilesedı. Qytaişa,  aǧylşynşa,  orysşa, arabşa,   japonşa bärı zu, aǧyp tūr.  Qazaqşa dūrystap söilei bılmeidı.Sızdıŋ aitqanyŋyzdy olar tüsıngen joq. Jürıŋız ,ata, özım jetelep,  aitqan jerıŋızge jetkızemın...-dep,  menı solǧa būryp jetelei jöneldı.  Top balalardyŋ ortasynan tūra kelgen, tyǧyrşyqtai sary ūl: -Ei,auylbai! Ataşkaǧa  bızdı ne dep jamandap barasyŋ?Közı aşyq, janqaltasynda aqşasy bar baqytty ūrpaqtar,  el-jer aralap, mädenietke jetken adam,  bızdıŋ zamanda,qazaqşa söilemeidı. Qazaq tılı kedei qazaqtardyŋ,  auyldyŋ tılı ekenın  bılgenıŋ dūrys,  şibūtym!! Senderdıŋ şet tılın oqyp üirenuge,  qarajattaryŋ,  däuletterıŋ, şamalaryŋ jetpeidı dedı.

Bärı du küldı. « ...Taǧy bır baiqaǧanym osy qazaq tılı bailarǧa qajet emes siiaqty. Qazaq tılı tek qana kedeilerge kerek siiaqty bolyp körınedı.» (G.Belger) Aitqanyŋ ainymai keldı-au! Menıŋ qūlaǧym şuyldap,  közım qarauytyp,  basym ainalyp,  belgısız bır öksık kökıregıme tyǧylyp,  jüregım attai tulap,  auzym köbıktenıp ,tıssız qyzyl iegımdı qisaqtatyp şainap, oryndyqqa kelıp otyra kettım...Qorǧauşy perıştem,  qūlynym menıŋ,  bırer saǧattan soŋ üiıme jetkızıp saldy. Qarttar üiıne jete almadym.

                Qobdabai   Qabdyrazaqūly