بەلگىلى ءداستۇرلى ءانشى، ونەرتانۋشى ەرلان تولەۋتاي جاقىندا «باياناۋىل اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعىن العان بولاتىن. "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى ۇجىمى ءانشىنى ماراپاتىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، "بايانتاۋ" گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.
– ەرلان اعا، «باياناۋىل اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعىڭىز قۇتتى بولسىن! بۇل اتاقتى قالاي قابىلدادىڭىز؟
– بىلتىر قاراشا ايىندا اقجولتاي حابار جەتتى. ول كەزدە مەن قاراعاندى قالاسىندا ءدۇبىرلى تويدا جۇرگەنمىن. مەنىڭ ەلىم – جاڭارقا، ءۇش قىزى – قازاق راديوسىنىڭ ديكتورى ساۋىق جاقانوۆا، «ايگولەك» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى قىمبات ءابىلدينا جانە الاشتانۋشى، عالىم ايگۇل ىسماقوۆانى ارنايى شاقىرىپ، قۇرمەت جاسادى. ءۇش اپام مەنى الدارىنا سالىپ الىپ باردى. سول كەشكە اتسالىستىم، ءان ايتتىم. بۇل – شىعارماشىلىق كەش قانا ەمەس، ۇرپاق تاربيەسى تۋرالى كەلەلى كەڭەس بولدى.
كەزدەسۋدەن كەيىن داستارحان جايىلدى. سول جەردە جۇرگەنىمدە اۋدان اكىمىنىڭ اپپارات باسشىسى قايىرگەلدى قاسىمتايۇلى حابارلاسىپ، ءسۇيىنشى جاڭالىقتى جەتكىزدى. كەۋدەمدى قۋانىش سەزىمى بيلەپ، ءبىر ورىندا تۇرا الماي دەگبىرسىزدەنىپ ارى-بەرى ءجۇرىپ كەتتىم. كەۋدەمدە ءبىر الاپات جارىلىس بولعان سەكىلدى.
شىنىمدى ايتسام، مەن اتاق ىزدەمەدىم. كەيبىرەۋلەر سەكىلدى قۋعان دا جوقپىن. مەكتەپتە العان ماقتاۋ گراموتالارىم، سودان كەيىن حالىقارالىق، رەسپۋبليكالىق ءان بايگەلەرى مەن ونەر سايىستارىنان العان لاۋرەاتتىق اتاقتارىم بار. ودان باسقا الىپ كورمەپپىن. ويتكەنى قاراعاندىدا جۇرگەندە مەنىڭ ءومىرىم جۋرناليستيكامەن تىعىز بايلانىستى بولدى. جۋرناليست بولعاندا دا، ماقتايتىن ەمەس، الەۋمەتتىڭ شىندىعىن ايتىپ، نازار اۋداراتىن نارسەلەردى كوتەرىپ، اكىم-قارالاردىڭ ءمىنىن اشىق ايتاتىنمىن. ونى كىم جاقسى كورسىن؟! سوندىقتان مەن ماراپات ۇلەستىرىلەتىن كەزدەردە اركەز جۇلدەدەن تىس قالاتىنمىن جانە وعان ءوزىم اسا ءمان بەرمەيتىنمىن.
مەنىڭ مىندەتىم – ەلگە قىزمەت ەتۋ. ءبىر اعام ايتىپ ەدى: «ەڭبەك ەتە بەرسەڭ، قور بولمايسىڭ»، - دەپ. شامام جەتكەنشە ۇلت رۋحانياتىنا قىزمەت ەتىپ كەلەمىن. ونىڭ ىشىندە باياناۋىلدىڭ ورنى ەرەكشە. ازدى-كوپتى ەڭبەگىمنىڭ ەلەنگەنىنىڭ كورىنىسى – وسى اتاعىم.
اتاقسىزدىق دەگەننىڭ نە ەكەنىن 50 جاسقا تولعاندا كوردىم، ءوز باسىمنان وتكىزدىم. قانشا جەردەن ەڭبەك ەتسەڭ دە، سەنى حالقىڭ جاقسى كورىپ، قۇرمەتتەسە دە، بيلىك اتاققا قاتتى قارايدى ەكەن. اتاققا قىزىقپايتىنىمدى بىلەتىن جارقىن شاكارىم اعام: «سەن قاتە ويلايسىڭ! اتاقسىز، ەرتەڭ قينالاسىڭ!»، - دەيتىن. سويتسەم، ول كىسى كوپتى كورگەن ادام عوي، ءدوپ ايتىپتى. «اتاقسىز بولعانىڭ ءۇشىن قۇقاي كورەتىن زامان تۋعان ەكەن-اۋ»، - دەپ قىنجىلدىم.
«باياناۋىل اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعىنا ەرەكشە قۋاندىم. ەندى ماعان اتاقتار وزدىگىنەن كەلە بەرەتىن سەكىلدى. اتاقتىڭ دا ءبىر قاسيەتى بار شىعار؟! ول ارينە، ابىروي-بەدەلىڭدى كوتەرەدى. بىراق، سول ابىرويدى الىپ ءجۇرۋ – وتە قيىن. كەيبىرەۋلەر، اسىرەسە، جاس كەزىندە اتاق العاندار، جەر-كوككە سىيماي قاعىنىپ كەتەدى. مەنىڭ جاسىم 50-دەن استى. جاستىقتىڭ بۋىنان ارىلىپ، ءوز-وزىمە كەلگەندە الدىم. اتاعىما كىر كەلتىرمەيمىن دەپ ويلايمىن. باياناۋىلدىڭ مەنىڭ كەۋدەمە توسبەلگى ءىلىپ بەرگەنى – موينىما جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەپ بەرگەنى.
– 2006 جىلى جارىق كورگەن العاشقى كىتابىڭىز – «باياناۋىلدىڭ ءداستۇرلى ءان ونەرى» قالاي جازىلدى؟
– ونەر تاريحىن ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا جۇرگەندە زەرتتەي باستادىم. كەيىنىرەك، ءمادي، جاياۋ مۇسالار جونىندە قاداۋ-قاداۋ ماقالا جازىپ ءجۇردىم. وبلىستىق تەلەارنادا تەلەحابارلار جاسادىم. جاقسىلاردىڭ ۇرپاقتارىن تاۋىپ الىپ، اڭگىمەلەسەتىن داعدىلى ءبىر ادەتىم بولدى. بىرەۋلەر ونى حوببي دەپ ويلايدى. ال، مەن بۇعان ءوزىمنىڭ ميسسيام دەپ قاراپ، كىتاپ جازعىم كەلدى. كىتاپ ءاننىڭ تۋى بولعان قالي بايجانوۆتان باستالدى. ويتكەنى قالادا ونىڭ بالاسى (مارقۇم بولىپ كەتتى) بولات بايجانوۆ تۇردى. ونى ىزدەپ باردىم. ەكەۋىمىزدىڭ ەكى كۇنگە سوزىلعان اڭگىمەمىزدى قاعازعا ءتۇسىردىم. ول «التىن وردا» گازەتىنە باسىلدى. ول كەزدە قالامىڭنىڭ قاناتى بارىن سەزبەيسىڭ عوي. سول سۇحباتتى كوزى قاراقتى وقىرمان وقىپ، «قالامىڭ وتكىر ەكەن»، - دەدى. سول جىلى ءسوز جاس كوڭىلىمە وڭ اسەر ەتتى. جازا ءتۇستىم.
جاياۋ مۇسانىڭ ۇرپاقتارىمەن اڭگىمەلەستىم. مۇستافا بۇركىتبايۇلىنىڭ ءومىر تاريحى قىزىقتىردى. بايتەن سالدىڭ دا ءومىرى كەرەمەت! ونىڭ دا ءبىر ۇرپاعىمەن سويلەستىم. ەستايدىڭ نەمەرەسىن كوزىم كوردى. ونىڭ شاكىرتى – ءجۇنىس شايمەردەنوۆتىڭ قولجازباسىن – تەمىرتاۋدا تۇراتىن قىزىنىڭ ۇيىنەن ەسكى داپتەرىن الدىم، كوزىمدى جارق ەتكىزدى. قالي بايجانوۆتىڭ ەسكى ولەڭدەرىن، كونە قۇجاتتارىن تاپتىم. كوكشەتاۋ، قارقارالى، باياناۋىلدى شارلادىم. ءبىرجان سالدىڭ، ۇكىلى ىبىرايدىڭ نەمەرەلەرىمەن اڭگىمەلەستىم. ارحيۆتەن اتاقتى «ءمادي ءىسىن» اقتاردىم. ونىڭ ۇستىنە بالا كەزىمنەن بۇقار جىراۋدان باستاپ، بۇل توڭىرەكتە وتكەن بارلىق الىپتاردى وقىپ ءوستىم. مىنە، وسىنىڭ بارلىعى ادامعا يمپۋلس بەرەدى. ىشكى داۋىسىم: «ساعان وسىلار تەگىن كەلىپ تۇرعان جوق، جاز!»، - دەپ تۇردى. بۇنىڭ بارلىعى بويىڭدا جينالىپ رۋحاني كوز بولىپ جارقىراپ تۇرادى. نە ىستەيسىڭ؟ كۇنىگە ەلدىڭ بارىنە اۋىزشا ايتىپ جۇرمەيسىڭ!
جانبوتا كارىپباەۆ دەگەن ءىنىم بار، ول كەزدە ول كاسىپكەرلىكپەن اينالىسادى، ءوزى اتىمتاي جومارت ازامات، سوعان جازىپ جاتقانىمدى ايتىپ ەدىم، «جازا بەر!» دەپ جارىققا شىعارۋ جاعىن بىردەن ءوز موينىنا الدى. سول كەزدە باياناۋىلدىڭ 180 جىلدىق مەرەيتويى كەلە جاتتى. ىشتەي سول ءدۇبىرلى تويعا تارتۋىم بولسىن دەگەن نيەتپەن، جازۋعا كىرىسىپ كەتتىم.
جانبوتانىڭ «جازۋىڭا بوگەت جاسايدى!»، - دەپ اقىل قوسۋىمەن، ايەلىمدى توركىنىنە، بالالاردى ناعاشىلارىنا اپارىپ تاستادىم. جۇمىسقا بارىپ كەلگەننەن كەيىن، كومپيۋتەردەن تۇرماي، كۇنى-ءتۇنى جازدىم. جاستىق-اي، كۇنىنە كەمى 18 ساعاتتان جۇمىس ىستەگەندە ەش شالدىقپاۋشى ەدىم. اقىرى ءبيتىمدى سالىپ قىسقا ۋاقىتتا جازعان سول ەڭبەگىم جاز ورتاسىنا تامان جازىلىپ ءبىتتى.
كوپ ۇزاماي الماتىداعى «قازاقپارات» باسپاسىنان شاعىن عانا جاسىل كىتابىم 500 دانا بولىپ جارىق كوردى. سول ءبىر جاپىراق كىتابىم مەنىڭ ونەرتانۋشى دەگەن اتىمدى شىعارىپ جىبەردى.
بۇل كىتابىم جايلى جىلى پىكىرلەر (اۋىزشا) ءبىرشاما ايتىلدى. اسىرەسە، مەنى قاناتتاندىرعان ديدار امانتايدىڭ بۇكپەسىز ايتقان پىكىرى بولدى. ول باسپادان شىققان بەتتە-اق، 30-40 داناسىن الىپ قالىپ، الماتىلىق قالامگەرلەرگە تاراتىپ جىبەردى. ريزا بولعان ول ءتىپتى كىتاپتىڭ كەي تاراۋلارىن سول كەزدە ءوزى باسقارىپ وتىرعان گازەتتەرىنە ەتەكتەي-ەتەكتەي قىلىپ جاريالاپ، ءجيى-ءجيى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىردى. مارقۇم تالاسبەك اسەمقۇلوۆ اعام دا ءبىر كەزدەسكەندە ماقتاپ، كوڭىلىمدى دەمدەپ قويدى. مارالتاي رايىمبەكۇلى قۇرداسىمنىڭ دا ريزاشىلىق تىلەگى ەسىمدە. وقىعاندار تاراپىنان وسىنداي تىلەۋلەس كوڭىلدەن تۋعان جۇرەكجاردى پىكىرلەر وقتىن-وقتىن ايتىلىپ قالاتىن. بىراق مەن، شىنىمدى ايتسام، مۇنداي باعالاۋلاردى كۇتپەگەن ەدىم.
باسپادان شىققان كىتاپتى الدىمەن قاراعاندىعا، ودان باياناۋىلعا، 180 جىلدىق مەرەيتويعا جەتكىزدىم. بىراق، بۇل جاقتاعىلارعا ءبىر اۋىز ەسكەرتپەدىم. «مەن باياناۋىل تۋرالى كىتاپ جازدىم»، - دەپ ايتۋعا ۇيالدىم. تويعا تارتۋىم، ەل-جۇرتقا توسىن سىيىم بولسىن دەپ ويلادىم.
توي بولىپ جاتقان جەرگە كەلدىك. مەنى ەشكىم تانىمايدى. سودان ساحنا ماڭىنداعى ءبىر جەرگە جانبوتا ەكەۋىمىز تۇرا قالىپ، كىتاپتاردى ماشينانىڭ جۇكسالعىشىنىڭ ۇستىنە جايىپ تاستادىق، قىزىعۋشىلىق بىلدىرگەننىڭ بارلىعىنا تەگىن تاراتتىم. تاريحشى ماقسات الپىسبەس دوسىم كەلىپ قۇتتىقتادى، وعان بىرنەشەۋىن ۇستاتتىم. بىرەۋلەر تەگىن بەرگەنىمدى مەنسىنبەي كەتەدى. «كىتابىن وتكىزە الماي جۇرگەن بىرەۋ»، - دەپ ويلايتىن بولۋى كەرەك؟! ءسويتىپ تۇرعاندا، اناداي جەردەن كاۋكەن كەنجەتاەۆ اعامدى كورىپ قالدىم. كۇندە قولعا تۇسە بەرمەيتىن ادام عوي، ءارى ماعان جەزدەي بولىپ كەلەدى. ول كىسىنىڭ جۇبايى – شابال بەيسەكوۆا مەنىڭ اپام. بارىپ، سالەم بەردىم. ارعى جاعىندا قايرات بايبوسىنوۆ اعام تۇر. كولدەنەڭ تۇرعان ۇزىن «ليمۋزين» كولىگىندە ءاسانالى اعا تىنىعىپ جاتىر. ول كىسىلەر تويعا ارنايى شاقىرىلعاندار. مەن عانا شاقىرۋسىز كەلگەن.
كاۋكەن اعاعا سالەم بەرگەن سوڭ «ءسىزدىڭ بالدىزىڭىز بولامىن!»، - دەپ اڭگىمەنى توتەسىنەن باستادىم. ول كىسى دە قۋىشكەش ادام عوي: «باياعىدان بەرى نەگە ىزدەمەيسىڭ؟ اپاڭنىڭ سۇيەگى قۋراپ قالعان»، - دەدى. تۋرا وسىلاي ايتتى. ادامنىڭ كوڭىلىنە كەلەدى ەكەن. «شابال اپامنىڭ اكەسى وقىعان زاڭگەر ادام بولعان، بىراق ساكەن سەيفۋلليننىڭ يدەيالاس سەرىگى رەتىندە 1937 جىلى «حالىق جاۋى» اتانىپ، اتىلىپ كەتكەن. اكەمىز جەتىم وسكەن. سودان بايلانىس ءۇزىلىپ قالعان. ءسىز الماتىدا، مەن قاراعاندىدا تۇرامىن. بارۋدىڭ رەتى كەلمەي ءجۇر»، - دەدىم. «كارى جەزدە، بۇل مەنىڭ باياناۋىل جايلى جازعان كىتابىم. ىشىندە ءسىزدىڭ دە اتىڭىز بار»، - دەپ قولتاڭبامەن كىتابىمدى ۇسىندىم. ول كىسى كىتاپتى جۇرگىزۋشىسىنە ۇستاتا سالدى.
تويدى تاماشالاپ، قاراعاندىعا ەندى قايتۋعا جينالىپ جاتقان ەدىك، اۋدان اكىمى اپپاراتىنىڭ باسشىسى قايىرگەلدى قاسىمتايۇلى جانىما جاقىنداپ كەلىپ، ءوزىن تانىستىرىپ (قايرەكەڭمەن وسىلاي تانىستىق): «ءسىزدى ىزدەپ ءجۇرمىز، اۋدان اكىمى شاقىرىپ جاتىر!»، - دەدى. بارسام، ارنايى تىگىلگەن اق وردادا سول كەزدەگى اۋدان اكىمى قوراباي شاكىرۇلى مەن كۇيشى قارشىعا احمەدياروۆ وتىر ەكەن. قوراباي اعام ماعان: «ساعان ءۇش سۇراق قويامىن. قارشىعا تورەشى بولادى»، - دەدى دە، كىتاپتىڭ ءوزىنىڭ ويىمەن ۇشتاسقان كەي تۇستارىنان الىپ ساۋال تاستادى. «اپىرماي-ءا، مەن دە سولاي ويلاۋشى ەدىم، بىرەۋلەر مەنىمەن داۋلاسىپ ەدى»، - دەدى دە، رازىلىعىن ءبىلدىردى. ءسويتىپ، اۋدان اكىمىنىڭ الدىندا ەكزامەن تاپسىردىم (كۇلدى – ە.ق.). «اقكوڭىلدىڭ اتى ارىپ، تونى توزبايدى» دەگەن بار، مەنىڭ پايدا تابايىن دەگەن ويىم دا جوق ەدى، بىلەرلىگى عوي، قوراباي اعام، كىتاپتىڭ كورىمدىگى دەپ قولىما كونۆەرت ۇستاتتى. «كىتاپتىڭ قادىرىن ءبىل، تەگىن تاراتا بەرمە!»، - دەدى. سودان قالعان كىتاپتىڭ بارلىعىن باياناۋىلدىڭ كىتاپحاناسىنا قالدىرىپ كەتتىم.
الماتىدا احات جاقسىباەۆ دەگەن باياناۋىلدىق جازۋشى اعام بار، بىردە سول كىسى حابارلاستى. بۇرىن ول كىسىمەن ارالاستىعىم جوق ەدى. تەلەفون تۇتقاسىنىڭ ار جاعىنان: «ءبىزدىڭ ەل تۋرالى جازعان كىتابىڭدى وقىدىم»، - دەپ ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. نەمەرەسىنىڭ تويىنا ارنايى قوناققا شاقىرىپ، ءبىر سىر ايتتى. بۇل – مىنا كىتاپتىڭ ماعان قالاي اسەر ەتكەنى تۋرالى كىشكەنتاي عانا شتريح. سول سىردى مەن دە ساعان ايتىپ بەرەيىن:
«ءبىر كۇنى كاۋكەن اعا «مەن سىرقاتتانىپ جاتىرمىن، ۇيگە كەلىپ كەت!»، - دەپ شاقىردى (2008 جىلى – ە.ق.). «ساعان تاپسىراتىن اماناتىم بار! بۇل اۋرۋدان جاقسى بولمايمىن-اۋ، السىرەپ قالدىم»، - دەدى. مەن قۇندى ءبىر دۇنيە بولار-اۋ دەپ توپشىلادىم. سودان جاتقان توسەگىنەن ءوزى تۇرىپ، سورەسىنەن ءبىر جاپىراق جاسىل كىتاپتى الىپ شىقتى. «بۇل – ءبىزدىڭ ەلدىڭ ونەرىنىڭ تاريحى. وسىنى تاپسىراتىن ۇلىم جوق. قاستەرلەپ ۇستا! ساعان امانات!»، - دەدى (جانارىنا جاس الدى – ە.ق.). سودان بەرى بۇل كىتاپ مەنىڭ ۇيىمدەگى ەڭ قۇندى قازىنامداي تورىمدە تۇر». وسىنى ايتقاندا احات اعام دا تولقىدى.
كاۋكەن اعا – كىسىلىكتى، ۇلى ادام. سول باياناۋىل تويىندا كىتاپتى تابىستاعاندا اششى تىلىمەن تۇيرەپ، مەنسىڭكىرەمەي تۇردى عوي. مەن كىتاپتا ونى ءسال سىناعام، «ءۇمىت كۇتكەن كاۋكەن كەنجەتاەۆ، مۇرات تولىباەۆتار وپەرا ونەرىنە كەتتى. ءسويتىپ ۇلى انشىلىك ءداستۇر ءۇزىلدى»، - دەپ جازعام. سونى كوڭىلىنە الماعان. شىندىقتى ءبىلىپ، سەزىپ، مويىنداپ تۇر.
مەنىڭ باياناۋىلمەن بايلانىسىمدا، ۇلى تۇلعالاردىڭ ارۋاعىنا قىزمەت ەتۋىمدە كوزگە كورىنبەيتىن، تەك كوڭىلگە سەزىلەتىن تىلسىم سىرلار بار. مىنە، كىتاپتىڭ جازىلۋ-شىعۋ تاريحى – وسى. ول كەزدە مەنىڭ تاجىريبەم از ەدى. بىراق، جۇرەگىمدە جازۋعا دەگەن قۇشتارلىق كۇشتى ەدى. بۇل – ادال جۇرەكتىڭ سەزىمتال سوعىسىمەن جازىلعان كىتاپ. كەلەشەكتە بۇل كىتاپتى قايتا جاڭعىرتقىم كەلەدى. سىيماي قالعان، جينالىپ جۇرگەن قانشاما مالىمەتتەر، ءالى اتالماي جۇرگەن ۇلكەن دارىن يەلەرى بار. سونىڭ بارلىعىنىڭ باسىن قوسۋىم كەرەك.
بىزگە احمەت جۇبانوۆتىڭ «زامانا بۇلبۇلدارى» كىتابى سۇمدىق اسەر ەتتى. احاڭ بۇل ەڭبەگىندە ءار ونەرپاز تۋرالى 10-20 بەتتەي عانا جازادى. سونىڭ وزىنەن ءبىز ەرەشە اسەرلەندىك. ەندى مەن سولارىڭ باس-باسىنا ءبىر-ءبىر كىتاپ جازعىم كەلەدى. قازىردىڭ وزىندە باسقا ەڭبەكتەرىمدى ايتپاعاندا «ۇكىلى ىبىراي»، «جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ» اتتى كىتاپتارىم جارىق كوردى.
– قاز داۋىستى قازىبەك بي، تاتتىمبەت، ءماشھۇر ءجۇسىپ، ءمادي، قانىش ساتباەۆ، الكەي مارعۇلان، شاكەن ايمانوۆ، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، كاۋكەن كەنجەتاەۆ (سانامالاساق، ءتىزىم جالعاسا بەرەدى) سەكىلدى تۇلعالار تۋرالى دەرەكتى فيلمدەردىڭ ستسەناريىن جازدىڭىز، رەجيسسەر رەتىندە ءتۇسىردىڭىز، رەداكتور رەتىندە تۇسىرىلىمدەرىنە جاۋاپتى بولدىڭىز، اتسالىستىڭىز. قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن سول تۇلعالاردىڭ ءومىرىن زەرتتەپ، زەردەلەۋ بارىسىندا كوپشىلىك كورە بەرمەيتىن قانداي قاسيەتتەردى بايقادىڭىز؟
– مەنىڭ بايقاعانىم، قازاق حاندىعىنان كەلە جاتقان مەملەكەتشىلدىك ءداستۇر باياناۋىل توپىراعىندا بەرىك ورنىققان. وسى ەلدىڭ اتا-بابالارى قازاق حاندىعىن قۇرىسقان، وعان ادال قىزمەت ەتكەن. سول تەكتىلىك وسى توپىراققا سىڭگەن. ۇرپاق بويىنا دارىعان. توعىز حاندى جەبەلەپ، ەل بيلەۋ ءىسىنىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسىن نۇسقاعان بۇقار جىراۋ، قازاق عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاعان قانىش ساتباەۆ، جاڭا مۋزىكالىق ءداۋىر تۋعىزعان جاياۋ مۇسا، قازاق ارحەولوگياسىنىڭ اتاسى الكەي مارعۇلان، قازاق پروزاسىنىڭ نەگىزىن سالعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، حيميا عىلىمىن ورىستەتكەن ابىكەن بەكتۇروۆ، ەلىمىزدىڭ ەنەرگەتيكا كەشەنىنىڭ جۇيەسىن جاساعان شاپىق شوكين، قازاق كينوسىنىڭ نەگىزىن سالعان شاكەن ايمانوۆ، قازاقتىڭ تەاتر ونەرىن اياعىنا تۇرعىزىپ كەتكەن جۇمات شانين، ايتساڭ تاۋىسا المايسىڭ، بۇل تۇلعالاردىڭ بارلىعىنىڭ بويىندا تۋعان توپىراقتان دارىعان مەملەكەتشىلدىك رۋح بار. سۇلتانماحمۇتقا «قاراڭعى قازاق كوگىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولام»، - دەگەندى ارعى تەگىندەگى ۇلتتىق ۇلى سانا ايتقىزىپ تۇر. جەردىڭ كيەسى، ەلدىڭ باتاسى دەگەن، مىنە، وسى. بۇلار – ەلگە قىزمەت ەتۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ كەتكەن الىپ تۇلعالار.
ءبىر عانا مىسال، قانىش ساتباەۆتىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ قۇنى ميللياردتاعان دوللارمەن ەسەپتەلەدى ەكەن. بىراق، ول ءوزى مەملەكەتتەن ءبىر ساباق ءجىپ الماعان جان. بىردە بالام ايتىپ كەلدى، ۋنيۆەرسيتەتتە «ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس» دەگەن ساباق ءوتىپتى. ۇستازى، امەريكادان كەلگەن تاريحشى: «گەرمان ءفاشيزىمىن كىم جەڭدى؟»، - دەپ سۇراپتى. شاكىرتتەر جامىراي جاۋاپ بەرىپتى. بىراق الگى تاريحشى: «ساتباەۆتىڭ ارقاسىندا جەڭدى!»، - دەپتى. سەبەبىن دالەلدەپ ايتىپ بەرىپتى. سويتسەك، فاشيستەر مارگانەتس كەنى مول ۋكراينا جەرىن باسىپ العان. ال، مارگانەتس بولماسا، تانك سوعىسۋعا جارامايدى. مارگانەتستەن تانكتىڭ برونى جاسالادى ەكەن. قورعاسىن، مىس زاۋىتتارى جاۋ قولىندا قالعان. سودان بەينەلەپ ايتقاندا تانك توقتاعان، وق-ءدارى تۇگەسىلۋگە اينالعان. قانىش ساتباەۆ سول كەزدە نەبارى ەكى ايدىڭ ىشىندە جەزقازعان، بالقاش كەن ورىندارىن شۇعىل اشىپ، مايدان دالاسىنا مارگانەتستىڭ دە، مىس پەن قورعاسىننىڭ دا مول قورىن جەتكىزگەن. وسى جەردە تاعى دا ورىس ءشوۆينيزمى كورىنىس تابادى. بۇل تۋرالى جاق اشتىرمايدى. ال، امەريكان عالىمى سىرت، تاۋەلسىز كوزبەن قاراپ، اقيقاتتىڭ ارا-جىگىن اجىراتىپ بەرىپ تۇر. قانىشتى ەلگە وسىنشاما ادال قىزمەت ەتكىزىپ تۇرعان، انگليا ساپارىندا چەرچيلمەن تەڭ دارەجەدە سويلەتىپ تۇرعان ۇلى ارۋاقتار عوي. ول – ەل تىزگىنىن ۇستاعان ۇلى حالىقتىڭ پەرزەنتى.
بۇگىنگى كۇنگە ۇزىلمەي جەتكەن مەملەكەتشىلدىك ءداستۇر ودان ءارى جالعاسىپ، نىعايا تۇسەدى دەپ سەنەمىن.
– شاكەن ايمانوۆ اتىنداعى «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىنىڭ قازاق رەداكتسياسىنىڭ باس رەداكتورىسىز. الماتىعا وقۋشىلارىمىزبەن ءبىر بارعانىمىزدا، «قازاقفيلمگە» ساياحات جاساتىپ، تانىستىرعان ەدىڭىز. سول كەزدە شاكەن اتانىڭ ارمانى تۋرالى ايتتىڭىز. سول ارمان ورىندالۋى مۇمكىن بە؟
– «قازاقفيلمنىڭ» الدىندا شاكەن اعانىڭ ەسكەرتكىشى تۇر. كۇندە سالەم بەرىپ وتەمىن.
شاكەننىڭ شاپاعاتى قازاق كينو ونەرىنە ولشەۋسىز ءتيدى. ول ءوزىنىڭ زور تالانتى مەن قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ كۇشىمەن قازاق كينوسىنا جول اشتى. ول كەزدە بارلىعى ماسكەۋگە باعىندى، كينو ونەرى دە ماسكەۋگە قارادى. قازاق كينوسى شاكەننىڭ ابىروي بەدەلىنىڭ ارقاسىندا شارىقتاپ تۇردى. قارجىدان، باسقا دا ءتۇرلى كەدەرگىلەردەن قىسىم كورە قويعان جوق. كورسە، اراعا ءوزى تۇسەتىن. ويتكەنى ماسكەۋدە شاكەننىڭ بەدەلى وتە كۇشتى بولدى.
كورنەكتى كينواكتەر نۇرجۇمان ىقتىمباەۆ جاس كەزىندە وتە توبەلەسقور بولىپتى. ءبىر كۇنى تاعى قىزىل شەكە توبەلەسكە قاتىسىپ، بەت اۋزى كوگەرىپ كينوستۋدياعا كەلگەن «بۇزىق» اكتەرگە شاكەن اعا: «مىنا بەتىڭ وزىڭە كەرەك بولماسا، قازاق كينوسىنا كەرەك!»، - دەپتى. سودان نۇرجۇمان اعا قياڭقىلىقتى دا، توبەلەستى دە تيىپ، كينوعا ءبىرجولا بەت بۇرعان. وقۋعا تۇسە الماي قالعان قويشىنىڭ بالاسى ديماش احيموۆتى دا ماسكەۋگە جىبەرىپ، وقىتقان. ەندى مىنە ولار قازاق كينوسىن ورگە باستىرعان تۇلعالارعا اينالدى. شاكەن اعا قازاق، ورىس، ۇيعىر دەپ بولمەگەن، ءبىر جاستىڭ بويىنداعى تالانتىن كوردى مە، جاقسىلىق جاساپ، جولىن اشۋدان جاڭىلماعان.
شاكەن اعا دىنمۇحامەت قوناەۆپەن دوس بولعان. ەكەۋى شاحمات ويناۋدى جاقسى كورەدى ەكەن. بىردە شاكەن ويىن الدىندا: «بۇل جولى جەڭسەم، «قازاقفيلم» سالۋ ءۇشىن قالاعان جەرىمدى بەرەسىز!»، - دەپ باستەسىپتى. ءبىرىنشى باسشى كەلىسىپتى. شاكەن اعا ۇتىپ، وسى كۇنگى «قازاقفيلم» تۇرعان جەردەن باستاپ، الاتاۋدىڭ باۋىرىنا دەيىنگى جەردى سۇراپتى. «گولليۆۋد» سەكىلدى كينوقالاشىق سالامىن. كينو قازاق ءۇشىن قىزمەت ەتەدى. بۇل جەردە كينو تۇسىرۋگە ىڭعايلى بارلىق ءوندىرىس وشاقتارى، كينواكتەرلەرگە ارنالعان ۇيلەر، بالاباقشا، مەكتەپ – بارلىعى بولادى. سولاي دۇركىرەتىپ جۇمىس ىستەپ، قازاقتى، قازاق كينوسىن الەمگە تانىتامىز»، - دەپ بۇكىل ارمانىن ايتىپتى. اقىرى، «قازاقفيلمگە» كوپ جەر بەرىلەدى. قازىر سودان قالعانى 18 گەكتار عانا. ونىڭ وزىنە قالتالى وليگارحتار كوز تىگىپ ءجۇر… جىل سايىن «قازاقفيلمنىڭ» توقىمداي جەرى ءۇشىن سوعىسامىز دا جاتامىز. ەگەر شاكەن اعا ءتىرى بولعاندا قوناەۆقا ايتقانىن جۇزەگە اسىراتىن ەدى، وعان اعانىڭ ابىروي، بەدەلى، قاجىر قايراتى جەتەتىن ەدى. وكىنىشتىسى، شاكەن اعا كەنەت قايتىس بولىپ كەتتى. وسىلايشا، اعانىڭ ۇلى ارمانى ورىندالماي قالدى. بىراق، قالاي دەسەك تە «قازاقفيلمدى» سالىپ، كينووندىرىسىن جولعا قويىپ كەتتى. «قازاقفيلم» كينو ونەرىنىڭ قارا شاڭىراعىنا، ەلىمىزدىڭ رۋحاني ورتالىقتارىنىڭ بىرىنە اينالدى.
شاكەن اعانىڭ ارمانىن ورىنداۋ، بۇگىنگى كۇنى اسا قيىن شارۋا ەمەس. بۇعان ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ۇلكەن مەملەكەتشىلدىك سانا كەرەك. وعان مەملەكەتتىڭ قارجىسى دا، مۇمكىندىگى دە جەتەدى. بۇنى جۇزەگە اسىرۋ شاكەن ءۇشىن ەمەس، بىزگە، قازاققا قاجەت. كينو ارقىلى مىقتى ۇرپاق تاربيەلەۋگە، مەملەكەتتىڭ اتاعىن شىعارۋعا ابدەن بولادى.
– قازىر قازاققا قانداي ونەر قاجەت؟ ونەر ادامى قانداي بولۋى كەرەك؟
– ءبىر زامانداردا ونەر دەگەن – ۇلى مۇرات ەدى، اقيقاتقا جەتۋدىڭ، قۇدايلىق ۇعىمدارعا ۇشتاسۋدىڭ جولى بولاتىن. «قۇداي بەرگەن تالانت»، - دەپ بەكەر ايتپايدى حالىق. كونە كىتاپتاردا: «ەسەپشىنى، ءانشىنى، باتىردى قۇداي جاراتادى»، - دەلىنگەن. ەسەپشى دەگەن – عالىم، ول ءىلىم-ءبىلىمدى تاراتۋشى. باتىر – ەل قورعاۋشى. ءانشى دەگەن – ونەرپاز، ول حالىقتىڭ جۇرەگىنە ساۋلە، ىزگىلىك نۇرىن سىيلاۋشى. ەگەر ونەر بولماسا، ادامنىڭ جۇرەگى تەبىرەنبەسە، حالىق نادان بولىپ كەتپەي مە؟ ونەر يەلەرى حالىقتى جاقسى انمەن، ءتاتتى كۇيمەن الديلەيدى، ويلانتادى، ۇلكەن ەپوستاردى جىرلايدى، حالىقتى رۋحتاندىرادى. مىنە – ونەرپازدىڭ ميسسياسى. ونەر بولماسا، حالىق ازىپ كەتەدى. مىسالى، ءبىر حالىق ءانىنىڭ بويىندا قانشاما دۇيەتانىم جاتىر. ءۇش مينۋتتىق شاعىن انگە حالىقتىق دۇنيەتانىم، ۇلتتىق كودتىڭ قۋاتتى ەنەرگياسى سىعىمدالىپ سىيىپ تۇر.
اباي اتامىز: «وي كوزىمەن تىڭداساڭ، جاقسى ءاندى، ءومىر ساۋلە كورىنەر سۋداي تۇنىق»، - دەيدى. ەرتەدە حالىق ءاندى جىلاپ تىڭدايتىن. ءماشھۇردىڭ ءبىر جازعانى بار: «باياناۋلا توپىراعىندا وتكەن قاقسال وتىنشى كۇيشى كۇي تارتقاندا ەلدىڭ كوزىنەن جاس، مۇرنىنان بوق اعىپ وتىرۋشى ەدى»، - دەيدى. مىنە، ونەرپاز!
بۇقار جىراۋ، ۇمبەتەي جىراۋ، كوتەش اقىندار – كەمەڭگەر تۇلعالار. ولار حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەدى. حانعا ەلدىڭ مۇڭ-زارىن ايتتى. جىراۋلاردان كەيىن سال-سەرىلەردىڭ ءداۋىرى كەلدى. ۇلى مۇراتتى ارقالاپ ءبىرجان سال، قۇرمانعازى، تاتتىمبەت، اقان سەرى، ۇكىلى ىبىراي، بالۋان شولاق، جاياۋ مۇسالار ومىرگە كەلدى. ولار جاڭا ءان ءداستۇرىن، كۇي ءداستۇرىن الا كەلدى. قازاق ءانىن الەمدىك وركەنيەت كوشىنەن قالدىرماي، سول دەڭگەيگە كوتەردى. سول قازاق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرى نەگىزىندە ءبىزدىڭ وپەرامىز قالىپتاستى، قانشاما كينوفيلمدەرگە مۋزىكا بوپ جازىلدى. بۇل اندەر – ءبىزدىڭ ولمەيتىن رۋحاني ازىعىمىز. ءبىزدىڭ بۇكىل رۋحاني كەڭىستىگىمىزدى سول سايىپقىران سال-سەرىلەردىڭ ءانى مەن كۇيى تولتىرىپ تۇر. سول اندەردى تىڭداساق، قازاقتىعىمىزدى، كەڭدىگىمىز بەن دارحاندىعىمىزدى تاني تۇسەمىز.
قازىر كوممەرتسيالىق، ارزان ساۋىق ونەرى تورگە وزدى. ءبىز ونەرگە وي كوزىمەن قاراۋدى قويدىق. قول سوعىپ، بيلەۋگە عانا قۇشتارمىز. ونەرگە دەگەن حالىقتىڭ قۇرمەتى بيىك بولۋى كەرەك. قازاقشا ءسوز جازىلعان شەتەلدەن ۇرلانعان پلاگيات مۋزىكالار كەلدى دە ونەردى بۇكىل مۇراتىنان ايىردى، ءبىزدىڭ ۇلكەن ونەرىمىزدى قيراتتى.
بۇقار جىراۋ: «قازىلىپ قويعان ورلار بار»، - دەيدى. ول ور – تەرەڭ قازىلعان، ەشقاشان كومىلمەيتىن اتا-باباڭنىڭ جولى. سول ورمەن ياعني جولمەن ءجۇرۋىمىز كەرەك. جولىمىزعا بوگەت بولىپ، باسىلىپ قالعان جەرلەرىن ارشۋىمىز كەرەك. ۇرپاقتى سول ىزبەن جۇرگىزۋىمىز قاجەت.
– ول ءۇشىن قانداي شارا قولدانعانىمىز ءجون؟
– ۇلكەن ونەرپازدار دايارلاۋ كەرەك. مەنەن دە زور انشىلەر بار. بىراق، حالىق ولاردى ەمەس، فانەرششيكتەردى تىڭدايدى. ويتكەنى، تەلەديداردان كۇندە كورەتىنى سولار. ال، ولاردا ونەر مۇراتى جوق، كوممەرتسيالىق مۇددە عانا بار.
مەن بىرنەشە جىل بۇرىن ۇلتتىق مۋزىكا ونەرىن ناسيحاتتايتىن ۇلكەن جوبا ۇسىنعان بولاتىنمىن. ول – جاسىباي كولىنىڭ جاعاسىندا ءان فەستيۆالىن وتكىزۋ. مىقتى-مىقتى تانىمال انشىلەر تەك قانا حالىق جانە حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرىن ورىندايدى، نەگىزگى باسىمدىلىق باياناۋىل اندەرىنە بەرىلەدى. ساپالى دىبىس قۇرىلعىلارىنىڭ كومەگىمەن جاسالعان بۇل ءان جارمەڭكەسىن «Mezzo» اتتى الەمدىك مۋزىكالىق ارنا ارقىلى تارتۋعا مۇمكىندىك تابۋعا بولار ەدى. سوسىن بۇنى دۇنيەجۇزىلىك ەتنوفەستيۆال دەڭگەيىنە كوتەرۋگە بولادى. بىراق ول جوبا جۇزەگە اسپاي قالدى، ونىڭ ورنىنا جاسىباي جاعاسىندا ەسترادالىق كونتسەرتتەر ۇيىمداستىرىلدى.
ءبىز ونەردى ساقتاۋىمىز قاجەت. ول ءۇشىن «باياناۋىل فەستيۆالى» سياقتى ونەر جارمەڭكەلەرىن ۇيىمداستىرۋ كەرەك. وسى «كەرەك، كەرەك» دەۋمەن ءومىرىمىز وكسىدى. بۇكىل جەر-كوك ەسترادا، بۇكىل ەل جىن-ويناق بولىپ كەتتى. ونىڭ بىزگە ەشقانداي رۋحاني، يدەولوگيالىق ماڭىزى جوق.
– ءوزىڭىز – ءجۋرناليستسىز. اۋداندىق گازەت قانداي بولۋى كەرەك؟ ول ۇلكەن ادەبي ۇستاحانا بولا الا ما؟
– ءبىز اۋداندىق گازەتتى وقىپ وستىك. ول كەزدىڭ يدەولوگياسى دا كەرەمەت ەدى. قايدان كەلەتىنىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر ءار ۇيدە گازەت بولادى. مەن – كەمپىر-شالدىڭ بالاسىمىن. ءبىزدىڭ ۇيدەن مىندەتتى تۇردە تابىلادى. ءبىر جاپىراق گازەت قوي، قۇمارتىپ وقيمىز. ىشىندە مىندەتتى تۇردە ءبىر جىلت ەتكەن جاقسى دۇنيە بولادى. ءبارىمىز ولەڭگە قۇمارمىز. ءالى ەسىمدە، 3-4 وقيتىن كەزىم. اۋىلداس ءبىر اعايىننىڭ: «دوستار، دوستار، ءبىر ءۇزىم نان ۇزىسكەن، دوستار، دوستار، ءبىر ءتۇيىر قۇرت بولىسكەن»، - دەگەن ولەڭىن وقىدىم. ول ماعان ۇلكەن اقىن بولىپ كورىندى. قاتتى اسەر ەتتى.
سوسىن «جاڭاارقا اۋدانىنا اۋدارماشى ءىسلام جارىلعاپوۆ كەلىپتى»، - دەگەن اقپاراتتىق ماقالالاردى وقيمىز. «ءبىزدىڭ جەرلەسىمىز» دەپ جازىپ قويىپتى. كەيىن بىلسەك، ول كىسى ءبىزدىڭ اعامىز ەكەن، قازاق اۋدارماسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، قازاق تىلىنە «بالمۇزداق»، «ايالداما» سەكىلدى 5000 تەرمين ءسوز قوسقان.
مىنە، سونداي كىشكەنتاي نارسەلەر جاس جەتكىنشەككە وي سالادى، كوڭىلىنە ساۋلە تۇسىرەدى. بيىلعى اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ ۇمىتكەرى سەرىك اقسۇڭقارۇلى – قالامىن اۋداندىق گازەتتە ۇشتاعان اقىن. ءوزى: «مەن اۋداندىق گازەتكە قارىزدارمىن!»، - دەيدى.
مەن الماتىدا وتىرسام دا، ەل-جۇرتتىڭ جاعدايىنا الاڭدايمىن. باياعىدا جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ راديودان قاراعاندىنىڭ اۋا-رايىن قالت جىبەرمەي تىڭداپ وتىرادى ەكەن. ول جاقتا كۇن جىلى، جايدارى دەسە، بالاشا قۋانىپ، ءماز بولادى ەكەن. ال، قىس قاتتى، ايازدى، بوراندى دەسە، «اعايىن-تۋىس نە حالدە ەكەن؟» دەپ ۋايىم شەگىپ قالادى ەكەن.
اۋداندىق گازەت – جەرگىلىكتى جەرلەردەگى ماڭىزدى رۋحاني وشاقتاردىڭ ءبىرى. مادەنيەت ءۇيى، مەكتەپ، كىتاپحانا قانداي قاجەت بولسا، گازەت تە سونشالىقتى قاجەت. ول حالىققا جىلۋ بەرەدى. ونىڭ رۋحاني-مادەني ماڭىزى زور، الەۋمەتكە اسەرى كۇشتى. سول اسەرمەن 10 جىلدا ءبىر بالانىڭ ساناسى ويانسا، ۇلكەن ولجا.
اۋداندىق گازەتتى دامىتۋدىڭ، تۇرلەندىرۋدىڭ، كوركەيتۋدىڭ سان الۋان جولى بار. ەڭ باستىسى – مۇراعاتتارىڭىزدا بار بارلىق گازەتتىڭ ەلەكتروندى نۇسقالارىن جاساقتاۋ جانە جەتىلدىرۋ، ەسكى گازەت تىگىندىلەرىندە رەسپۋبليكالىق باسىلىمدارعا شىقپاعان نەبىر قۇندى ماتەريالدار بار، سولاردى جارىققا شىعارۋ.
تاعى ءبىر اقپاراتتىق جاڭاشىلىق – اۋدانعا كەلگەن قۇرمەتتى قوناقتارمەن قىسقا-قىسقا، بىراق وزەكتى بەينەسۇحباتتار جاساۋ، گازەت تۋرالى، اۋداننىڭ بۇگىنگى تىنىسى جايلى ۆيدەواڭداتپالاردى ءتۇسىرۋ. قازىر الەۋمەتتىك جەلىدە ۆيدەولاردى كورۋ كەڭ ەتەك جايۋدا. سول قىسقا ۆيدەولاردى تاراتىپ جىبەرۋ قاجەت. سوندا وقىرمان، بەينەسيۋجەتتى تاماشالايدى، گازەتتى وقيدى. سولايشا گازەت قوعامنىڭ تىرەگىنە اينالادى.
اۋداندىق گازەتتەرگە باتىلدىق جەتىسپەيدى. سىني تاقىرىپتار ءجيى قوزعالىپ، اۋدانداعى ماسەلەلەر وتكىر جازىلسا. باياناۋىل – تابيعاتى باي ولكە. اڭ-قۇس، ورمان قالاي قورعالۋدا؟ ولارعا زيان كەلتىرۋشىلەر بار ما؟ سونى جازۋ كەرەك.
ال، گازەتتەردىڭ جەدەل اقپارات تاراتۋعا بەيىمدەلۋى – زاماننىڭ باستى تالابى.
– ەرلان اعا، اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان ەلامان قابدىلاشىم
