Onlain formatta ötken «Bişımbaev soty» älemge taratyldy. Jalpy, «Bişımbaev ısınıŋ tıkelei efirden körsetıluı halyqtyŋ qūqyqtyq sauatyn arttyrady.
Bıreudıŋ qylmysyn, bıreudıŋ qaiǧysyn ne sottyŋ üderısın «jamylyp» saiasi paida tabu, ūpai jinau, saiasattyŋ qūlaǧyn qyltitu – maqsatymyzda emes. Kerısınşe, «öz aldyna egemen el bola tūra, atazaŋynda memlekettık märtebe berılgen qūzyrly tılı bola tūra, bükıl älemge Joǧary sottyŋ üderısın qalaişa özge tılde jürgızıp, äşkere boldyq?» degen sūraqqa jauap ızdeu ǧana.
Azamattar endı sot otyrysy qalai ötetının, qorǧauşylardyŋ mındetın, sot pen prokurordyŋ qalai jūmys ısteitının üirenedı» degen paiymǧa kelsek, būǧan jauapty efirdı qaraǧan kontingenttıŋ statistikasynyŋ syqpytyn «Giperborei» iutubarnasynyŋ qisabyna qarap aluǧa bolady.
Arna esebı boiynşa: sot üderısın qaraǧan qazaqstandyqtar sany 20 paiyzdan aspaǧan, qalǧany şeteldık körermender. Al sotty qaraǧan basty qalalardyŋ ondyǧynda Almaty men Astana ǧana bar, bırınşı orynda Mäskeu, qalǧandary taǧy da şeteldık orystıldı qalalar. Endı osy körermennıŋ qanşasy qazaqtıldı azamattar eken? Ol ne ūqty eken?
Sonda būl şaranyŋ tiımdılıgı men sabaǧy kım üşın?!
Qūrmettı aǧaiyn, oilap körıŋderşı. Qazaqstanda memlekettık tıl – qazaq tılı. Qylmysker - qazaq, ölgen adam – qazaq. Memlekettık aiyptauşy prokurorlar - qazaqtar. Aiyptalǧandardyŋ ekeuı de - qazaq. Olardy qorǧauşylar da - qazaqtar, qazaqstandyqtar. Japa şeguşıler de - qazaqtar, olardyŋ müddesın qorǧauşy advokattar da - qazaqtar.
Jäne de Qazaqstannyŋ Joǧary soty atynan törelık etuşı töreşı de qazaq.
Bır qyzyǧy, atalǧandardyŋ 90 paiyzy qazaqşa bıledı, söileidı jäne tüsınedı.
Sot ısı nelıkten memtılde jürmedı degenge jauap bar eken: Qazaqstanda sot prosesınıŋ tılın aiyptaluşy taŋdaidy. Bişımbaev orys tılın taŋdapty. Jaraidy. Ol nege ol tıldı taŋdady dep ony aiyptai almaimyz. Ol qazaq ortasynda tuǧan, qazaqtıldı azamat, ol öz müddesın qorǧauǧa qai tıldı taŋdasa da erkı. Bıraq memlekettık tıl soǧan bola sot prosesın jürgızuge qatystyrylmaidy degendı qaidan şyǧardyq? degen saualǧa jauap ızdegenımızde, resmi BAQtar astanadaǧy sottyŋ qylmystyq ıstı 26%, azamattyq ısterdıŋ 11% ǧana memtılde qaralyp, jürgızıletının jariia ettı. «Masqara!» deisız be, bülk etpeisız be – öz erkıŋız.
Sonymen elordadaǧy sot memlekettık tılde ärbır ıstıŋ üşten bırıne jeter jetpesın ǧana, al azamattyq ıstıŋ 90 paiyzyn özge eldıŋ memtılınde jürgızedı eken. Sonda astanadaǧy 81 paiyz qazaqtyŋ öz tılın bıletını 30 paiyz ǧana ma? Joq, ärine.
Endı mäselenıŋ baiybyna üŋıle tüsu üşın mamandar men sarapşylarǧa söz bersek:
Ämır Dosjan, QR Joǧary sotynyŋ töreşısı: «QPK-tıŋ 30-baby boiynşa Qazaqstan Respublikasynda qylmystyq ıster memlekettık tılde jürgızıledı. 737-bap aitady: Qazaqstan Respublikasynda Äkımşılık-qūqyqbūzuşylyq qazaq tılınde jürgızıledı deidı... Sodan keiın barady da «Qajet bolǧanda...mümkındıgışe» dep ärı qarai kete beredı – deidı. Būl ärine, zaŋnyŋ basty talabyn juyp-şaiu, «lazeika» jasap qoiu. Töreşınıŋ paiymynşa, memlekettık tıldıŋ şet tılge auysu jaǧdailaryn retteitın uäjdık qauly şyǧaru kerek.
Käsıpqoi sarapşylardyŋ aituynşa, köptegen töreşıler (būl sözdı de orysşa «sudia» etıp qaldyryppyz) ükımdı apelliasiiaǧa beruge qazaq tılı ülken sebep pen jeleu bolady degendı keltırdı. Töreşıler,demek qazaq ıs jürgızuge qorqady eken.
Jalpy alǧanda,qazaq tılınde sot jürgızu bırşama bögetke ūşyraityny onsyz da baiqalady: tılmaştyŋ dūrys audarmauy, audarmaşynyŋ sauatynyŋ tömen boluy, töreşınıŋ özınıŋ tıl bılmeuı, dūrys bılmeuı, advokattardyŋ tıldı naşar bıluı, terminologiianyŋ damymauy, sözdıkterdıŋ naşarlyǧy, taǧysyn taǧylar. Bıraq būlar memtılde sotty jürgızuge basty kedergıler boluy mümkın emes. Bolsa, sony tüzetpei ne ıstep otyrmyz? Sot otyrysy tügılı zaŋdy qazaqşa jazamyz dep jar salǧanymyzǧa qanşa jyl boldy, aǧaiyn?
Bişımbaev sotynda audarma salasynyŋ aqsap tūrǧany älemge äşkere boldy. Tılmaştyŋ deŋgeiı oidaǧydai bolmady. Aiyptaluşy B.Baijanov qazaqşa jauap berudı bastap, aqyry tılmaşqa senbei orys tılıne köşuge mäjbür etıldı, onyŋ qūqyǧy aiaqasty boldy. Sonda, 30 jyl boiy bız kımdı oqyttyq, kımdı daiarladyq? Memlekettıŋ kadr saiasaty qaida?
Joǧary sot jüiesınıŋ, prokuraturanyŋ kadrlary nege osal? Nege kemınde ekı tılde bırdei sairap tūrmaidy? Nege memlekettık qūzyrdy atqaruǧa memlekettık tıl basqa tılmen bırge bäsekege tüsedı? Nege taŋdauǧa tüsedı?
Ol memlekettıŋ qyzmetın atqaruǧa arnalǧan bırden bır tıl emes pe? Būl jaǧynan alǧanda talai äŋgıme men absurd jetkılıktı. Būǧan qatysty memlekette tegeurındı saiasat ta joq bolyp otyr.
Belgılı advokat, QR Parlament Mäjılısınıŋ deputaty, Abzal Qūspan: «2019 jyly respublikalyq Antikor jürgızgen qylmystyq ıs İslam Äbışevtı «para aluǧa oqtaldy» degen aiyppen sotqa beredı. Tergeu tobynyŋ jetekşısı Bahitov degen azamat, bır auyz qazaqşa bılmeidı, men kelsem, ıstı orysşa bastap qoiǧan...Äbışev: «orysşa bılesıŋ dedı, bılem dep edım, mynaǧan qol qoiyŋyz dedı – qol qoiyp jıberıp edım, endı qazaqşa jürgızbeimın» deidı...
Baiqaǧanyŋyzdai, ıstı memleket qyzmetkerı jeke basynyŋ paidasyna tartyp alǧan. Eger de aiyptaluşy talap etse, qazaqşa bılmeitın tergeuşı qyzmetke laiyq emestıgı qalqyp şyǧar edı... Qysqasy, bügın qazaqstandyq sot jüiesınde memlekettık tılge qatysty türlı sabotajǧa ūqsas äreket jürıp jatqandai äser bar. Al būny kım qadaǧalaidy? Kım jönge salady?
Jaqsy, aiyptaluşylar, sottaluşylar öŋkei orystıldı bolar, oǧan da seneiık, köneiık. Sarapşylarǧa juyrda mynadai saual qoiyldy:
Mysaly, Bişımbaev sotynda sot otyrysyn aşyp-japqanda, ükımdı oqyǧanda, tıptı sotty jürgızgende memlekettık tılde söileuge ne kedergı boldy?
Jauapty üş türlı aldyq. Oǧan bır zaŋger - Konstitusiianyŋ 7-babynyŋ 2-tarmaǧy (7.2.Memlekettık ūiymdarda jäne jergılıktı özın-özı basqaru organdarynda orys tılı resmi türde qazaq tılımen teŋ qoldanylady.) kedergı deidı. Al, töreşı Ämır Dosjan «zaŋ bar, endı uäjdık qauly qabyldau kerek» deidı. Üşınşı tarap: zaŋdy älde de jetıldıru qajet deidı. Demek, būl jerde älı künge tiianaqty zerttep, tüzetudıŋ kıltı qarastyrylmaǧan, pıkır men paiym küiınde jürmız.
Sonymen otyrysta aiyptaluşy memlekettık tıldı de, tıptı orys tılın de taŋdamasa sot qai tılde jüredı degen sūraqqa tiianaqty jauap joq.Öitkenı zaŋda aiyptaluşy ekı tıldıŋ bırın ǧana taŋdaidy degen emes qoi. Jaraidy, aiyptaluşy özıne orys tılın taŋdasyn, al sol üşın bükıl prosestı sot töreşı nege memlekettık tūlǧa retınde memtılde jürgıze almaidy? Al aiyptaluşy özıne tıptı memleket tarapynan tegın tılmaş nege ala almaidy? Sonymen aiyptaluşynyŋ qūqyǧy nege qanaǧattandyrylmaidy?
Sonymen Bişımbaev sotyna qatysty äşkere bolǧan memldekettık tıldıŋ ahualy osylai. Sūraq köp, jauap joq.
Osynyŋ kesırınen Qazaqty qorǧauǧa onyŋ öz tılı,memlekettıŋ tılı paidaǧa aspai otyr degen közqaras qalyptasuda. Keşegı sottan keiın qazaqtar özın qorǧau üşın basqa tıldı taŋdauǧa mäjbür bolady degen söz.
Aita keteiık, Quandyq Bişımbaev 24 jylǧa bas bostandyǧynan aiyryldy. Ol şartty türde merzımınen būryn bosatu turaly ötınıştı tek 2040 jyly bere alady.
«Asa auyr qylmysy üşın sottalǧan Bişımbaev ötınışhatty jazanyŋ 2/3 bölıgı ötelgennen keiın, būl 2039-2040 jyldary bere alady», - dedı üilestıruşı-sudia Alma Esımova.
Ūqsas jaŋalyqtar
