1 - ماۋسىم – دۇنيەجۇزىلىك بالالاردى قورعاۋ كۇنى. اتاۋلى داتا 1949 جىلدىڭ قاراشا ايىندا حالىقارالىق دەموكراتيالىق ايەلدەر فەدەراتسياسىنىڭ ارنايى سەسسياسىندا قابىلداندى. ءدال وسى كۇنى بالالاردىڭ ءومىرىن سوعىستان قورعاۋ، دەنساۋلىعىن ساقتاۋ، بولاشاق ۇرپاققا دەموكراتيالىق نەگىزدە ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋ جونىندەگى بارشا الەمدەگى وزىق پىكىرلەر ايتىلىپ، قوعامداعى بالالاردىڭ ءرولى مەن ماڭىزى ۇلىقتالادى. ال قازاقستاندا بالالاردىڭ ءومىرى قانشالىقتى قورعالعان جانە ەلىمىزدە بالالار قانشالىقتى قاۋىپسىز عۇمىر كەشەدى? ماتەريالدا تولىعىراق تارقاتامىز.
تاريحتان تاعىلىم
بالالاردى قورعاۋ كۇنىنىڭ كۇنتىزبەدە ەرەكشەلەنۋ تاريحى 1949 جىلى پاريجدە وتكەن ايەلدەر كونگرەسىندە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ سالدارىنان جەتىم قالعان بالالاردىڭ ماسەلەسى كوتەرىلگەن كۇننەن باستاۋ الدى. سودان كەيىن 1950 جىلى 1 ماۋسىمدا بالالاردى قورعاۋ كۇنى رەتىندە العاش رەت مەرەكە ۇيىمداستىرىلدى. جاڭا باستامانى باسقا ەلدەر قولداپ، بۇل كۇن بالالاردىڭ مەرەكەسىنە اينالدى.
قازىرگى تاڭدا بالالارعا قاتىستى قىسىم كورسەتۋ مەن زورلىق-زومبىلىقتى توقتاتۋعا، بۇكىل الەم بالالارىنىڭ ءومىرىن جاقسارتۋعا باعىتتالعان اۋقىمدى ىستەر جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. nationaltoday.com سايتىندا جاريالانعان "History of International Children's Day" جازباسىنان بالالاردى قورعاۋ كۇنىنىڭ تاريحى ارىرەكتە ەكەنىن بىلۋگە بولادى.
1925 جىلى جەنەۆادا وتكەن بالالار ماسەلەسىنە ارنالعان دۇنيەجۇزىلىك كونفەرەنتسيادا بالالار كۇنىن اتاپ ءوتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان. كەيبىر ەلدەر بۇل مەرەكەنى ماۋسىمدا، ال كەي مەملەكەتتەر قاراشادا تويلايدى. دەگەنمەن، بالالارعا ارنالعان مەيرامنىڭ ماقساتى بىردەي. ونەركاسىپتىك رەۆوليۋتسيا مەن الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاردان سوڭ بالالاردىڭ زورلىق-زومبىلىق، قىسىم كورسەتۋ جانە ادام قۇقىعىنان ايىرىلۋى سىندى ماسەلەلەر بەلەڭ الا باستادى.
بالالاردىڭ الجۋازدىعىن ادىلەتسىزدىك پەن ادەپسىز ارەكەتتەرگە يتەرمەلەگەندەر دە جوق ەمەس. ميلليونداعان بالا جارىتىپ تاماقتانا المادى. وسى كەلەڭسىزدىكتىڭ بارلىعى جەنەۆا كونفەرەنتسياسىندا ارنايى قوزعالدى. سوندىقتان دا الەم كوشباسشىلارى بۇكىل الەمدەگى بالالاردى قورعاۋ كەرەك دەگەن شەشىمگە كەلگەن بولاتىن. سول كەزدەگى دامىعان ەلدەردە بالالاردىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ بويىنشا شۇعىل شارالار باستالىپ كەتتى. ال دامۋشى ەلدەر ءۇشىن اگەنتتىكتەر تاراپىنان قاراجات ءبولىنىپ، قايىرىمدىلىق جاسالدى. ءار ءتۇرلى ناۋقاندار ۇيىمداستىرىلىپ، ەرىكتىلەردىڭ جۇمىسى قىزا ءتۇستى. وسىلايشا بالالاردى وقىتۋ، تاماقتاندىرۋ، ادام ساۋداسىنا قارسى ءىس-شارالار قارقىندى تۇردە ۇيىمداستىرىلدى. سونىمەن قاتار بالا ەڭبەگىن پايدالانۋدى توقتاتۋعا ايرىقشا باسىمدىق بەرىلدى.
«1 ميللياردقا جۋىق بالا قىسىمعا ۇشىرايدى»
عالامتورداعى رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك جىل سايىن الەمدە 2 جاستان 17 جاسقا دەيىنگى 1 ميللياردقا جۋىق بالا زورلىق-زومبىلىقتىڭ ءارتۇرلى نىساندارىنا، سونىڭ ىشىندە فيزيكالىق، جىنىستىق جانە ەموتسيونالدىق زورلىق-زومبىلىققا، سونداي-اق قاراۋسىز قالعان جايتتارعاۇشىرايدى.
دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ (ددسۇ) مالىمەتتەرى بويىنشا، بالالار تاراپىنا جاسالاتىن زورلىق-زومبىلىق تۇرلەرى ءارتۇرلى جەرلەردە جانە ءارتۇرلى ادامداردان، سونىڭ ىشىندە اتا-انالاردان، مۇعالىمدەردەن، قۇرداستارىنان جانە بەيتانىس ادامدار تاراپىنان بولادى.
اتالمىش زورلىق-زومبىلىق فاكتىلەرى بالالاردىڭدەنساۋلىعى مەن ءال-اۋقاتىنا ۇزاق مەرزىمدى اۋىر زارداپتار، سونىڭ ىشىندە دەنە جاراقاتى, پسيحيكالىق دەنساۋلىق پروبلەمالارىن، اۋرۋ قاۋپىنىڭ جوعارىلاۋىن جانە ولاردىڭ ءبىلىمى مەن بولاشاق ومىرىنە تەرىس اسەرىن قالدىرادى. زورلىق-زومبىلىق ناتيجەسىندە بالالار كوبىنە قاجەتتى كومەك پەن قولداۋ الا المايدى جانە اتالمىش جايتتار بالانىڭ كەيىنگى ومىرىنە ايتارلىقتاي اسەر ەتەدى.
ەلىمىزدە ورىن العان وقيعالار
قورعانسىز قالعان بالالاردىڭ قازا تاۋىپ، زورلىق-زومبىلىقتان زارداپ شەگىپ، قاراۋسىز قالعانى جاراقات الاتىن جايت قازاقستاندا دا ءجيى ورىن الادى. ماسەلەن، 2019 جىلعى ءبىر ءۇيدىڭ بەس بالاسى بىردەي ورتتەن قازا تابۋى بارشا قازاق جۇرتىنىڭ قابىرعاسىن قايىستىردى. ەستەرىڭىزدە بولسا، ءورت شىققان ۋاقىتتا اتا-اناسى جۇمىستا بولعان بولاتىن.
سونىمەن قاتار، بىلتىر اقتاۋدا ءۇش جاسار بالا تەرەزەدەن قۇلاپ، العان جاراقاتتارى سالدارىنان كومادا كوز جۇمعان بولاتىن. كۋاگەرلەردىڭ ايتۋىنشا، بەسىنشى قاباتتاعى پاتەردە ءۇش بالا اتا-اناسىز قالعان. زارداپ شەككەن بالا اشىق تەرەزەدەن قۇلاپ كەتكەن. ال پوليتسەيلەر قالعان بالالاردى وزدەرىمەن بىرگە الىپ كەتكەن.
تاعى ءبىر جانتۇرشىگەرلىك بالا ءولىمى 2023 جىلى اقتوبە وبلىسىندا بولدى. ەكى جاسار بالا دالاداعى اجەتحانالاردىڭ بىرىنە قۇلاپ، قازا تاپقان بولاتىن. بالانى تۋىسى سىرتقا شىعارعانى ايتىلادى. زارداپ شەگۋشى سانيتارلىق اۆياتسيامەن اقتوبەدەگى وبلىستىق بالالار اۋرۋحاناسىنا جەتكىزىلگەنىمەن، بىرنەشە كۇننەن كەيىن بالا قايتىس بولدى. بەلگىلى بولعانداي، كىشكەنتاي بالانى وزىنەن بىرنەشە جاس ۇلكەن بالالاردىڭ ءبىرى اجەتحاناعا اپارعان. قاتتى جەل سوعىپ، ەسىك جابىلىپ، بالا شۇڭقىرعا قۇلاپ كەتكەن.
ال بيىل جىل باسىنان بەرى قاراۋسىز قالدىرىلعان بالالاردىڭ زارداپ شەگۋىمەن بىرنەشە فاكت تىركەلدى. ءساۋىر ايىندا ماڭعىستاۋدا ەكى جاسار بالا كوشە اجەتحاناسىنا قۇلاپ كەتىپ، قۇتقارۋشىلار كومەگىمەن امان-ساۋ قۇتقارىلعان ەدى.
وسىعان ۇقساس جايتتار تەرسەڭ جەتىپ ارتىلادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ باعالاۋى بويىنشا 2021 جىلى بالالاردىڭ تەرەزەدەن قۇلاۋىنىڭ 260 وقيعاسى تىركەلىپ، ونىڭ 28-ءى ولىممەن اياقتالدى.
ساراپشىلار نە دەيدى؟
جوعارىدا اتالعان قاۋىپتى جايتتارعا تاپ بولعان بالالاردىڭ قاتەردەن ساقتانۋى جايلى پراكتيك-پسيحولوگ، گەشتالت-تەراپەۆت ۇلمەكەن ساندىبەكقىزىنان سۇراپ بىلدىك.
«ءيا، وكىنىشكە قاراي جازاتايىم جاعدايلار ورىن الۋدا. بالانىڭ ءوزىن ساقتاۋ تۇيسىگىن (ينستينكت) دامىتۋ كەرەك. سونداي-اق، بالاعا ءتۇسىندىرۋ جۇمىسىن جاساۋ بارىسىندا بالا شىن ىنتاسىمەن نازار اۋدارىپ وتىرعاندىعىنا كوز جەتكىزۋ كەرەك. كوپ جاعدايدا اتا-انا بىرنەشە رەت ايتقانىمەن، بالا بالالىعىن جاسايدى. ويى باسقا جاقتا نەمەسە ۇمىتىپ كەتۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى بالانىڭ مۇقيات نازار اۋدارىپ، تىڭداۋى ماڭىزدى. كەرى بايلانىس جاساۋدى ۇمىتپاعان ءجون. كىشكەنتاي بالا تۇرماق، ەرەسەك ادامدار دا كۇندىزگى ۋاقىتتا جازاتايىم جايتتارعا تاپ بولىپ جاتادى. بۇل ادامنىڭ ءوز دەنەسىندە بولماۋىندا، ياعني ەگەر ءاربىر ادام دەنەسىن سەزىنىپ، جەرمەن بايلانىس ورناتسا (پريزەمليوننوست) “قازىر جانە وسىندا” ساتىندە بولادى. ال، كوپتەگەن ادامدار كوبىندە وي شىرماۋىندا جۇرگەندىكتەن سونداي جاعدايلار ورىن الىپ جاتادى. بالالار ماسەلەن ۇيىندە ورىن العان كيكىلجىڭ، وقۋ بارىسىنداعى تومەن كورسەتكىشىن ويلاپ ءجۇرۋى ىقتيمال. بالاعا كوشەدە جۇرگەن كەزدە “ۇيگە قايتۋ ءساتىن” عانا ويلاۋدى ەسكەرتۋ كەرەك. ادام ءۇشىن ميىنا كوپ ماسەلەلىلىك بەرۋ (منوگوزاداچنوست) كەرى اسەرىن تيگىزەدى» دەپ تالداپ بەردى ول.
سونداي-اق، ول اتالمىش جايتتاردىڭ بالانىڭ كەيىنگى ومىرىنە تيگىزەتىن اسەرى جايلى ايتىپ بەردى:
«جازاتايىم جاعدايعا تاپ بولعان بالالاردا، كۇردەلىلىگىنە بايلانىستى باستاپقى ساتتە وزگەرىستەر بايقالماعانىمەن ۋاقىت وتە ۇيقىسىنىڭ بۇزىلۋى، سويلەۋ بارىسىندا كىدىرىپ سويلەۋ، ۇرەي-قورقىنىش، فوبيا، ورىن الادى. اگرەسسياعا بەيىمدىلىك، كۇيگەلەكتىك، پانيكالىق شابۋىل جاعدايىنا الىپ كەلۋى مۇمكىن. سەبەبى، بالانىڭ دەنەسى بەيسانالى تۇردە دەرەۋ “قورعانۋ كەرەك” رەجيمىن قوسادى. ءبىزدىڭ دەنەمىزدە بارلىق باستان وتكىزگەن جاراقاتتار مەن سوققىلار ساقتالادى. ءاربىر جاراقات بارىسىندا دەنە جيىرىلادى. سوندىقتان اسا ساق بولعان ءجون. ءاربىر ادام قانشا جاسقا كەلسە دە، ىشتەي وزگەنىڭ كوڭىل ءبولۋى مەن مويىنداۋىن قاجەتسىنەدى. اتا-انادان الا الماعان سەزىمدەردىڭ ورنىن ەرەسەك ومىردە وزىنە-ءوزى كوڭىل ءبولۋ، قامقورلىق جاساۋ، ءوزىن مويىنداۋ ارقىلى ورنىن تولتىرىپ، وزگەلەرگە تاۋەلدى بولماي ءوز قاجەتتىلىگىن ءوزى قاناعاتتاندىرا الادى. سونداي-اق، وزىنە قاجەت مەيىرىم، كوڭىل ءبولۋدى جاقىن ادامدارىنان سوزبە-ءسوز سۇراۋىنا بولادى. مەن- “وك” قاعيداسىن ۇستانۋ كوپ سەپتىگىن تيگىزەدى» دەدى ول.
قاراۋسىز قالعان بالالاردىڭ زارداپ شەگۋىندە اتا-انانىڭ دا الاتىن ءرولى دە جوق ەمەس. بالا تاربيەسىندەگى اتا-انا ءرولىنىڭ ماڭىزدىلىعىن الەۋمەتتانۋشى ايدار حاميت بىلاي اتاپ كورسەتتى:
«كوپ اتا-انا جۇمىسپەن اينالىسقان ۋاقىتتاردا بالالالارىن قاراۋسىز قالدىرادى. اسىرەسە قالالىق ايماقتاردا اتا-انالار كۇيبەڭ تىرشىلىكتىڭ قامى دەپ بالالارىن ۇيدە قالدىرۋعا ءماجبۇر. قاراۋسىز قالعان بالالار ارينە ءتۇرلى جايتتارعا تاپ بولادى. ونىڭ بىرنەشە فاكتتەرىن كوزبەن كورىپ، ەستىپ، ءبىلىپ جاتىرمىز. بۇل جەردە الەۋمەتتىك ماسەلە دە ايقىن كورىنىس تابادى. ياعني، جوقشىلىق، قارجىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، جالاقىنىڭ ازدىعى، نەسيە ماسەلەسى دە بار. بۇل تۇرعىدا اتا-انالارعا بالالار ءۇشىن بەرىلەتىن تولەماقى مەيلىنشە كوبىرەك بولسا، اتا-انالاردىڭ ءبىرى ۇيدە قالىپ، بالا تاربيەسىمەن اينالىسۋشى ەدى. ال بىزدە كەدەيشىلىك ماسەلەسى دە بەلەڭ الىپ تۇر. قارجى جەتىسپەۋشىلىگىنەن اناسى دا، اكەسى دە جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر بولادى» دەيدى ول.
سونداي-اق، ايدار حاميت جاستاردىڭ اتا-انا ستاتۋسىنا دايىن بولۋى قاجەتتىگىن دە باسا ايتتى:
«قازىر كوپ اتا-انا تاربيە باسىمدىعىن بالاباقشا مەن مەكتەپ قىزمەتكەرلەرىنە يتەرىپ قويعان. بالاسى قالاي ءوسىپ جاتىر، قالاي، قايدا وقىپ جاتىر، حابار-وشارسىز. سول سەبەپتى جاستار اتا-انا بولۋعا بەي-جاي قاراماي، ارنايى الدىن-الا دايىندىقپەن كەلگەنى دۇرىس. بالانى تاربيەلەۋ، ءوسىرۋ، باعۋ، قاعۋ وڭاي شارۋا ەمەس. وعان ارينە بىلگىرلىك، جاۋاپكەرشىلىك قاجەت. جاس اتا-انا وزدەرى بالا بولىپ ءجۇرىپ اتالمىش جاۋاپكەرشىلىككە قالاي دايىن بولادى. سول سەبەپتى بۇل دايىندىق ينستيۋتىن جۇزەگە اسىراتىن ارنايى جوبالار جيىلەپ، جوو قابىرعاسىندا دا تاربيە بەرۋ داعدىسىن قالىپتاستىراتىن ساباقتار، كۋرستار، تاربيە ساعاتتارى بولۋى ءتيىس دەپ بىلەمىن» دەيدى ول.
دينا ليتپين
”ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
