بۇگىن الكەي مارعۇلاننىڭ تۋعانىنا 120 جىل تولدى. سوعان وراي عۇلاما، عالىمنىڭ ءومىر جولىنداعى كەدەرگىلەر، وعان جاسالعان قىسىم تۋرالى ماقالانى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز. مارعۇلاننىڭ قاتارلاستارىنىڭ كوبى وتىزىنشى جىلدارعى زۇلماتتا ناقاقتان قامالىپ، اتىلىپ كەتتى. ءستاليندىڭ جازالاۋ ماشيناسى الكەي مارعۇلاننىڭ دا ادىمىن جازدىرمادى. وعان جاسالعان قىسىم تۋرالى تومەندەگى ماقالا 2019 جىلى جازىلعان.
ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن مەن يدەولوگيالىق قىسىم قازاقستاندىق ارحەولوگيانىڭ نەگىزىن سالۋشى جانە حالىق ەپوستارىن زەرتتەۋشى، اكادەميك الكەي مارعۇلاندى دا اينالىپ وتپەدى. عىلىمي ورتادا كەڭىنەن تانىلعان مارعۇلاندى كەزىندە "بۋرجۋازيالىق ۇلتشىل" دەپ تە ايىپتادى. عالىم جايلى ءالى تولىق زەرتتەلمەگەن دەرەكتەر جەتەرلىك.
الكەي مارعۇلان عىلىمعا يدەولوگيالىق قىسىمنىڭ كۇشەيىپ تۇرعان كەزىندە كەلدى. قازسسر حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىندا ءبىر جىل جۇمىس ىستەگەننەن كەيىن ستۋدەنتتىك شاعىن وتكىزگەن لەنينگراد قالاسىنا مەملەكەتتىك ماتەريالدىق مادەنيەت تاريحى اكادەمياسىنىڭ اسپيرانتۋراسىندا وقۋعا (1920-جىلداردىڭ سوڭى – 1930-جىلداردىڭ باسىندا مارعۇلان لەنينگرادتاعى ءۇش بىردەي وقۋ ورنىندا وقىپ، جان-جاقتى ءبىلىم العان) بارادى. بيلىك قىسىمىنا العاش رەت وسى كەزدە ۇشىرايدى.
الكەي مارعۇلان لەنينگرادتا 1938 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن وقىپ، جۇمىس ىستەگەن. قازىر اكادەميك جايلى كوپتەگەن ءومىربايانداردا ونىڭ وسى قالادا تۇتقىندالىپ، پسيحياتريالىق ەمحاناعا جاتقىزىلعانى جازىلىپ ءجۇر. عالىم ومىرىندەگى بۇل دەرەك تۋرالى العاش رەت 1998 جىلى جارىق كورگەن الكەي مارعۇلاننىڭ 14 تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ ءبىرىنشى تومىندا جاريالانعان اكادەميكتىڭ قىزى دانەل مارعۇلاننىڭ ماقالاسىندا كەڭىنەن ايتىلادى.
دانەل مارعۇلاننىڭ ايتۋىنشا، اكەسى تۇرمەگە 1935 جىلى جابىلعان.
- اكەم بۇل تۋرالى اڭگىمە قوزعامايتىن. تەك بىردە تۇرمەدە وتىرعانىن ايتىپ قالدى. ءبىز اۋىر كۇرسىندىك، - دەيدى عالىمنىڭ قىزى.
1998 جىلعى ماقالاسىندا دانەل مارعۇلان اكەسىنىڭ تۇتقىندالۋىنا "ۇلتتىڭ مادەنيەت ماسەلەلەرىنە قىزىعۋشىلىق تانىتقانى" سەبەپ بولسا كەرەك دەپ توپشىلاعان.
بۇل پىكىرمەن الكەي مارعۇلاننىڭ دوسى — ماسكەۋلىك ارحەولوگ لەونيد كىزلاسوۆ تا كەلىسەدى. "بۇگىن ءبىز سول جىلدارى الەكەڭنىڭ ومىرىنە تۋعان حالقىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن جاسىرا الماۋى ۇلكەن قاۋىپ توندىرگەنىن ءتۇسىنىپ وتىرمىز. ونىڭ جاۋلارى وسىنى پايدالاندى" دەيدى ول.
الكەي مارعۇلان لەنينگرادتا جۇرگەندە بۇرىنعى "الاش" قوزعالىسىنىڭ وكىلدەرىمەن بايلانىستا بولعان. بۇل ارنايى قىزمەت وكىلدەرىنىڭ نازارىن اۋدارسا كەرەك.
لەنينگرادتا وقىپ جۇرگەن كەزدە الكەي مارعۇلان "الاشوردا" باسشىلارىنىڭ ءبىرى ءاليحان بوكەيحانوۆپەن جاقىن ارالاسقان. عالىمنىڭ ءومىربايانىن زەرتتەۋشى سۇلتان-حان اققۇلى ءبىر ەڭبەگىندە 20-جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا الكەي مارعۇلان ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ماسكەۋدەگى پاتەرىنە ءجيى قوناققا بارىپ تۇرعانىن جازادى. سوۆەت وداعى ءۇشىن قاۋىپتى سانالاتىن تۇلعامەن ءجيى كەزدەسۋ ونىڭ تانىستارىنىڭ باسىنا قارا بۇلت ءۇيىردى.
مارعۇلان 1961 جىلى جازعان ءومىربايانىندا دەرتكە شالدىققانىن ايتقانىمەن، تۇتقىندالعانى تۋرالى ۇندەمەيدى. عالىم "اسپيرانتۋراداعى وقۋىما بايلانىستى ۇزدىكسىز جۇمىس دەنساۋلىعىما زاردابىن تيگىزدى. سىرقاتىمنان ايىعۋ ءۇشىن ءبىر جىل بويى اۋرۋحانا مەن شيپاجايدا ەم قابىلداۋعا تۋرا كەلدى. دەنساۋلىعىمدى تۇزەتىپ، كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا جازۋعا قايتا كىرىستىم" دەپ جازادى.
الكەي مارعۇلان الماتىعا 1938 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ورالعان. بۇل كەزدە قۋعىن-سۇرگىن قىسپاعىنان بوساي باستاعانىمەن، عىلىمي زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە قولايلى جاعدايى بولماعان.
«ەدىگە ەپوسىن» زەرتتەۋ جانە بيلىك قىسىمى
1943 جىلى الكەي مارعۇلان "يارلىكتار مەن پايزانىڭ تاريحي ءمانى" (پايزا – سەنىم گراموتاسى دارەجەسىندەگى قۇجات بەلگى – رەد.) تاقىرىبىندا - كانديداتتىق، ال 1945 جىلى "قازاق حالقىنىڭ ەپيكالىق جىرلارى" اتتى دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعايدى. عالىمنىڭ بۇل ەڭبەكتەرىنەن ونىڭ جان-جاقتىلىعىن كورۋگە بولادى. مارعۇلان ەپيكالىق جىرلاردى 1930-جىلداردان باستاپ زەرتتەي باستاعان. 1938 جىلدان باستاپ وسى تاقىرىپتا قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە بىرنەشە ماقالا جاريالاعان. 1940 جىلى ونىڭ "ەدىگە جانە وراق ماماي" دەگەن ماقالاسى شىقتى.
1944 جىلدىڭ تامىزىندا ماسكەۋدە بۇكىلوداقتىق كوممۋنيستىك پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ "تاتار پارتيا ۇيىمىنداعى جاپپاي ساياسي جانە يدەولوگيالىق جۇمىستى جاقسارتۋ شارالارى" اتتى قاۋلىسى شىقتى. قاۋلىدا تاريح تۋرالى جازىلعان ەڭبەكتەردە "ۇلتتىق سيپاتتاعى كەمشىلىكتەر مەن قاتەلىكتەر" (التىنوردانىڭ ءرولىن اسىرا كورسەتۋ، يدەگەي [ەدىگە اتىنىڭ تاتار تىلىندەگى نۇسقاسى] تۋرالى حاندىق-فەودالدىق ەپوستى ناسيحاتتاۋ) بارى ايتىلعان. بۇل التىنوردا حانى ەدىگە تۋرالى جىر تاراعان وڭىرلەردىڭ ەپوس زەرتتەۋشىلەرىن قيىن جاعدايعا قالدىردى. ولاردىڭ قاتارىندا پوۆولجە تاتارلارى عانا ەمەس، قازاقتار، قىرعىزدار، قىرىم، ءسىبىر تاتارلارى، نوعايلار، باشقۇرتتار، قاراقالپاقتار، وزبەكتەر مەن تاۋلىق التايلىقتار بولعان.
ءبىر جىلدان كەيىن قازاق سسر-ىنە ماسكەۋدەن سسسر جازۋشىلار وداعى مەن ناسيحات باسقارماسىنان جۇمىس توبى كەلگەن. قازان ايىندا جۇمىس توبى بۇكىلوداقتىق كوممۋنيستىك پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى گ. مالەنكوۆكە باياندامالىق حات جولداپ، تاريح پەن ادەبيەت تاقىرىبىندا جازىلعان ەڭبەكتەردە "كەمشىلىكتەر مەن قاتەلىكتەر" كەزدەسەتىنىن جازعان. بۇل حاتتا الكەي مارعۇلاننىڭ اتى بىرنەشە رەت اتالعان.
حاتتا "قازاقتىڭ بىرقاتار تاريحشىلارى مەن ادەبيەتتانۋشىلارى التىنوردا مەن ەدىگەنىڭ ءرولىن اسىرا باعالايدى. 1944 جىلى عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاق ءبولىمى دايىنداعان "تاريحي جيناقتا" شىققان جولداس مارعۇلاننىڭ "ەر ەدىگە" ماقالاسىندا "ەدىگە – التىنوردا داۋىرىندەگى ەڭ ەرەكشە تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ەدىگە بۇكىل ءومىرىن وتانىنا ارناعان. سوندىقتان ونىڭ ەسىمى قانشا عاسىر وتسە دە، ۇمىتىلماي كەلەدى" دەگەن جولدار كەزدەسەدى" دەلىنگەن.
حات اۆتورلارى سونىمەن بىرگە "بۇكىلوداقتىق كوممۋنيستىك پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ “تاتار پارتيالىق ۇيىمىندا جاپپاي ساياسي جانە يدەولوگيالىق جۇمىستاردى جاقسارتۋ شارالارى" تۋرالى قاۋلىسىندا ەدىگە ەپوسىنىڭ حاندىق-فەودالدىق نەگىزى بارى كورسەتىلگەنىنە قاراماستان، ادەبيەتتانۋشىلاردىڭ بىرقاتارى 1945 جىلى ەدىگە تۋرالى ماقتاۋ ولەڭدەر جازۋدى توقتاتپاعان ("ار" ولەڭدەر جيناعى، 27–28 بەت)" دەپ جازعان.
ماسكەۋدەن كەلگەن جۇمىس توبى بۇل "ولقىلىققا" بۇكىلوداقتىق كوممۋنيستىك پارتيا ورتالىق كوميتەتى قازاقستانداعى ءبولىمىنىڭ ناسيحات بويىنشا حاتشىسى مۇحامەتجان ابدىحالىقوۆتى كىنالاعان. حاتتا ابدىحالىقوۆتىڭ تاريحي فاكتىلەرگە قاراماستان، "بىزدە، ياعني، قازاقستاندا تاتار حالقىنان بولەك، باسقا ەدىگە بولعان" دەگەنى ايتىلادى.
بۇل سويلەم الكەي مارعۇلاننىڭ 1944 جىلى ماسكەۋدە قاۋلى قابىلدانعانعا دەيىن جازعان قازاق باتىرلار جىرى تۋرالى دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن 1945 جىلى قورعاۋ سەبەبىن تۇسىندىرەدى. سوعان قاراعاندا قازاق سسر-ىنىڭ باس يدەولوگى، باتىرلار جىرىن زەرتتەۋگە قولداۋ كورسەتىپ، دەمەۋ بولعان سياقتى.
عالىمعا قارسى ناۋقان
مارعۇلانعا قارسى ايىپتاۋلار 1947 جىلى كۇشەيدى. "قازاقستان بولشەۆيگى" جۋرنالىنىڭ سول جىلداعى ءبىرىنشى سانىندا ەپوس تۋرالى قالاي دۇرىس جازۋ كەرەگىن "تۇسىندىرەتىن" ماقالا شىقتى. وندا پارتيا قىزمەتكەرى ب.ستەپانوۆ ەپوس كەيىپكەرى ەدىگەنى "ورىس حالقىنىڭ جاۋى" دەپ اتاپ، مارعۇلاندى ەدىگەگە قازاق حالقىنىڭ ەڭ جاقسى قاسيەتتەرىن قوسىپ جازعانى ءۇشىن ايىپتاعان. اۆتور "مارعۇلان وسى ارقىلى تاريحتى بۇرمالاپ، جالعان سويلەپ وتىر" دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن.
1947 جىلى اقپاندا قازاق اكادەميالىق دراما تەاترىندا عىلىم، ادەبيەت جانە ونەر سالاسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ پارتيا جانە قوعامدىق ۇيىم وكىلدەرىمەن كەزدەسۋى وتكەن. وندا "ورەسكەل ساياسي قاتەلىكتەر" تۋرالى ءسوز بولعان. جيىنعا قاتىسۋشىلار الكەي مارعۇلاندى دا سىناعان. پارتيانىڭ قالالىق كوميسسيارياتىنىڭ حاتشىسى جۇسىپبەكوۆ مارعۇلاندى "ورىس جانە قازاق حالقىن كەۋدەسىنەن باسقان ەدىگەنى ماقتاعانى جانە "قازاق تاريحىنداعى ەڭ ۇزدىك كەزەڭ شىڭعىسحاننىڭ تۇسىندا بولدى" دەپ جازعانى ءۇشىن ايىپتاعان.
1947 جىلى ناۋرىزدا "كازاحستانسكايا پراۆدا" گازەتىنە م. احىنجانوۆ جانە ب. تۇرسىنباەۆتىڭ "پروفەسسور م. مارعۇلان تاريحتى بۇرمالاپ جاتىر" دەگەن ماقالاسى باسىلعان. ماتەريالدا نەگىزىنەن قالالىق كوميسساريات حاتشىسىنىڭ سوزىندە ايتىلعان ايىپتاۋلار تولىقتىرىلىپ، كەڭىنەن بەرىلگەن. م.احىنجانوۆ مۇنداي ماقالانى ءبىرىنشى رەت جازباعان. ول - 1937 جىلى "كازاحستانسكايا پراۆدا" گازەتىندە جارىق كورگەن سانجار اسفەندياروۆقا قارسى "تاريحشى رولىندەگى جاپون تىڭشىسى" دەگەن ماقالا اۆتورلارىنىڭ ءبىرى. وسى ماقالادان كەيىن ءبىر جىل وتكەندە اسفەندياروۆتى "كونتررەۆوليۋتسيالىق قىزمەتى" ءۇشىن ايىپتاپ، اتۋ جازاسىنا كەسكەن.
كەلەسى جىلدارى باتىرلار جىرى تۋرالى "دۇرىس جازباعانى ءۇشىن" الكەي مارعۇلاننىڭ اتى رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردا ءجيى كورىنىپ ءجۇردى. ول 1946 جىلدان باستاپ ارحەولوگياعا ءبىرجولا بەت بۇرىپ، ەپوستاردى زەرتتەۋدى قويدى. بىراق قىسىم ازايعان جوق.
التى جىل بويى "ساياسي قاتەلىگى ءۇشىن" (1947–1953) قوعامدىق تالقىلاۋدان تۇسپەگەن الكەي مارعۇلاننىڭ جۇيكەسى جۇقارىپ، عىلىم اكادەمياسىنداعى قىزمەتىنەن بوساتىلعان. عالىمنىڭ قىزى دانەل مارعۇلاننىڭ ايتۋىنشا، 1952-1955 جىلدار ارالىعىندا اكەسى اكادەميادا جۇمىس ىستەمەگەن.
تاريحشى ج.ارتىقباەۆ ء"ماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆتىڭ تاريحي مۇراسى" اتتى كىتابىندا تاريحشى ەرمۇحان بەكماحانوۆتى قۋدالاۋ جىلدارى (1951 جىل) الكەي مارعۇلاننىڭ تۇتقىندا بولعانىن جازعان. الكەي مارعۇلاننىڭ قىزى اكەسىنىڭ تۇتقىندا بولعان ۋاقىتى تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيتىنىن ايتتى.
ماسكەۋلىك ارحەولوگ لەونيد كىزلاسوۆتىڭ پىكىرىنشە، الكەي مارعۇلاننىڭ "قازاق حالقىنىڭ ەپوستىق جىرلارى" اتتى ديسسەرتاتسياسىنىڭ قولجازباسى لەنين كىتاپحاناسى قورىنان "دەر كەزىندە" جوعالىپ كەتىپ، عالىمنىڭ باسى امان قالعان. بىراق قولجازبانىڭ جوعالعانى تۋرالى دەرەك راستالماعان. ازاتتىق ءتىلشىسى كىزلاسوۆتىڭ بۇل ءسوزىن دانەل مارعۇلانعا ايتقاندا، ول تاڭدانىسىن جاسىرا المادى.
- ماسكەۋدە اسپيرانتۋرادا وقىپ جۇرگەنىمدە، لەنين كىتاپحاناسى قورىنان ديسسەرتاتسيانىڭ سۋرەت كوشىرمەسىن الدىم. ديسسەرتاتسيانى جاريالانعان ەڭبەكتەردىڭ ىشىنەن تابۋعا بولادى (عالىمنىڭ 14 تومدىق شىعارمالار جيناعىندا بار — ا. ا.), - دەدى ول.
"تاريحتى بۇرمالاۋ". 1953 جىلعى جيىن
باتىرلار جىرىن "دۇرىس جەتكىزبەگەن" عالىمداردى قوعامدىق سىناۋ 1953 جىلى 11-15 ساۋىردە الماتىدا وتكەن جيىنعا ۇلاسقان. وعان سول كەزدەگى عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى دىنمۇحامەد قوناەۆ، قازاقستاننىڭ 30 عالىمى مەن رەسەيدەن كەلگەن بىرنەشە ادام قاتىسقان.
ۇزاق جىلدار بويى بۇل جيىندا ايتىلعان اڭگىمەلەردىڭ مازمۇنى قالىڭ وقىرمانعا جەتپەدى. قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى شىعاراتىن "حابارشى" جۋرنالىنىڭ 1953 جىلى ءساۋىر ايىنداعى سانىندا سول جيىندا سويلەگەن م. عابدۋللين مەن ن. سميرنوۆانىڭ ءسوزى ماقالا تۇرىندە بەرىلگەن. 2007 جىلى فايزوللا ورازاەۆتىڭ ەڭبەگىندە وسى جيىندا جاسالعان بارلىق باياندامالاردىڭ ستەنوگرامماسى جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى. كىتاپ "بۇل قايتالانباۋى كەرەك" دەپ اتالادى.
ستەنوگرامما مازمۇنى جيىندا عىلىمنان مۇلدە الىس تاقىرىپتار قوزعالعانىن دالەلدەيدى. جيىندا بىرقاتار زەرتتەۋشىلەرگە ماركسيستىك-لەنيندىك وقۋدان الشاقتاعانى ءۇشىن ايىپ تاعىلعان.
نەگىزگى ايىپتاۋشى ءرولىن مالىك عابدۋللين اتقارعان. ول جاڭا يدەولوگيالىق نۇسقاۋلاردى جاقسى مەڭگەرىپ، ارىپتەستەرىن "ساياسي اسىرا سىلتەۋشىلىگى" ءۇشىن سىنايتىن ەپوس تاقىرىبى بويىنشا مامان سانالعان. عابدۋللين سول جىلدارى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ادەبيەت جانە ءتىلتانۋ (1946–1951), اباي اتىنداعى قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن (1953–1963) باسقارعان. قوعام الدىندا بۇرىن "قاتەلىك" جىبەرگەنىن ايتىپ، وكىنىش تە بىلدىرگەن.
عابدۋللين ءوز قارسىلاستارىن (ول ادەتتە مۇحتار اۋەزوۆ، الكەي مارعۇلان، ەسماعامبەت يسمايلوۆ، بەيسەمباي كەنجەباەۆتى سىنايتىن) "قازاق ەپوستارىنىڭ تاريحى تۋرالى قاتە، انتيماركسيستىك باعىتتا جازعانى جانە وسى "قاتەلىكتى" ءبارى ءبىراۋىزدان سىناماعانى ءۇشىن ايىپتاعان.
ستەنوگراممادان الكەي مارعۇلاننىڭ وزىنە تاعىلعان ايىپتاۋلاردى ءىشىنارا ادىلەتتى دەپ تانىپ، نەگە "قاتە" جىبەرگەنى تۋرالى تۇسىندىرۋگە تالپىنعانىن كورەمىز. ول پاتشا داۋىرىندە قازاق ەپوسىن نەگىزىنەن بەلگىلى ورىس عالىمدارى زەرتتەپ، ولار ءارتۇرلى تۇجىرىمدار قالدىرعانىن ايتقان. ءوز "قاتەلىكتەرىنىڭ" ءتۇپ-تامىرىن عالىم كوپ جىلدار بويى سوۆەتتىك عالىمدار مويىنداپ كەلگەن الەكساندر ۆەسەلوۆسكي مەن ونىڭ مەكتەبىن ۇزدىك ەتىپ كورسەتۋمەن بايلانىستىرعان.
بۇل تۋرالى عالىم "بۇكىلوداقتىق كوممۋنيستىك پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ تاتار وبلىستىق كوميسسارياتىنىڭ جۇمىسى تۋرالى قاۋلىسىنان كەيىن مەن ادال ادام رەتىندە بۇرىن سىنعا ۇشىراعان ەسكى قاتەلەرىمدى قايتالاي المادىم. وسى قاۋلىدان كەيىن جاريالانعان ماقالالار الدەقايدا بۇرىن 1942 -1943 جىلدارى جازىلعان. بىراق اراعا 3-4 جىل سالىپ، تۇزەتۋسىز جاريالاندى" دەپ جازادى.
ساتباەۆقا قارسى ناۋقاننىڭ كەسىرى مارعۇلانعا ءتيدى
امەريكالىق دجوردج مەيسون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى قۇرعان سايتتا تسيفرلىق فورماتقا اۋىسقان سوۆەتتىك ارحيۆ قۇجاتتارىنىڭ ىشىندە 1950-جىلداردىڭ باسىندا الكەي مارعۇلاننىڭ جاعدايى قيىن بولعانىن سيپاتتايتىن دەرەكتەر كەزدەسەدى. قازاق تاريحشىسى جانە پارتيا مۇشەسى تىلەۋقاجى شويىنباەۆ 1950 جىلى قازان ايىندا بۇكىلوداقتىق كوممۋنيستىك پارتيا حاتشىسى م. سۋسلوۆ پەن پارتيالىق باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى م. شكيرياتوۆتىڭ اتىنا قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى قانىش ساتباەۆتىڭ ءومىرى مەن وعان داستۇرلەردىڭ، تۋىستىق قارىم-قاتىناستىڭ قالاي اسەر ەتكەنى تۋرالى حات جازعان.
قانىش ساتباەۆقا قارسى ۇيىمداستىرىلعان حاتتا وعان ء"ىرى باي-فەودال وتباسىنان شىققان”، "الاش" پارتياسىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولعان", "عىلىم اكادەمياسىندا رۋشىلدىق پەن تامىر-تانىستىققا جول بەرگەن”، “بىرنەشە ايەل العان” دەگەن ايىپتاۋلار تاعىلعان. شويىنباەۆ بۇل ايىپتاۋلارعا الكەي مارعۇلاندى دا قوسىپ، عالىمدى "بۋرجۋازيالىق ۇلتشىل" دەپ اتاعان.
حاتتا "ساتباەۆتىڭ كۇيەۋ بالاسى الكەي مارعۇلان 1946 جىلى ساتباەۆتىڭ كومەگىمەن "قازاق ەپوسى" تاقىرىبىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاپ، وندا التىنوردانىڭ اسكەري قولباسشىسى، موڭعولعا سالىق تولەگەن جىلدارى ورىس حالقىن قىرىپ سالعان ەدىگەنى اسىرا ماقتايدى. بۋرجۋازيالىق ۇلتشىل مارعۇلان ساتباەۆتىڭ كومەگىمەن قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى بولعان" دەلىنگەن.
مارعۇلاننىڭ ايەلى راۋشان ساتباەۆا مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ونكولوگ دارىگەر بولعان. ول – قانىش ساتباەۆتىڭ نەمەرە اعاسى ابىكەيدىڭ قىزى.
شويىنباەۆتىڭ حاتى – قانىش ساتباەۆقا قارسى ۇيىمداستىرىلعان ناۋقاننىڭ ءبىر ەپيزودى عانا. وسى ناۋقاننىڭ ناتيجەسىندە 1951 جىلى قاراشادا قانىش ساتباەۆ عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى جانە پرەزيديۋم مۇشەسى قىزمەتىنەن بوساتىلعان. بۇل ناۋقاننىڭ كەسىرى ساتباەۆپەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولعان عالىمدارعا، ونىڭ ىشىندە الكەي مارعۇلانعا دا ءتيدى.
عىلىمعا ورالۋ
ستاليندىك مەملەكەتتىك باسقارۋ ماشيناسىنىڭ جۇمىسى توقتاعاننان كەيىن سوۆەت وداعىنداعى عالىمداردىڭ ءومىرى قالىپتى جۇيەگە تۇسە باستادى. تاريحشى ەرمۇحان بەكماحانوۆ ءىسى بويىنشا جاۋاپقا تارتىلعاندار ستالين ولگەننەن كەيىن مەرزىمىنەن بۇرىن بوساپ، عىلىمي ەڭبەكتەرىن جالعاستىردى. الكەي مارعۇلان دا عىلىمعا قايتا ورالدى.
- اكەم تاۋلىگىنە 16 ساعات جۇمىس ىستەيتىن. ول قوناققا نەمەسە كينوعا باراتىن قاراپايىم ادامنىڭ ءومىرىن كورگەن جوق. ۋاقىتىن مۇنداي ىستەرگە جۇمسامايتىن. تەك ءوز جۇمىسىمەن عانا اينالىساتىن، - دەيدى عالىمنىڭ قىزى.
28 جىل بويى –1946 جىلدان 1974 جىلعا دەيىن الكەي مارعۇلان ورتالىق قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىن باسقاردى. ەكسپەديتسيا جەتىسۋ، وڭتۇستىك جانە باتىس قازاقستانداعى كونە قالالاردى تاپتى. بۇل كوپ سوۆەتتىك تاريحشىلاردىڭ "قازاقستاندا قالا مادەنيەتى بولماعان" دەگەن پىكىرىن جوققا شىعاردى. الكەي مارعۇلاننىڭ ارحەولوگياداعى تاعى ءبىر جاڭالىعى – ورتالىق قازاقستانداعى بەعازى-ءداندىباي مادەنيەتى. قازىر ارحەولوگيا ينستيتۋتىنا مارعۇلان اتى بەرىلگەن.
الكەي مارعۇلان باسقارعان عالىمدار توبى ەتنوگراف، ساياحاتشى جانە اعارتۋشى شوقان ءۋاليحانوۆ تۋرالى دەرەكتەر جيناعان. ناتيجەسىندە 1961–1972 جىلدارى ارالىعىندا ءۋاليحانوۆتىڭ بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى جارىق كوردى.
الكەي مارعۇلاننىڭ ءومىرى مەن ەڭبەك جولى تۋرالى عالىمنىڭ كوزى تىرىسىندە دە ءبىراز جازىلدى. مارعۇلان دۇنيە سالعاننان كەيىن دە جارىق كورگەن ەڭبەكتەر بار. عالىمنىڭ 80 جىلدىعىنا ارناپ قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى مارعۇلان تۋرالى بروشيۋرا شىعارعان. دەگەنمەن الكەي مارعۇلان تۋرالى بارلىق دەرەك جيناقتالعان كولەمدى ەڭبەك جوق.
