ونلاين فورماتتا وتكەن «بيشىمباەۆ سوتى» الەمگە تاراتىلدى. جالپى، «بيشىمباەۆ ءىسىنىڭ تىكەلەي ەفيردەن كورسەتىلۋى حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتىن ارتتىرادى.
بىرەۋدىڭ قىلمىسىن، بىرەۋدىڭ قايعىسىن نە سوتتىڭ ۇدەرىسىن «جامىلىپ» ساياسي پايدا تابۋ، ۇپاي جيناۋ، ساياساتتىڭ قۇلاعىن قىلتيتۋ – ماقساتىمىزدا ەمەس. كەرىسىنشە، «ءوز الدىنا ەگەمەن ەل بولا تۇرا، اتازاڭىندا مەملەكەتتىك مارتەبە بەرىلگەن قۇزىرلى ءتىلى بولا تۇرا، بۇكىل الەمگە جوعارى سوتتىڭ ۇدەرىسىن قالايشا وزگە تىلدە جۇرگىزىپ، اشكەرە بولدىق؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ عانا.
ازاماتتار ەندى سوت وتىرىسى قالاي وتەتىنىن، قورعاۋشىلاردىڭ مىندەتىن، سوت پەن پروكۋروردىڭ قالاي جۇمىس ىستەيتىنىن ۇيرەنەدى» دەگەن پايىمعا كەلسەك، بۇعان جاۋاپتى ەفيردى قاراعان كونتينگەنتتىڭ ستاتيستيكاسىنىڭ سىقپىتىن «گيپەربورەي» يۋتۋبارناسىنىڭ قيسابىنا قاراپ الۋعا بولادى.
ارنا ەسەبى بويىنشا: سوت ۇدەرىسىن قاراعان قازاقستاندىقتار سانى 20 پايىزدان اسپاعان، قالعانى شەتەلدىك كورەرمەندەر. ال سوتتى قاراعان باستى قالالاردىڭ وندىعىندا الماتى مەن استانا عانا بار، ءبىرىنشى ورىندا ماسكەۋ، قالعاندارى تاعى دا شەتەلدىك ءورىستىلدى قالالار. ەندى وسى كورەرمەننىڭ قانشاسى قازاقتىلدى ازاماتتار ەكەن؟ ول نە ۇقتى ەكەن؟
سوندا بۇل شارانىڭ تيىمدىلىگى مەن ساباعى كىم ءۇشىن؟!
قۇرمەتتى اعايىن، ويلاپ كورىڭدەرشى. قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى. قىلمىسكەر - قازاق، ولگەن ادام – قازاق. مەملەكەتتىك ايىپتاۋشى پروكۋرورلار - قازاقتار. ايىپتالعانداردىڭ ەكەۋى دە - قازاق. ولاردى قورعاۋشىلار دا - قازاقتار، قازاقستاندىقتار. جاپا شەگۋشىلەر دە - قازاقتار، ولاردىڭ مۇددەسىن قورعاۋشى ادۆوكاتتار دا - قازاقتار.
جانە دە قازاقستاننىڭ جوعارى سوتى اتىنان تورەلىك ەتۋشى تورەشى دە قازاق.
ءبىر قىزىعى، اتالعانداردىڭ 90 پايىزى قازاقشا بىلەدى، سويلەيدى جانە تۇسىنەدى.
سوت ءىسى نەلىكتەن مەمتىلدە جۇرمەدى دەگەنگە جاۋاپ بار ەكەن: قازاقستاندا سوت پروتسەسىنىڭ ءتىلىن ايىپتالۋشى تاڭدايدى. بيشىمباەۆ ورىس ءتىلىن تاڭداپتى. جارايدى. ول نەگە ول ءتىلدى تاڭدادى دەپ ونى ايىپتاي المايمىز. ول قازاق ورتاسىندا تۋعان، قازاقتىلدى ازامات، ول ءوز مۇددەسىن قورعاۋعا قاي ءتىلدى تاڭداسا دا ەركى. بىراق مەملەكەتتىك ءتىل سوعان بولا سوت پروتسەسىن جۇرگىزۋگە قاتىستىرىلمايدى دەگەندى قايدان شىعاردىق؟ دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەگەنىمىزدە، رەسمي باقتار استاناداعى سوتتىڭ قىلمىستىق ءىستى 26%، ازاماتتىق ىستەردىڭ 11% عانا مەمتىلدە قارالىپ، جۇرگىزىلەتىنىن جاريا ەتتى. «ماسقارا!» دەيسىز بە، بۇلك ەتپەيسىز بە – ءوز ەركىڭىز.
سونىمەن ەلورداداعى سوت مەملەكەتتىك تىلدە ءاربىر ءىستىڭ ۇشتەن بىرىنە جەتەر جەتپەسىن عانا، ال ازاماتتىق ءىستىڭ 90 پايىزىن وزگە ەلدىڭ مەمتىلىندە جۇرگىزەدى ەكەن. سوندا استاناداعى 81 پايىز قازاقتىڭ ءوز ءتىلىن بىلەتىنى 30 پايىز عانا ما؟ جوق، ارينە.
ەندى ماسەلەنىڭ بايىبىنا ۇڭىلە ءتۇسۋ ءۇشىن ماماندار مەن ساراپشىلارعا ءسوز بەرسەك:
ءامىر دوسجان، قر جوعارى سوتىنىڭ تورەشىسى: «قپك-ءتىڭ 30-بابى بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا قىلمىستىق ىستەر مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلەدى. 737-باپ ايتادى: قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا اكىمشىلىك-قۇقىقبۇزۋشىلىق قازاق تىلىندە جۇرگىزىلەدى دەيدى... سودان كەيىن بارادى دا «قاجەت بولعاندا...مۇمكىندىگىشە» دەپ ءارى قاراي كەتە بەرەدى – دەيدى. بۇل ارينە، زاڭنىڭ باستى تالابىن جۋىپ-شايۋ، «لازەيكا» جاساپ قويۋ. تورەشىنىڭ پايىمىنشا، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ شەت تىلگە اۋىسۋ جاعدايلارىن رەتتەيتىن ۋاجدىك قاۋلى شىعارۋ كەرەك.
كاسىپقوي ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، كوپتەگەن تورەشىلەر (بۇل ءسوزدى دە ورىسشا «سۋديا» ەتىپ قالدىرىپپىز) ۇكىمدى اپەللياتسياعا بەرۋگە قازاق ءتىلى ۇلكەن سەبەپ پەن جەلەۋ بولادى دەگەندى كەلتىردى. تورەشىلەر،دەمەك قازاق ءىس جۇرگىزۋگە قورقادى ەكەن.
جالپى العاندا،قازاق تىلىندە سوت جۇرگىزۋ ءبىرشاما بوگەتكە ۇشىرايتىنى ونسىز دا بايقالادى: ءتىلماشتىڭ دۇرىس اۋدارماۋى، اۋدارماشىنىڭ ساۋاتىنىڭ تومەن بولۋى، تورەشىنىڭ ءوزىنىڭ ءتىل بىلمەۋى، دۇرىس بىلمەۋى، ادۆوكاتتاردىڭ ءتىلدى ناشار ءبىلۋى، تەرمينولوگيانىڭ دامىماۋى، سوزدىكتەردىڭ ناشارلىعى، تاعىسىن تاعىلار. بىراق بۇلار مەمتىلدە سوتتى جۇرگىزۋگە باستى كەدەرگىلەر بولۋى مۇمكىن ەمەس. بولسا، سونى تۇزەتپەي نە ىستەپ وتىرمىز؟ سوت وتىرىسى تۇگىلى زاڭدى قازاقشا جازامىز دەپ جار سالعانىمىزعا قانشا جىل بولدى، اعايىن؟
بيشىمباەۆ سوتىندا اۋدارما سالاسىنىڭ اقساپ تۇرعانى الەمگە اشكەرە بولدى. ءتىلماشتىڭ دەڭگەيى ويداعىداي بولمادى. ايىپتالۋشى ب.بايجانوۆ قازاقشا جاۋاپ بەرۋدى باستاپ، اقىرى تىلماشقا سەنبەي ورىس تىلىنە كوشۋگە ءماجبۇر ەتىلدى، ونىڭ قۇقىعى اياقاستى بولدى. سوندا، 30 جىل بويى ءبىز كىمدى وقىتتىق، كىمدى دايارلادىق؟ مەملەكەتتىڭ كادر ساياساتى قايدا؟
جوعارى سوت جۇيەسىنىڭ، پروكۋراتۋرانىڭ كادرلارى نەگە وسال؟ نەگە كەمىندە ەكى تىلدە بىردەي سايراپ تۇرمايدى؟ نەگە مەملەكەتتىك قۇزىردى اتقارۋعا مەملەكەتتىك ءتىل باسقا تىلمەن بىرگە باسەكەگە تۇسەدى؟ نەگە تاڭداۋعا تۇسەدى؟
ول مەملەكەتتىڭ قىزمەتىن اتقارۋعا ارنالعان بىردەن ءبىر ءتىل ەمەس پە؟ بۇل جاعىنان العاندا تالاي اڭگىمە مەن ابسۋرد جەتكىلىكتى. بۇعان قاتىستى مەملەكەتتە تەگەۋرىندى ساياسات تا جوق بولىپ وتىر.
بەلگىلى ادۆوكات، قر پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، ابزال قۇسپان: «2019 جىلى رەسپۋبليكالىق انتيكور جۇرگىزگەن قىلمىستىق ءىس يسلام ابىشەۆتى «پارا الۋعا وقتالدى» دەگەن ايىپپەن سوتقا بەرەدى. تەرگەۋ توبىنىڭ جەتەكشىسى باحيتوۆ دەگەن ازامات، ءبىر اۋىز قازاقشا بىلمەيدى، مەن كەلسەم، ءىستى ورىسشا باستاپ قويعان...ابىشەۆ: «ورىسشا بىلەسىڭ دەدى، بىلەم دەپ ەدىم، مىناعان قول قويىڭىز دەدى – قول قويىپ جىبەرىپ ەدىم، ەندى قازاقشا جۇرگىزبەيمىن» دەيدى...
بايقاعانىڭىزداي، ءىستى مەملەكەت قىزمەتكەرى جەكە باسىنىڭ پايداسىنا تارتىپ العان. ەگەر دە ايىپتالۋشى تالاپ ەتسە، قازاقشا بىلمەيتىن تەرگەۋشى قىزمەتكە لايىق ەمەستىگى قالقىپ شىعار ەدى... قىسقاسى، بۇگىن قازاقستاندىق سوت جۇيەسىندە مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى ءتۇرلى سابوتاجعا ۇقساس ارەكەت ءجۇرىپ جاتقانداي اسەر بار. ال بۇنى كىم قاداعالايدى؟ كىم جونگە سالادى؟
جاقسى، ايىپتالۋشىلار، سوتتالۋشىلار وڭكەي ءورىستىلدى بولار، وعان دا سەنەيىك، كونەيىك. ساراپشىلارعا جۋىردا مىناداي ساۋال قويىلدى:
مىسالى، بيشىمباەۆ سوتىندا سوت وتىرىسىن اشىپ-جاپقاندا، ۇكىمدى وقىعاندا، ءتىپتى سوتتى جۇرگىزگەندە مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋگە نە كەدەرگى بولدى؟
جاۋاپتى ءۇش ءتۇرلى الدىق. وعان ءبىر زاڭگەر - كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنىڭ 2-تارماعى (7.2.مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى.) كەدەرگى دەيدى. ال، تورەشى ءامىر دوسجان «زاڭ بار، ەندى ۋاجدىك قاۋلى قابىلداۋ كەرەك» دەيدى. ءۇشىنشى تاراپ: زاڭدى الدە دە جەتىلدىرۋ قاجەت دەيدى. دەمەك، بۇل جەردە ءالى كۇنگە تياناقتى زەرتتەپ، تۇزەتۋدىڭ كىلتى قاراستىرىلماعان، پىكىر مەن پايىم كۇيىندە ءجۇرمىز.
سونىمەن وتىرىستا ايىپتالۋشى مەملەكەتتىك ءتىلدى دە، ءتىپتى ورىس ءتىلىن دە تاڭداماسا سوت قاي تىلدە جۇرەدى دەگەن سۇراققا تياناقتى جاۋاپ جوق.ويتكەنى زاڭدا ايىپتالۋشى ەكى ءتىلدىڭ ءبىرىن عانا تاڭدايدى دەگەن ەمەس قوي. جارايدى، ايىپتالۋشى وزىنە ورىس ءتىلىن تاڭداسىن، ال سول ءۇشىن بۇكىل پروتسەستى سوت تورەشى نەگە مەملەكەتتىك تۇلعا رەتىندە مەمتىلدە جۇرگىزە المايدى؟ ال ايىپتالۋشى وزىنە ءتىپتى مەملەكەت تاراپىنان تەگىن ءتىلماش نەگە الا المايدى؟ سونىمەن ايىپتالۋشىنىڭ قۇقىعى نەگە قاناعاتتاندىرىلمايدى؟
سونىمەن بيشىمباەۆ سوتىنا قاتىستى اشكەرە بولعان مەملدەكەتتىك ءتىلدىڭ احۋالى وسىلاي. سۇراق كوپ، جاۋاپ جوق.
وسىنىڭ كەسىرىنەن قازاقتى قورعاۋعا ونىڭ ءوز ءتىلى،مەملەكەتتىڭ ءتىلى پايداعا اسپاي وتىر دەگەن كوزقاراس قالىپتاسۋدا. كەشەگى سوتتان كەيىن قازاقتار ءوزىن قورعاۋ ءۇشىن باسقا ءتىلدى تاڭداۋعا ءماجبۇر بولادى دەگەن ءسوز.
ايتا كەتەيىك، قۋاندىق بيشىمباەۆ 24 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. ول شارتتى تۇردە مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتۋ تۋرالى ءوتىنىشتى تەك 2040 جىلى بەرە الادى.
«اسا اۋىر قىلمىسى ءۇشىن سوتتالعان بيشىمباەۆ ءوتىنىشحاتتى جازانىڭ 2/3 بولىگى وتەلگەننەن كەيىن، بۇل 2039-2040 جىلدارى بەرە الادى»، - دەدى ۇيلەستىرۋشى-سۋديا الما ەسىموۆا.
