Bügın Älkei Marǧūlannyŋ tuǧanyna 120 jyl toldy. Soǧan orai ǧūlama, ǧalymnyŋ ömır jolyndaǧy kedergıler, oǧan jasalǧan qysym turaly maqalany nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz. Marǧūlannyŋ qatarlastarynyŋ köbı otyzynşy jyldarǧy zūlmatta naqaqtan qamalyp, atylyp kettı. Stalindıŋ jazalau maşinasy Älkei Marǧūlannyŋ da adymyn jazdyrmady. Oǧan jasalǧan qysym turaly tömendegı maqala 2019 jyly jazylǧan.
Stalindık quǧyn-sürgın men ideologiialyq qysym qazaqstandyq arheologiianyŋ negızın saluşy jäne halyq epostaryn zertteuşı, akademik Älkei Marǧūlandy da ainalyp ötpedı. Ǧylymi ortada keŋınen tanylǧan Marǧūlandy kezınde "burjuaziialyq ūltşyl" dep te aiyptady. Ǧalym jaily älı tolyq zerttelmegen derekter jeterlık.
Älkei Marǧūlan ǧylymǧa ideologiialyq qysymnyŋ küşeiıp tūrǧan kezınde keldı. QazSSR halyq aǧartu komissariatynda bır jyl jūmys ıstegennen keiın studenttık şaǧyn ötkızgen Leningrad qalasyna memlekettık materialdyq mädeniet tarihy akademiiasynyŋ aspiranturasynda oquǧa (1920-jyldardyŋ soŋy – 1930-jyldardyŋ basynda Marǧūlan Leningradtaǧy üş bırdei oqu ornynda oqyp, jan-jaqty bılım alǧan) barady. Bilık qysymyna alǧaş ret osy kezde ūşyraidy.
Älkei Marǧūlan Leningradta 1938 jyldyŋ soŋyna deiın oqyp, jūmys ıstegen. Qazır akademik jaily köptegen ömırbaiandarda onyŋ osy qalada tūtqyndalyp, psihiatriialyq emhanaǧa jatqyzylǧany jazylyp jür. Ǧalym ömırındegı būl derek turaly alǧaş ret 1998 jyly jaryq körgen Älkei Marǧūlannyŋ 14 tomdyq şyǧarmalar jinaǧynyŋ bırınşı tomynda jariialanǧan akademiktıŋ qyzy Dänel Marǧūlannyŋ maqalasynda keŋınen aitylady.
Dänel Marǧūlannyŋ aituynşa, äkesı türmege 1935 jyly jabylǧan.
- Äkem būl turaly äŋgıme qozǧamaityn. Tek bırde türmede otyrǧanyn aityp qaldy. Bız auyr kürsındık, - deidı ǧalymnyŋ qyzy.
1998 jylǧy maqalasynda Dänel Marǧūlan äkesınıŋ tūtqyndaluyna "ūlttyŋ mädeniet mäselelerıne qyzyǧuşylyq tanytqany" sebep bolsa kerek dep topşylaǧan.
Būl pıkırmen Älkei Marǧūlannyŋ dosy — mäskeulık arheolog Leonid Kyzlasov ta kelısedı. "Bügın bız sol jyldary Älekeŋnıŋ ömırıne tuǧan halqyna degen süiıspenşılıgın jasyra almauy ülken qauıp töndırgenın tüsınıp otyrmyz. Onyŋ jaulary osyny paidalandy" deidı ol.
Älkei Marǧūlan Leningradta jürgende būrynǧy "Alaş" qozǧalysynyŋ ökılderımen bailanysta bolǧan. Būl arnaiy qyzmet ökılderınıŋ nazaryn audarsa kerek.
Leningradta oqyp jürgen kezde Älkei Marǧūlan "Alaşorda" basşylarynyŋ bırı Älihan Bökeihanovpen jaqyn aralasqan. Ǧalymnyŋ ömırbaianyn zertteuşı Sūltan-Han Aqqūly bır eŋbegınde 20-jyldardyŋ ekınşı jartysynda Älkei Marǧūlan Älihan Bökeihanovtyŋ Mäskeudegı päterıne jiı qonaqqa baryp tūrǧanyn jazady. Sovet odaǧy üşın qauıptı sanalatyn tūlǧamen jiı kezdesu onyŋ tanystarynyŋ basyna qara būlt üiırdı.
Marǧūlan 1961 jyly jazǧan ömırbaianynda dertke şaldyqqanyn aitqanymen, tūtqyndalǧany turaly ündemeidı. Ǧalym "Aspiranturadaǧy oquyma bailanysty üzdıksız jūmys densaulyǧyma zardabyn tigızdı. Syrqatymnan aiyǧu üşın bır jyl boiy auruhana men şipajaida em qabyldauǧa tura keldı. Densaulyǧymdy tüzetıp, kandidattyq dissertasiia jazuǧa qaita kırıstım" dep jazady.
Älkei Marǧūlan Almatyǧa 1938 jyldyŋ jeltoqsanynda oralǧan. Būl kezde quǧyn-sürgın qyspaǧynan bosai bastaǧanymen, ǧylymi zertteu jürgızuge qolaily jaǧdaiy bolmaǧan.
«EDIGE EPOSYN» ZERTTEU JÄNE BİLIK QYSYMY
1943 jyly Älkei Marǧūlan "Iаrlyktar men paizanyŋ tarihi mänı" (Paiza – senım gramotasy därejesındegı qūjat belgı – red.) taqyrybynda - kandidattyq, al 1945 jyly "Qazaq halqynyŋ epikalyq jyrlary" atty doktorlyq dissertasiiasyn qorǧaidy. Ǧalymnyŋ būl eŋbekterınen onyŋ jan-jaqtylyǧyn köruge bolady. Marǧūlan epikalyq jyrlardy 1930-jyldardan bastap zerttei bastaǧan. 1938 jyldan bastap osy taqyrypta qazaq jäne orys tılderınde bırneşe maqala jariialaǧan. 1940 jyly onyŋ "Edıge jäne Oraq Mamai" degen maqalasy şyqty.
1944 jyldyŋ tamyzynda Mäskeude bükılodaqtyq kommunistık partiia ortalyq komitetınıŋ "Tatar partiia ūiymyndaǧy jappai saiasi jäne ideologiialyq jūmysty jaqsartu şaralary" atty qaulysy şyqty. Qaulyda tarih turaly jazylǧan eŋbekterde "ūlttyq sipattaǧy kemşılıkter men qatelıkter" (Altynordanyŋ rölın asyra körsetu, İdegei [Edıge atynyŋ tatar tılındegı nūsqasy] turaly handyq-feodaldyq eposty nasihattau) bary aitylǧan. Būl Altynorda hany Edıge turaly jyr taraǧan öŋırlerdıŋ epos zertteuşılerın qiyn jaǧdaiǧa qaldyrdy. Olardyŋ qatarynda Povolje tatarlary ǧana emes, qazaqtar, qyrǧyzdar, Qyrym, Sıbır tatarlary, noǧailar, başqūrttar, qaraqalpaqtar, özbekter men taulyq altailyqtar bolǧan.
Bır jyldan keiın Qazaq SSR-ıne Mäskeuden SSSR jazuşylar odaǧy men nasihat basqarmasynan jūmys toby kelgen. Qazan aiynda jūmys toby bükılodaqtyq kommunistık partiia ortalyq komitetınıŋ hatşysy G. Malenkovke baiandamalyq hat joldap, tarih pen ädebiet taqyrybynda jazylǧan eŋbekterde "kemşılıkter men qatelıkter" kezdesetının jazǧan. Būl hatta Älkei Marǧūlannyŋ aty bırneşe ret atalǧan.
Hatta "Qazaqtyŋ bırqatar tarihşylary men ädebiettanuşylary Altynorda men Edıgenıŋ rölın asyra baǧalaidy. 1944 jyly Ǧylym akademiiasynyŋ qazaq bölımı daiyndaǧan "Tarihi jinaqta" şyqqan joldas Marǧūlannyŋ "Er Edıge" maqalasynda "Edıge – Altynorda däuırındegı eŋ erekşe tūlǧalardyŋ bırı. Edıge bükıl ömırın Otanyna arnaǧan. Sondyqtan onyŋ esımı qanşa ǧasyr ötse de, ūmytylmai keledı" degen joldar kezdesedı" delıngen.
Hat avtorlary sonymen bırge "Bükılodaqtyq kommunistık partiia ortalyq komitetınıŋ “Tatar partiialyq ūiymynda jappai saiasi jäne ideologiialyq jūmystardy jaqsartu şaralary" turaly qaulysynda Edıge eposynyŋ handyq-feodaldyq negızı bary körsetılgenıne qaramastan, ädebiettanuşylardyŋ bırqatary 1945 jyly Edıge turaly maqtau öleŋder jazudy toqtatpaǧan ("Ar" öleŋder jinaǧy, 27–28 bet)" dep jazǧan.
Mäskeuden kelgen jūmys toby būl "olqylyqqa" bükılodaqtyq kommunistık partiia ortalyq komitetı Qazaqstandaǧy bölımınıŋ nasihat boiynşa hatşysy Mūhametjan Äbdıhalyqovty kınälaǧan. Hatta Äbdıhalyqovtyŋ tarihi faktılerge qaramastan, "bızde, iaǧni, Qazaqstanda tatar halqynan bölek, basqa Edıge bolǧan" degenı aitylady.
Būl söilem Älkei Marǧūlannyŋ 1944 jyly Mäskeude qauly qabyldanǧanǧa deiın jazǧan qazaq batyrlar jyry turaly doktorlyq dissertasiiasyn 1945 jyly qorǧau sebebın tüsındıredı. Soǧan qaraǧanda Qazaq SSR-ynyŋ bas ideology, batyrlar jyryn zertteuge qoldau körsetıp, demeu bolǧan siiaqty.
ǦALYMǦA QARSY NAUQAN
Marǧūlanǧa qarsy aiyptaular 1947 jyly küşeidı. "Qazaqstan bolşevigı" jurnalynyŋ sol jyldaǧy bırınşı sanynda epos turaly qalai dūrys jazu keregın "tüsındıretın" maqala şyqty. Onda partiia qyzmetkerı B.Stepanov epos keiıpkerı Edıgenı "orys halqynyŋ jauy" dep atap, Marǧūlandy Edıgege qazaq halqynyŋ eŋ jaqsy qasietterın qosyp jazǧany üşın aiyptaǧan. Avtor "Marǧūlan osy arqyly tarihty būrmalap, jalǧan söilep otyr" degen qorytyndyǧa kelgen.
1947 jyly aqpanda Qazaq akademiialyq drama teatrynda ǧylym, ädebiet jäne öner salasy qyzmetkerlerınıŋ partiia jäne qoǧamdyq ūiym ökılderımen kezdesuı ötken. Onda "öreskel saiasi qatelıkter" turaly söz bolǧan. Jiynǧa qatysuşylar Älkei Marǧūlandy da synaǧan. Partiianyŋ qalalyq komissiariatynyŋ hatşysy Jüsıpbekov Marǧūlandy "orys jäne qazaq halqyn keudesınen basqan Edıgenı maqtaǧany jäne "Qazaq tarihyndaǧy eŋ üzdık kezeŋ Şyŋǧyshannyŋ tūsynda boldy" dep jazǧany üşın aiyptaǧan.
1947 jyly nauryzda "Kazahstanskaia pravda" gazetıne M. Ahynjanov jäne B. Tūrsynbaevtyŋ "Professor M. Marǧūlan tarihty būrmalap jatyr" degen maqalasy basylǧan. Materialda negızınen qalalyq komissariat hatşysynyŋ sözınde aitylǧan aiyptaular tolyqtyrylyp, keŋınen berılgen. M.Ahynjanov mūndai maqalany bırınşı ret jazbaǧan. Ol - 1937 jyly "Kazahstanskaia pravda" gazetınde jaryq körgen Sanjar Asfendiiarovqa qarsy "Tarihşy rölındegı japon tyŋşysy" degen maqala avtorlarynyŋ bırı. Osy maqaladan keiın bır jyl ötkende Asfendiiarovty "kontrrevoliusiialyq qyzmetı" üşın aiyptap, atu jazasyna kesken.
Kelesı jyldary batyrlar jyry turaly "dūrys jazbaǧany üşın" Älkei Marǧūlannyŋ aty respublikalyq basylymdarda jiı körınıp jürdı. Ol 1946 jyldan bastap arheologiiaǧa bırjola bet būryp, epostardy zertteudı qoidy. Bıraq qysym azaiǧan joq.
Alty jyl boiy "saiasi qatelıgı üşın" (1947–1953) qoǧamdyq talqylaudan tüspegen Älkei Marǧūlannyŋ jüikesı jūqaryp, Ǧylym akademiiasyndaǧy qyzmetınen bosatylǧan. Ǧalymnyŋ qyzy Dänel Marǧūlannyŋ aituynşa, 1952-1955 jyldar aralyǧynda äkesı akademiiada jūmys ıstemegen.
Tarihşy J.Artyqbaev "Mäşhür Jüsıp Köpeevtıŋ tarihi mūrasy" atty kıtabynda tarihşy Ermūhan Bekmahanovty qudalau jyldary (1951 jyl) Älkei Marǧūlannyŋ tūtqynda bolǧanyn jazǧan. Älkei Marǧūlannyŋ qyzy äkesınıŋ tūtqynda bolǧan uaqyty turaly eşteŋe bılmeitının aitty.
Mäskeulık arheolog Leonid Kyzlasovtyŋ pıkırınşe, Älkei Marǧūlannyŋ "Qazaq halqynyŋ epostyq jyrlary" atty dissertasiiasynyŋ qoljazbasy Lenin kıtaphanasy qorynan "der kezınde" joǧalyp ketıp, ǧalymnyŋ basy aman qalǧan. Bıraq qoljazbanyŋ joǧalǧany turaly derek rastalmaǧan. Azattyq tılşısı Kyzlasovtyŋ būl sözın Dänel Marǧūlanǧa aitqanda, ol taŋdanysyn jasyra almady.
- Mäskeude aspiranturada oqyp jürgenımde, Lenin kıtaphanasy qorynan dissertasiianyŋ suret köşırmesın aldym. Dissertasiiany jariialanǧan eŋbekterdıŋ ışınen tabuǧa bolady (ǧalymnyŋ 14 tomdyq şyǧarmalar jinaǧynda bar — A. A.), - dedı ol.
"TARİHTY BŪRMALAU". 1953 JYLǦY JİYN
Batyrlar jyryn "dūrys jetkızbegen" ǧalymdardy qoǧamdyq synau 1953 jyly 11-15 säuırde Almatyda ötken jiynǧa ūlasqan. Oǧan sol kezdegı Ǧylym akademiiasynyŋ prezidentı Dınmūhamed Qonaev, Qazaqstannyŋ 30 ǧalymy men Reseiden kelgen bırneşe adam qatysqan.
Ūzaq jyldar boiy būl jiynda aitylǧan äŋgımelerdıŋ mazmūny qalyŋ oqyrmanǧa jetpedı. Qazaq SSR Ǧylym akademiiasy şyǧaratyn "Habarşy" jurnalynyŋ 1953 jyly säuır aiyndaǧy sanynda sol jiynda söilegen M. Ǧabdullin men N. Smirnovanyŋ sözı maqala türınde berılgen. 2007 jyly Faizolla Orazaevtyŋ eŋbegınde osy jiynda jasalǧan barlyq baiandamalardyŋ stenogrammasy jeke kıtap bolyp basylyp şyqty. Kıtap "Būl qaitalanbauy kerek" dep atalady.
Stenogramma mazmūny jiynda ǧylymnan mülde alys taqyryptar qozǧalǧanyn däleldeidı. Jiynda bırqatar zertteuşılerge marksistık-lenindık oqudan alşaqtaǧany üşın aiyp taǧylǧan.
Negızgı aiyptauşy rölın Mälık Ǧabdullin atqarǧan. Ol jaŋa ideologiialyq nūsqaulardy jaqsy meŋgerıp, ärıptesterın "saiasi asyra sılteuşılıgı" üşın synaityn epos taqyryby boiynşa maman sanalǧan. Ǧabdullin sol jyldary Qazaq SSR Ǧylym akademiiasynyŋ ädebiet jäne tıltanu (1946–1951), Abai atyndaǧy Qazaq pedagogikalyq institutyn (1953–1963) basqarǧan. Qoǧam aldynda būryn "qatelık" jıbergenın aityp, ökınış te bıldırgen.
Ǧabdullin öz qarsylastaryn (ol ädette Mūhtar Äuezov, Älkei Marǧūlan, Esmaǧambet İsmailov, Beisembai Kenjebaevty synaityn) "qazaq epostarynyŋ tarihy turaly qate, antimarksistık baǧytta jazǧany jäne osy "qatelıktı" bärı bırauyzdan synamaǧany üşın aiyptaǧan.
Stenogrammadan Älkei Marǧūlannyŋ özıne taǧylǧan aiyptaulardy ışınara ädılettı dep tanyp, nege "qate" jıbergenı turaly tüsındıruge talpynǧanyn köremız. Ol patşa däuırınde qazaq eposyn negızınen belgılı orys ǧalymdary zerttep, olar ärtürlı tūjyrymdar qaldyrǧanyn aitqan. Öz "qatelıkterınıŋ" tüp-tamyryn ǧalym köp jyldar boiy sovettık ǧalymdar moiyndap kelgen Aleksandr Veselovskii men onyŋ mektebın üzdık etıp körsetumen bailanystyrǧan.
Būl turaly ǧalym "Bükılodaqtyq kommunistık partiia ortalyq komitetınıŋ Tatar oblystyq komissariatynyŋ jūmysy turaly qaulysynan keiın men adal adam retınde būryn synǧa ūşyraǧan eskı qatelerımdı qaitalai almadym. Osy qaulydan keiın jariialanǧan maqalalar äldeqaida būryn 1942 -1943 jyldary jazylǧan. Bıraq araǧa 3-4 jyl salyp, tüzetusız jariialandy" dep jazady.
SÄTBAEVQA QARSY NAUQANNYŊ KESIRI MARǦŪLANǦA TİDI
Amerikalyq Djordj Meison universitetınıŋ zertteuşılerı qūrǧan saitta sifrlyq formatqa auysqan sovettık arhiv qūjattarynyŋ ışınde 1950-jyldardyŋ basynda Älkei Marǧūlannyŋ jaǧdaiy qiyn bolǧanyn sipattaityn derekter kezdesedı. Qazaq tarihşysy jäne partiia müşesı Tıleuqajy Şoiynbaev 1950 jyly qazan aiynda Bükılodaqtyq kommunistık partiia hatşysy M. Suslov pen partiialyq baqylau komissiiasynyŋ töraǧasy M. Şkiriatovtyŋ atyna Qazaq SSR Ǧylym akademiiasynyŋ prezidentı Qanyş Sätbaevtyŋ ömırı men oǧan dästürlerdıŋ, tuystyq qarym-qatynastyŋ qalai äser etkenı turaly hat jazǧan.
Qanyş Sätbaevqa qarsy ūiymdastyrylǧan hatta oǧan "ırı bai-feodal otbasynan şyqqan”, "Alaş" partiiasynyŋ belsendı müşesı bolǧan", "Ǧylym akademiiasynda ruşyldyq pen tamyr-tanystyqqa jol bergen”, “bırneşe äiel alǧan” degen aiyptaular taǧylǧan. Şoiynbaev būl aiyptaularǧa Älkei Marǧūlandy da qosyp, ǧalymdy "burjuaziialyq ūltşyl" dep ataǧan.
Hatta "Sätbaevtyŋ küieu balasy Älkei Marǧūlan 1946 jyly Sätbaevtyŋ kömegımen "Qazaq eposy" taqyrybynda doktorlyq dissertasiia qorǧap, onda Altynordanyŋ äskeri qolbasşysy, moŋǧolǧa salyq tölegen jyldary orys halqyn qyryp salǧan Edıgenı asyra maqtaidy. Burjuaziialyq ūltşyl Marǧūlan Sätbaevtyŋ kömegımen Qazaq SSR Ǧylym akademiiasynyŋ korrespondent-müşesı bolǧan" delıngen.
Marǧūlannyŋ äielı Rauşan Sätbaeva medisina ǧylymdarynyŋ doktory, onkolog därıger bolǧan. Ol – Qanyş Sätbaevtyŋ nemere aǧasy Äbıkeidıŋ qyzy.
Şoiynbaevtyŋ haty – Qanyş Sätbaevqa qarsy ūiymdastyrylǧan nauqannyŋ bır epizody ǧana. Osy nauqannyŋ nätijesınde 1951 jyly qaraşada Qanyş Sätbaev Ǧylym akademiiasynyŋ prezidentı jäne prezidium müşesı qyzmetınen bosatylǧan. Būl nauqannyŋ kesırı Sätbaevpen jaqsy qarym-qatynasta bolǧan ǧalymdarǧa, onyŋ ışınde Älkei Marǧūlanǧa da tidı.
ǦYLYMǦA ORALU
Stalindık memlekettık basqaru maşinasynyŋ jūmysy toqtaǧannan keiın sovet odaǧyndaǧy ǧalymdardyŋ ömırı qalypty jüiege tüse bastady. Tarihşy Ermūhan Bekmahanov ısı boiynşa jauapqa tartylǧandar Stalin ölgennen keiın merzımınen būryn bosap, ǧylymi eŋbekterın jalǧastyrdy. Älkei Marǧūlan da ǧylymǧa qaita oraldy.
- Äkem täulıgıne 16 saǧat jūmys ısteitın. Ol qonaqqa nemese kinoǧa baratyn qarapaiym adamnyŋ ömırın körgen joq. Uaqytyn mūndai ısterge jūmsamaityn. Tek öz jūmysymen ǧana ainalysatyn, - deidı ǧalymnyŋ qyzy.
28 jyl boiy –1946 jyldan 1974 jylǧa deiın Älkei Marǧūlan Ortalyq Qazaqstan arheologiialyq ekspedisiiasyn basqardy. Ekspedisiia Jetısu, Oŋtüstık jäne Batys Qazaqstandaǧy köne qalalardy tapty. Būl köp sovettık tarihşylardyŋ "Qazaqstanda qala mädenietı bolmaǧan" degen pıkırın joqqa şyǧardy. Älkei Marǧūlannyŋ arheologiiadaǧy taǧy bır jaŋalyǧy – Ortalyq Qazaqstandaǧy Beǧazy-Dändıbai mädenietı. Qazır arheologiia institutyna Marǧūlan aty berılgen.
Älkei Marǧūlan basqarǧan ǧalymdar toby etnograf, saiahatşy jäne aǧartuşy Şoqan Uälihanov turaly derekter jinaǧan. Nätijesınde 1961–1972 jyldary aralyǧynda Uälihanovtyŋ bes tomdyq şyǧarmalar jinaǧy jaryq kördı.
Älkei Marǧūlannyŋ ömırı men eŋbek joly turaly ǧalymnyŋ közı tırısınde de bıraz jazyldy. Marǧūlan dünie salǧannan keiın de jaryq körgen eŋbekter bar. Ǧalymnyŋ 80 jyldyǧyna arnap Qazaq SSR Ǧylym akademiiasy Marǧūlan turaly broşiura şyǧarǧan. Degenmen Älkei Marǧūlan turaly barlyq derek jinaqtalǧan kölemdı eŋbek joq.
Ūqsas jaŋalyqtar
