مۇحتار ماعاۋيننىڭ كەزەكتى جاڭا ماقالاسى جازۋشىنىڭ جەكە magauin.com ۆەب-سايتىندا جاريالاندى. اباي ولەڭدەرىنىڭ تەكستولوگياسىنا ارنالعان بۇل ماقالادا اقىن جيناقتارىنداعى كەمشىلىكتەر مەن الداعى جاڭا جيناققا نۇسقا بولار ۇسىنىستار ايتىلعان. بۇگىنگى "اباي جولى" ايدارىنا وسى ماقالانى قايتارا جاريالاپ، كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.
اباي شىعارمالارىنىڭ كانوندىق نۇسقاسى بۇدان سەكسەن بەس جىل بۇرىن قالىپتاستى. 1909 جىلعى العاشقى كىتابىنان تامىر تارتقان، بۇدان سوڭ، 20-30-جىلداردا جۇرە تولىعىپ، تۇزەلگەن، اقىرى، 1939 جىلى، لاتىنشا باسىلعان ەكى تومدىق «تولىق جيناقتا» بەلگىلى ءبىر ورەگە جەتكەن بارلىق باسىلىمنىڭ ءتۇيىندى قورىتىندىسى – ۇلى اقىننىڭ ءجۇز جىلدىعىنا وراي، 1945 جىلى جارىققا شىققان اكادەميالىق، ۇلكەن ءبىر تومدىق بولاتىن. بۇگىنگى كۇندە ءتۇيىندى، ەڭ ءبىر سەنىمدى تۇپنۇسقا ەسەپتى دەپ ايتار ەدىك.
Əيتسە دە... عىلىم اتاۋلى، ونىڭ ىشىندە əدەبيەتتانۋ، ياعني بۇل رەتتە ابايتانۋ ۇنەمى جاڭعىرىپ، جەتىلىپ وتىرماق. وسى تۇرعىدا، ۇلى اقىن شىعارمالارىنىڭ تەكستولوگياسى دا جاڭاشا كوزقاراس ورايىندا، ەڭ باستىسى – جەكە ءبىر تۋىندىلاردىڭ ىشكى تابيعاتى، سىرتقى تۇرىنەن باستاۋ الاتىن بايىپ، تۇجىرىمدارعا جول اشسا كەرەك. اباي شىعارمالارىن تۇگەندەۋ، تولىقتىرۋ جəنە نۇسقالاۋ – ارعى، بەرگى زامانداعى جəنە قاشاندا ەڭ عۇلاما ابايتانۋشى بولىپ قالا بەرەتىن مۇحتار Əۋەزوۆتىڭ ەرەسەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا جۇزەگە استى. مۇحاڭ سول تار زاماننىڭ وزىندە بۇتكىل قازاق حالقىنا ابايدى اباي قالپىندا تانىتىپ كەتكەن ەدى. مəتىندەرىنىڭ ناقتىلىعىنان باستاپ، ۇيلەسىمدى ۋəزىنگە دەيىن عىلىمي ەكشەۋ، قاپىسىز تەكسەرىستەردەن وتكەردى. اتاپ ايتۋ كەرەك، ابايدىڭ تۇبىنە جەتۋ تىم قيىن. ەلەۋلى تۇرعىلاردى ايتپاعاندا، ۇساق-تۇيەككە دەيىن ءجىتى قاداعالاۋعا تىم كوپ ۋاقىت كەتەر ەدى. سوندىقتان دا مۇحاڭنان كەيىنگى زاماندا اباي تەكستولوگياسىنىڭ جەكەلەگەن سəتتەرىنە قاتىستى əرقيلى، كەيدە كەرەعار پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇردى. ءتىپتى، ورتاقول ءبىر əدەبيەتشى اباي تەكستولگياسىنداعى ولقىلىقتار تۋرالى تۇتاس ءبىر ەڭبەك جازدى. شاعىن كىتاپ. بايىپتاي قاراساق، باستان-اياق جورامالعا قۇرىلعانىن كورەمىز. مىنا ءبىز ءبىر دە ءبىر ءسوزىن الماس ەدىك. ويتكەنى، 1909 جىلعى العاشقى جيناق، مۇرسەيىتتىڭ كوشىرمەلەرى نەگىزىندە قالىپتاسقان كەيىنگى باسىلىمدار ءوز الدىنا، ۇلى ابايدىڭ كولدەنەڭنەن قاراعاندا قيسىنسىز، كوپە-كورنەۋ جاڭساق ءتəرىزدى كەز كەلگەن ءسوزىن جاڭارتۋ، وزگەرتۋ ءۇشىن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك كەرەك. بىلگىرلىك ەمەس، تانىمنىڭ ەڭ جوعارعى دەڭگەيى. وسى ورايدا، ءجۇز جىلدىق ابايتانۋ عىلىمىنىڭ ەڭ سوڭعى ءتۇيىندى قورىتىندىسى – اباي شىعارمالارىنىڭ 2020 جىلى جارىققا جەتكەن ءۇش تومدىق اكادەميالىق جيناعى دەپ تانىلۋعا ءتيىس. ءبىزدىڭ ەندىگى ازدى-كوپتى تولعامدارىمىز وسى سوڭعى باسىلىم توڭىرەگىندە وربىمەك.
1
ايتتىق، شىن مəنىسىندە ابايتانۋدىڭ ءتۇپ نەگىزى بارلىق زاماندا باس ابايشىل بولىپ قالا بەرۋگە ءتيىس ۇلى مۇحتار Əۋەزوۆتىڭ رياسىز، كۇردەلى، ءəرى جانكەشتى عالامات ەڭبەگىنىڭ نəتيجەسىندە جۇزەگە اسقان ەدى. جəنە ابايدىڭ الدى، ارتىن تۇگەلدەي ارشىعان، بولاشاققا ۇلگى تاستاعان ۇلى مۇحاڭ قاشاندا اينىماس ۇلگى بولىپ قالا بەرۋگە ءتيىس. بۇل رەتتە م.Əۋەزوۆ زامانىنىڭ الماعايىپ قيىندىعى، شەكتەۋلى تار شەڭبەر ءجونىن، فاشيستىك يدەولوگيامەن قاتار، انتالاعان كوپ ناداننىڭ قىرسىق، كەسەلىن العا تارتپاي-اق قويالىق. ءوزىنىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەرى، تاريحي تەترالوگياسى ارقىلى ابايدى əۋەلى قازاققا، سودان سوڭ بۇتكىل سوۆەتتىك يمپەريا شەگىندە عانا ەمەس، بەلگىلى مولشەردە əلەم جۇرتشىلىعىنا دا تانىتقان ۇلى جازۋشى، ۇلى عالىم ءبىرتالاي «ۇساق-تۇيەككە» نازار اۋدارۋعا، əلدە مۇرشاسى كەلمەگەن، əلدە قازبالاي دəيەكتەۋدى قاجەت تاپپاعان سياقتى. مəسەلەن، اباي ولەڭدەرىندەگى تىنىس بەلگىلەرى. جəنە ءۋəزىن ءجونى دە اقىرعى مەجەسىنە جەتپەگەنىن كورەمىز.
Əلبەتتە، تىنىس بەلگىلەرى سويلەم قۇرىلىسىن قالىپتاۋمەن قاتار، تەرىس قويلىعان جاعدايدا، تۇزىكتى بۇزۋى، ءتىپتى، ماعنالىق جاڭساققا ۇشىراتۋى كəدىك. قاشاندا نۇكتە (.) مەن ءۇتىر (،), قوس نۇكتە (:) مەن ءۇتىرلى نۇكتە (;) عانا ەمەس، سۇراۋ (؟) مەن لەپ (!) بەلگىلەرى، سىزىقشا (–) مەن كوپ نۇكتە (...) ءمəتىن مازمۇنىمەن قاتار، ونىڭ مəن-ماعناسىن دا ايقىنداي تۇسپەك.
وسى، تىم جۇپىنى كورىنەتىن، شىن مəنىسىندە ايرىقشا ماڭىزدى جازۋ نۇسقالارى ابايدىڭ 20-30-جىلدار تۇرىپتى، 1945 جىلعى تولىق جيناعىنان باستاپ، بۇدان كەيىنگى قوس تومدىقتار، اقىرى ءبىز تəجىريبەلىك نۇسقا رەتىندە ارقاۋ قىلماق ءۇش تومدىققا دەيىن جاپپاي ۇشىراساتىن ۇلكەن كىنəرات. ياعني، əدەپكى تىنىس بەلگىلەرىنىڭ تيەسىلى ورنىن تاپپاۋى، ءتىپتى، جاڭساق تاڭبالانۋى.
ابايدىڭ əرقيلى باسىلىمدارىنداعى كەز كەلگەن ولەڭىنىڭ تۇرپاتىنا قاراڭىز. مəسەلەن، əيگىلى «ايتتىم سəلەم، قالامقاس»:
ايتتىم سəلەم، قالامقاس ء(ۇتىر)
ساعان قۇربان مال مەن باس (نۇكتە)
ساعىنعاننان سەنى ويلاپ ء(ۇتىر)
كەلەر كوزگە ىستىق جاس (نۇكتە)
ءبىر شۋماق – ەكى سويلەمگە جىكتەلگەن. شىن مəنىسىندە جالعىز-اق سويلەم بولۋعا ءتيىس. Əۋەز بەن ماعنا جاعىنان عانا ەمەس، شۋماقتىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن.
ايتتىم سəلەم، قالامقاس،
ساعان قۇربان مال مەن باس ء(ۇتىر)
ساعىنعاننان سەنى ويلاپ،
كەلەر كوزگە ىستىق جاس.
بۇرىنعى-سوڭعى بارلىق باسىلىمدا وسى العاشقى شۋماق قانا ەمەس، بۇتكىل ولەڭ، ەڭ سوڭىنا دەيىن، əر شۋماقتا قاق ورتاسىنان ءبولىنىپ وتىرعان.
قىلىعىڭا جوق اعات ء(ۇتىر)
قاراپ تويمان ءجۇز قابات (نۇكتە)
ىستىق تارتىپ باراسىڭ ء(ۇتىر)
ءبىر ساعاتتان ءبىر ساعات (نۇكتە)
ناقتى كورسەتكەنىمىزدەي، ەكىنشى تارماق سوڭىنداعى نۇكتە (.) əدەپكى ۇتىرمەن (،) الماسۋعا ءتيىس ەدى. وسى ءبىر ولەڭ، ءبىر ۇزىكتەر عانا ەمەس، بۇتكىل اباي، كەز كەلگەن جاڭا شۋماعىندا ۇنەمى ەكىگە جارىلىپ وتىرادى. مəسەلەن:
جازعىتۇرى قالمايدى قىستىڭ سىزى،
ماساتىداي قۇلپىرار جەردىڭ ءجۇزى (نۇكتە)
جان-جانۋار، ادامزات انتالاسا،
اتا-اناداي ەلجىتەر كۇننىڭ كوزى.
ايتقانىمىزداي، ءبىرتۇتاس قۇرمالاس سويلەم ەشبىر قيسىنسىز ەكى جاي سويلەمگە جىكتەلگەن. ابايدىڭ ۇزىنا بويىندا. رابايسىز ىركىلىس ءوز الدىنا، سول ەكى سويلەم ەكى جاققا تارتىپ تۇرماق. كەيدە الدىڭعى سويلەم اياقسىز، كەلەسى سويلەم باستاۋسىز قالاتىنى دا بار. مəسەلەن، مەزگىلسىز وتكەن ۇلى Əبدىراحمانعا قاتىستى زارلى تولعاۋدىڭ بىرىندە:
ورىنسىز ايتپاعان،
ءتۇزۋ جولدان قايتپاعان (نۇكتە)
ارناۋ ولەڭنىڭ كەيىپكەرى – ءƏبىشتىڭ ءوزى ەكەنى كورىنىپ تۇر. ەندى وسى، تياناقتالعان سويلەمنەن كەيىنگى ەكى تارماق:
جاقسىلىق قىلار ورىندا
ايانىپ بويىن تارتپاعان.
كىم؟ – دەپ سۇراساق قيسىندى. بۇل كىم؟ Əبدىراحمەن ەمەس. العاشقى ەكى تارماقتان سوڭ نۇكتە (.) قويىلعان سەبەپتى، وي جۇيەسى ءۇزىلىپ قالعان. انىعى:
ورىنسىزدى ايتپاعان،
ءتۇزۋ جولدان قايتپاعان ء(ۇتىر)
جاقسىلىق قىلار ورىندا
ايانىپ بويىن تارتپاعان.
ياعني، ءƏبىش تۋرالى ءبىرتۇتاس تولعام، ەكى ەمەس، ءبىر سويلەم ارقىلى بەرىلگەن.
سونداي-اق:
مəز بولادى بولىسىڭ،
ارقاعا ۇلىق قاققانعا (نۇكتە)
ەندىگى جالعاستىق:
شەلتىرەيتىپ ورىسىڭ،
شەندى شەكپەن جاپقانعا.
تاعى دا قايىرا سۇراۋعا ءمəجبۇرمىز: شەندى شەكپەندى كىم، كىمگە جاۋىپ تۇر؟ بولىسىمىز مəز بولدى دا ءبىتتى. ويتكەنى، ءبىرتۇتاس سويلەم قاق ورتاسىنان تياناقتاۋشى نۇكتەمەن تۇجىرىلعان. ماعنالىق جəنە مازمۇندىق تۇتاسىنا قاراساڭىز، تاپ بىلاي ەكەن:
مəز بولادى بولىسىڭ،
ارقاعا ۇلىق قاققانعا ء(ۇتىر)
شەلتىرەيتىپ ورىسىڭ
شەندى شەكپەن جاپقانعا.
بار جوعىڭىز تۇگەندەلدى.
سونداي-اق:
اسقا، تويعا باراتۇعىن،
جانى اسىعىپ، جاس جىگىت (نۇكتە)
قولعا كەتتى، جاۋعا ءبىر كۇن،
ءتىرى ادامنىڭ ءىسى – ءۇمىت.
ەكىنشى تارماق – قاق ورتاداعى نۇكتەنى ۇتىرمەن الماستىرىڭىز. تەك وسى، مىسالعا كەلتىرىلگەن ەكى-ءۇش ولەڭ عانا ەمەس، ابايدى باستان-اياق، ءتورت تارماق اتاۋلىنى قايىرا تۇگەندەپ شىعاسىز.
ەندى، ءتورت تارماقتان گورى كۇردەلىرەك شۋماقتار.
تايعا مىندىك،
تويعا شاپتىق،
جاقسى كيىم كيىنىپ (نۇكتە)
ۇكى تاقتىق،
كۇلكى باقتىق،
جوق نەمەگە ءسۇيىنىپ (نۇكتە)
كۇيكەنتاي كۇتتى،
قۇس ەتتى،
نە ءبىتتى؟
ورتاڭعى ەكى جولداعى ورىنسىز نۇكتەلەردى الىپ تاستاڭىز. توعىز تارماقتى، əدەمى ءبىر سويلەم بولىپ شىعادى.
ۇقساس، ۇيلەس تاعى ءبىر ۇلگى:
ەم تابا الماي،
وت جالىنداي
تولدى قايعى كەۋدەگە (نۇكتە)
سىرلاسا الماي،
ءسوز اشا الماي
پەندەگە.
ورتاڭعى نۇكتەنىڭ قيسىنى جوق. ويتكەنى بۇل ۇزىك تە قۇرمالاس كەيىپتى ءبىر سويلەم.
سونداي-اق، التى تارماقتى «باي سەكىلدى» جəنە ارتىق نۇكتەلەردەن قۇتىلۋى كەرەك. بۇلار عانا ەمەس، تاعى قانشاما ولەڭ قازىرگى شەكتەۋلى قالىبىن ۇزارتۋعا ءتيىس.
مۇنداي ورىنسىز، قيسىنسىز جəنە ماعناسىز، جاڭساق نۇكتەلەر، əسىرەسە əيگىلى «سەگىز اياققا» ايرىقشا زارداپ كەلتىرگەن. تولعاۋدىڭ əر شۋماعى – سەگىز تارماقتان قۇرالعان جəنە كۇمəنسىز، بۇل سەگىز تارماق – بولشەك ەمەس، ءبۇتىن، تۇتاس ءبىر سويلەم.
الىستان سەرمەپ،
جۇرەكتەن تەربەپ،
شىمىرلاپ بويعا جايىلعان;
قيۋدان شاۋىپ،
قيسىنىن تاۋىپ،
تاعىنى جەتىپ قايىرعان;
تولعاۋى توقسان قىزىل ءتىل،
سويلەيمىن دەسەڭ ءوزىڭ ءبىل.
ءبəرى ءجون، ءəربىر تارماق، تىنىس بەلگىلەرىمەن قوسا، تۇپا-تۇپ ءوز نۇسقاسىندا. تەك قانا، ءۇتىرلى نۇكتەلەردىڭ (;) ورنىنا əدەپكى ءۇتىر قويساق قيسىندىراق. بىراق قاتە جوق. دəپ وسى كۇيىندە 2020 جىلعى جيناقتا تۇر. الايدا... بۇل – اكادەميالىق باسىلىمعا تيەسىلى تاڭبا ەمەس. شىنىن ايتساق، ءبىر زاماندا مۇحتار ماعاۋين قالىپتاعان ۇلگى. ءۇتىر، نۇكتەسىنە دەيىن. العاش رەت ابايدىڭ 1986 جىلعى، سول كىسى باسقارعان ەكى تومدىعىندا. بۇتكىل «سەگىز اياق» باستان-اياق، دəپ وسى ۇلگىمەن. بۇدان سوڭ، «جازۋشى» باسپاسى 1995 جىلى شىعارعان مەرەكەلىك ەكى تومدىقتا كورىنىس بەرىپتى. وسى باستاپقى ءبىر شۋماق قانا. ەندى 2020 جىلعى اكادەميالىق ءۇش تومدىقتا. ءجون ەكەن دەيىك. بىراق ماناعى العاشقى سەگىز تارماق. 1986 جىلعى اتالمىس توپتامادان قاز قالپىندا الا سالعان. ونشا ءجون بولماي تۇر. ويتكەنى، ءبىزدىڭ نۇسقا تولىعىمەن قابىلدانباپتى. تەك əۋەلگى، باستاپقى شۋماق قانا 1986 جىلعى ۇلگىدە. بۇدان ءəرى... اتتاپ جۇرمەگەن. ەندى باياعى كەپەش. جاڭا، اكادەميالىق ءۇش تومدىقتا əر شۋماق، تۇتاس ءبىر سويلەمدى قاتارىنان ءۇش رەت بولشەكتەگەن، كەمباعال قالپىندا. نەگە العاشقى شۋماقتى عانا جاڭا ۇلگىدە قابىلداپ، بۇدان سوڭ قالعان جيىرما ءتورت شۋماقتى بۇرىنعىشا قوتارا سالعان دەپ باس اۋىرتپايىق. اكادەميالىق قايراتكەرلەر تاپا-تال تۇستە جان قيناپ، ءۇتىر مەن نۇكتەنى شۇقىلاپ وتىرۋدان جالىعىپ كەتكەن دە، ۇيرەنشىكتى سوقپاققا قايتادان تۇسكەن. انىعى – بۇلارعا 1986 جىلعى باسىلىم مۇلدە بەلگىسىز قالىپتى. ەندى مىنەكيىڭىز:
وتكىردىڭ ءجۇزى،
كەستەنىڭ ءبىزى
ورنەگىن سەندەي سالا الماس (نۇكتە)
بىلگەنگە مارجان،
بىلمەسكە ارزان،
ناداندار بəھرا الا الماس (نۇكتە)
قينالما بەكەر ءتىل مەن جاق،
كوڭىلسىز قۇلاق – ويعا ولاق.
قايتالاپ ايتايىق، ايرىقشا كوركەم جəنە تەرەڭ ماعنالى ولەڭ شۋماعى – سەگىز تارماقتى ءبىر سويلەم. ءمəنسىز، ماعناسىز، شالاعاي ءۇش بولشەككە جىكتەدىك. جəنە بۇتكىل «سەگىز اياقتى» اقىرىنا دەيىن.
ەندى 1986 جىلعى نۇسقامىزدى قايىرا بايىپتاساق:
الىستان سەرمەپ،
جۇرەكتەن تەربەپ،
شىمىرلاپ بويعا جايىلعان،
قيۋدان شاۋىپ،
قيسىنىن تاۋىپ،
تاعىنى جەتىپ قايىرعان،
تولعاۋى توقسان قىزىل ءتىل،
سويلەيمىن دەسەڭ ءوزىڭ ءبىل.
وتكىردىڭ ءجۇزى،
كەستەنىڭ ءبىزى
ورنەگىن سەندەي سالا الماس،
بىلگەنگە مارجان،
بىلمەسكە ارزان،
ناداندار بəھرا الا الماس،
قينالما بەكەر، ءتىل مەن جاق،
كوڭىلسىز قۇلاق – ويعا ولاق.
مىنە، وسى قۇرىلىم، وسى ۇلگىمەن باسىنان سوڭىنا دەيىن – جيىرما بەس شۋماق تۇتاسىمەن. ەندىگىدە ۇلى ابايدىڭ بارلىق ولەڭ مۇراسىن ءبىز شەت-جاعالاپ كورسەتكەن ۇلگى بويىنشا، تىنىس بەلگىلەرىن جاڭاشا قالىپتاپ، تۇزەپ شىعۋ – ەشقانداي قيىندىققا تۇسپەسە كەرەك. ء(بىر ۋايىم ءجۇز قايعىنى قوزعايدى دەگەندەي، رەنىشپەن ەسكە ءتۇستى: بۇدان قىرىق جىل بۇرىن، قايىرا شىعىپ جاتقان شəكەرىم شىعارمالارىنىڭ ءۋəزىن، ولشەمىنە قاتىستى كولەمدى ماقالا جازىپ ەدىك، ءبəرىن بىردەي قامتۋ مۇمكىن ەمەس، ناقتى ءبىر مəتىندەردى مىسالعا كەلتىرىپ; كەيىنگى باسىلىمداردا كوبى تۇزەتىلىپتى، بۇل ءسوز – ماناعى اتاۋلى ۇزىكتەر تۋراسىندا عانا، ال دəپ وسى ۇلگىدەگى تاعى قانشاما ولەڭ سول بۇزىلعان قالپى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن نەشەمە قايىرا جاريالاندى; ال نەگىزى بەرىك ابايدىڭ جاعدايى باسقاشا، مەنىڭ وسى ورايداعى، ايتقان جəنە ايتىلماسا دا ايقىن تانىلىپ تۇرعان بارلىق لەپەسىم ەرتە مە، كەش پە، مۇلدە ەسكەرۋسىز قالماس دەپ ۇمىتتەنەم.)
2
ەندى اباي ولەڭدەرىنىڭ سىرتقى قۇرىلىمى – ءۋəزىن تۋراسىندا ازعانا ءسوز.
ەسكى قولجازبالاردا قانداي دا ولەڭ-جىردىڭ سىرتقى قۇرىلىمى ەسكەرىلە بەرمەيدى. مəسەلەن، «سەگىز اياق» مىندەتتى تۇردە سەگىز تارماق رەتىندە تاڭبالانۋى شارت سانالماعان. ءبىر جولىن ەكىنشى جولعا تىركەلەي بەرەدى: «الىستان سەرمەپ، جۇرەكتەن تەربەپ، شىمىرلاپ بويعا جايىلعان...» دەگەن سياقتى. وسى رەتتە مەن جاقسى بىلەتىن، تۇبەگەيلى زەرتتەپ تانىعان شəكەرىم قولجازبالارى باستان-اياق دەرلىك قارا ءسوز ۇلگىسىمەن تاڭبالانعان ەدى. Aقىن اقتالعان كەزدە، وڭاي ولجا تاۋىپ، جاپىرلاي ۇمتىلعان «شəكەرىمتانۋشىلار» سول بەتى كوشىرىپ، كوپ رەتتە سول قالپىندا دەرلىك باسپاعا ۇسىنىپ ءجۇردى. ال ابايدىڭ ءجونى باسقاشا شەشىم تاپقانى əۋەلدەناق ساۋاتتى قولعا تۇسكەندىكتەن. «سەگىز اياق» – سەگىز تارماق رەتىندە، باسقا ولەڭدەر دە قادارىنشا، تيەسىلى جول، دەربەس شۋماقتارىمەن اجىراتىلىپ. Əيتكەنمەن، بۇل رەتتە دە نازاردان قاقاس قالعان جاعدايلار ۇشىراسادى.
ۇلى اباي əۋ باستان، جاس كەزىندە وزگەشە ۇلگىلى شىعىس əدەبيەتىن يگەرە تانىعان ەدى.
فزۋلي، شəمسي، سəيحالي،
ناۋاي، ساعدي، فەرداۋسي،
حوجا حافيز – بۇ ھəممəسي –
اقىندىق مەكتەبىنىڭ باستاۋى بولدى. وسى رەتتە بىزگە جەتكەن ساناۋلى تۋىندىلارى: «ءيۇزى – راۋشان، كوزى گاۋھار» شəكىرتتىك ەلىكتەۋ دەسەك، «ءƏلىفبي» ولەڭى – ءبىلىمدار عانا ەمەس، شىعىس پوەزياسىنىڭ قىر-سىرىن ەركىن يگەرگەن كەمەل تۋىندى. ال اقىندىق جولعا باس قويعاننان سوڭ جازىلعان العاشقى ماحاببات جىرلارى – شىعىستىڭ كلاسسيكالىق پوەزياسىنىڭ مازمۇندىق جəنە پىشىندىك اۋقىمىنان الىس ەمەس. سىرتقى سىپاتىنا كەلسەك، قوسارلى ءبəيىت ۇلگىسى ابايدىڭ بۇتكىل عۇمىرىنا سوزىلعان. «قان سوناردان» ءوتىپ، «قىسقا» جالعاسادى. بۇل ەرەكشە جاعدايدى ابايدىڭ ورىس اۋدارماشىلارى بىردەن بايقاعان. ءتىپتى، ءتورت تارماقتى شۋماق ەمەس، ەگىز جول ارقىلى ءتəرجىمالاپ جاتادى. بىراق ءبىزدىڭ تۇرعىدان كوپ بايقالا بەرمەيتىن جاعدايى بار. وسى رەتتە ءبىز ابايدىڭ ۇيرەنشىكتى ۇلگىمەن باسىلىپ جۇرگەن كەيبىر ولەڭدەرىن باسقاشا قالىپتار ەدىك. مəسەلەن، «سəۋلەڭ بولسا كەۋدەڭدە». بۇرناعى جəنە سوڭعى (2020) باسىلىمدار بويىنشا:
سəۋلەڭ بولسا، كەۋدەڭدە،
مىنا سوزگە كوڭىلىڭ ءبول (نۇكتە)
ەگەر سəۋلەڭ بولماسا،
مەيلىڭ ءتىرىل، مەيلىڭ ءول.
تانىماسسىڭ، كورمەسسىڭ،
قاپتاعان سوڭ كوزدى شەل (نۇكتە)
يمامسىزدىق نامازدا
قىزىلباستىڭ سالعان جول...
جەتى-سەگىز جولدىق شالىس ۇيقاس سياقتى. شىن مəنىسىندە مۇلدە باسقاشا:
سəۋلەڭ بولسا كەۋدەڭدە، مىنا سوزگە كوڭىلىڭ ءبول،
ەگەر سəۋلەڭ بولماسا، مەيلىڭ ءتىرىل، مەيلىڭ ءول.
تانىماسسىڭ، كورمەسسىڭ، قاپتاعان سوڭ كوزدى شەل،
يمانسىزدىق نامازدا قىزىلباستىڭ سالعان جول...
ەگىز ۇيقاستى (ا-ا، ا-ا) ءبəيىت ۇلگىسى. جəنە باستان-اياق اتتامالى ەمەس، ولەڭنىڭ اقىرىنا دەيىن سوزىلعان كەلىسىم.
اتتامالى ءبəيىت ۇلگىسى:
Əۋەلدە ءبىر سۋىق مۇز – اقىل زەرەك،
جىلىتقان تۇلا بويدى ىستىق جۇرەك.
توقتاۋلىلىق، تالاپتى شىدامدىلىق –
بۇل قايراتتان شىعادى، بىلسەڭ كەرەك.
اقىل، قايرات جۇرەكتى بىردەي ۇستا،
سوندا تولىق بولاسىڭ، ەلدەن بولەك...
بۇل – ءبىزدىڭ قالىپ: ا-ا، ə-ا، ب-ا...
بۇرناعى جəنە كەيىنگى باسىلىمدار ءجونى:
Əۋەلدە ءبىر سۋىق مۇز – اقىل زەرەك،
جىلىتقان تۇلا بويدى ىستىق جۇرەك.
توقتاۋلىلىق، تالاپتى، شىدامدىلىق،
بۇل – قايراتتان شىعادى، بىلسەڭ كەرەك...
ابايدىڭ ءدəستۇرلى ءبəيىت ۇلگىسىن جاڭاشا جەتىلدىرگەن رەتتەرى دە بار.
مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن،
جوق-باردى، ەرتەگىنى تەرمەك ءۇشىن،
كوكىرەگى سەزىمدى، ءتىلى ورامدى
جازدىم ۇلگى جاستارعا بەرمەك ءۇشىن، –
بۇل ءسوزدى تاسىر ۇقپاس، تالاپتى ۇعار،
كوڭىلىنىڭ كوزى اشىق، سەرگەگى ءۇشىن.
ەگىز ەمەس، ءۇش ەگىزدەن قۇرالعان التى تارماق. Əيتكەنمەن ۇيقاسى ەجەلگى ۇلگى بويىنشا: ا-ا، ə-ا، ب-ا... جيناقتى التى جول – ءبىر شۋماق.
ابايدىڭ مازمۇندىق، تۇرلىك تۇرعىداعى وزگەشە ءبىر شىعارماسى – «سەن مەنى نە ەتەسىڭ».
بۇرناعى باسىلىمداردا – جيىنى ون ەكى شۋماق. 2020 – اكادەميالىق جيناقتا كəمىل اڭداپ، ورتاق ۇيقاستى، قاتارلاس ەكى شۋماقتى جاڭادان بىرىكتىرىپ، كۇردەلى التى شۋماققا ءتۇسىرىپتى. ءجون-اق. الايدا، ۋəزىندە ەسكەرىلمەي قالعان ءبىر كىلتيپان بار ەدى. بۇرناعى ءبىر شۋماق – جەتى تارماق، ەندىگى قوسارلانۋدا ون ءتورت تارماق بولىپ تۇر. شىن مəنىسىندە، التى دا – ون ەكى تارماق بولۋعا ءتيىس. ۇزدىك تۋىندىنىڭ əۋەزى مەن ەكپىنى سول قالپىندا ساقتالۋى ءۇشىن.
ەندى اجىراتا قاراستىرايىق.
اكادەميالىق باسىلىم، تىنىس بەلگىلەرى ءبىزدىڭ نۇسقادا:
سەن مەنى نە ەتەسىڭ؟
مەنى تاستاپ،
ونەر باستاپ،
جايىڭا،
جəنە الداپ،
ارباپ،
ءوز بەتىڭمەن سەن كەتەسىڭ.
نەگە əۋرە ەتەسىڭ؟
قوسىلىسپاي،
باسىلىسپاي،
بايىڭا،
جəنە جاتتان
باي تاپ،
ءومىر بويى قور وتەسىڭ...
وتە كۇردەلى قۇرىلىم. تۇيدەكتى، ۇزاق شۋماقتىڭ العاشقى بولىگى مەن كەيىنگى بولىگى ءوزارا شارپىسىپ جاتقان ىلگىشەك تاعى بار. Əيتسە دە، اكادەميالىق باسىلىمدا بۇرناعى جورامەن ءبىر جول ارتىق شىققان. بۇل – بەسىنشى، التىنشى، جəنە سوڭىنان ساناعاندا ەكىنشى، ءۇشىنشى تارماقتار. انىعى – ءبىر عانا جولدان: «جəنە الداپ، ارباپ»... «جəنە جاتتان باي تاپ». الىسىراقتان بولسا دا، ءوزارا ۇيقاسىپ تۇر. ءۇشىنشى تارماقتا ايقىنىراق: «ارماندا ءومىر ءوتتى...»، «اجال ۋاقىتى جەتتى». ەكەۋ ەمەس، ءبىر جول. بۇل رەتتە، جاڭارعان ەكىنشى شۋماقتاعى: «يتتەي قورمىن، زارمىن» دەگەن ىشكى ۇيقاسقا الدانباۋىمىز كەرەك. ۇزاق ولەڭنىڭ قايىرىمىندا جالعىز-اق رەت ۇشىراسقان جاعدايات.
ەندى، كلاسسيكالىق ءمəتىندى تۇتاسىمەن قايتالاپ جاتپاس ءۇشىن، ءبىزدىڭ ۇعىمدا بىرگە تۇرۋعا ءتيىس قوس تارماقتاردى قايىرا بايىپتاساق، بىلاي بولىپ شىعادى. باسىنان تارتقاندا: «جəنە الداپ، ارباپ» – «جəنە جاتتان باي تاپ»; «يتتەي قورمىن، زارمىن» – «بۇگىنگى كۇن بارمىن»; «ارماندا ءومىر ءوتتى» – «اجال ۋاقىتى جەتتى»; «شەگىنىسىپ قايتپاس» – «ەشكىم سوگىس ايتپاس»; «ءبىر ءسوز ايتار حال جوق»، – «ىشىڭدە ىستىق قان جوق»; «قىلماعان سوڭ اللا» – «سۇراماس دەپ قالما».
ەندى əيگىلى «ايتتىم سəلەم، قالام قاس».
جالپى جۇرتقا بەلگىلى əۋەزدى قايتالاپ بەرسەك ارتىق ەمەس. نەگە ەكەنىن ارتىنان اڭدايسىز. سونىمەن:
ايتتىم سəلەم، قالام قاس،
ساعان قۇربان مال مەن باس (نۇكتە)
ساعىنعاننان سەنى ويلاپ
كەلەر كوزگە ىستىق جاس.
سەنەن ارتىق جان تۋماس،
تۋسا تۋار، ارتىلماس (نۇكتە)
ءبىر وزىڭنەن باسقاعا
ىنتىقتىعىم ايتىلماس.
حوش. ءبəرى ورنىندا تۇرعان سياقتى. شىندىعىندا سəل-پəل باسقاشا. جوعارىدا ەسكەرتكەن ارتىق نۇكتەلەر ءوز الدىنا. اتاقتى əۋەزدىڭ əر شۋماعى ءتورت تارماقتان ەدى عوي. باجايلاپ قاراساق، قىزعىلىقتى جاعدايات. مىنە، قاراڭىز: قالام قاس – مال مەن باس، – ىستىق جاس – جان تۋماس – ارتىلماس – ايتىلماس. بۇدان ءəرى بويلاساڭىز، ولەڭ باستان-اياق ەگىز ءتورت جول، ءوزارا كىرىككەن سەگىز تارماقتان قۇرالادى ەكەن، ۇيقاس تا سوعان وراي: اينىماس – قايرىلماس – ايرىلماس – قاراماس – جاراماس – جالاڭاش... Əن-ولەڭنىڭ اقىرىنا دەيىن. ياعني، ابايدىڭ الداعى باسىلىمدارىندا əر شۋماق سەگىز تارماقتان ەسەپتەلۋى كەرەك. بۇل دا كوركەم، وزگەشە ءبىر ۇلگى. جىگىت سوزىنە وراي قىز ءسوزى دە باستان-اياق، ءوزارا ۇيلەس ەكى شۋماق بىرىككەن سەگىز تارماقتان تۇرادى.
ۇيقاس، نەمەسە تارماق ءجونى ەمەس، ءسوزدىڭ ءمəتىن ىشىندە جاڭساق ورنالاسۋىنا مىسال. سىرتتاي قاراعاندا، مۇلدە ەلەۋسىز كىنəرات ەمەس. مىنە:
ەم تابا الماي،
وت جالىنداي،
تولدى قايعى كەۋدەگە ء(ۇتىر),
سىرلاسا الماي،
ءسوز اشا الماي،
پەندەگە.
Əدەپكى، ورىنسىز نۇكتەنى ايتپاعاندا، ەشتەڭە بۇلىنبەسە دە، بۇل قالپىندا ولەڭنىڭ ىرعاق، əۋەزى بۇزىلىپ تۇر. بەسىنشى تارماق نەگە باسقا قاتاردا تاڭبالانۋى كەرەك؟ شىن مəنىسىندە ءتورتىنشى تارماقپەن ەگىز ەمەس پە. ەندەشە:
...سىرلاسا الماي،
ءسوز اشا الماي
پەندەگە.
بۇدان ءəرى وسى ۇلگىمەن كەتە بەرۋگە ءتيىس:
ۇيقى، تاماق
قالدى تىم-اق
كەرەگى جوق ءىس بولىپ ء(ۇتىر)
جاي جاتپاعىم
تىنىش تاپپاعىم
كۇش بولىپ.
ابايدىڭ وزگەشە تۇرپاتتى ولەڭىنىڭ ءبىرى – باللادا كەيىپتى «اسقا، تويعا باراتۇعىن». بارلىق باسىلىمدا جەكە شۋماقتاردىڭ ارا جىگىمەن، الايدا جالعاس، ءبىرتۇتاس بەرىلگەن. شىن مəنىسىندە بۇل ولەڭ ءوزارا دەربەس التى بولىكتەن قۇرالعان. العاشقى ەكى شۋماق – ەكسپوزيتسيا، بولمىستىڭ مəن-جايى:
اسقا، تويعا باراتۇعىن ء(ۇتىرسىز)
جان اسىعىپ جاس جىگىت (نۇكتە ەمەس، ءۇتىر)
قولعا كەتتى، جاۋعا ءبىر كۇن،
ءتىرى ادامنىڭ ءىسى – ءۇمىت.
قوزعادى جاۋ باتىر ەردى،
جاۋعا سويقان سالعالى ء(ۇتىر)
قالىڭدىعى قالا بەردى،
جاتىر ەدى العالى.
كەلەسى، ءۇشىنشى شۋماق – اۆتورلىق باعا:
اسىقساڭ دا شىراعىم،
ساعان دەگەن قۇدانىڭ
جازىلعان جوق جارلىعى،
ەسىتكەن جوق قۇلاعىڭ.
بولاشاق تراگەديانىڭ əۋەلگى ەلەس، ەسكەرتپەسى. Əلبەتتە، الدىڭعى شۋماقتاردان ءبولىنىپ، قايىرما سياقتى، ازات جولدارمەن بەرىلۋگە ءتيىس.
جالعاس ەكى شۋماق – قالىڭدىقتىڭ ۇشپا كوڭىلى، كەلەشەك تويعا əزىرلىگى. الدىڭعىداي، ولەڭنىڭ ەندىگى قايىرماسى ەسەپتى، ايىرما – قاتەر بەلگىسى سىز بەرەدى:
سەن اسىققان ەكەن دەپ،
اللا ءəمىرىن وزگەرتپەس ء(ۇتىر)
ايتقانىڭ بولار ما ەكەن دەپ،
مەن قورقامىن، كوز جەتپەس.
ەندى مايدانداعى جىگىتتىڭ جاعدايى. «جارا باستى كەۋدەنى!» – قازاعا ۇشىرادى. قايعىلى جاعدايدى ەستىگەن قالىڭدىق تا، ءتəرىزى، نالا مەن قۇسادان دۇنيە سالادى. Əۋەلدەن جازمىش ەكەن.
ەڭ سوڭعى شۋماق – تاعى دا اۆتورلىق باعا، باللادانىڭ ءتۇيىنى:
شىنى عاشىق جار بولسا،
نەگە ءولدىم دەپ نالىماس ء(ۇتىر)
وندا ەكەۋى كەز كەلسە،
ءبىرىن ءبىرى تانىماس.
مۇلدە كۇتپەگەن شەشىم. ەكى عاشىق و دۇنيەدە ءوزارا بوتەن، ءبىرىن ءبىرى تانىمايدى، ياعني، ماحاببات – بۇ دۇنيەلىك قانا قۇبىلىس ەكەن.
ءبىزدىڭ ماقسات – ولەڭدى تالداۋ ەمەس، كەيىنگى باسىلىمدارعا كەڭەس. وقيعا ءورىسى، اۆتورلىق انىقتامالارعا قاراي، قازىرگىدەي ارا جىكسىز، جالعاس بەرۋ – وزگەشە باللادانىڭ مازمۇنى عانا ەمەس، əسەرىنە دە كەرى ىقپال ەتپەك.
3
ەندى، ۋəزىنگە قاتىستى، وسى ۋاقىتقا دەيىن ورنىن تاپپاعان بىرنەشە كىلتيپان.
«وسپانعا»، ەكىنشى جوقتاۋ. ءمəتىن ءوز ورنىندا، ولەڭ تارماقتارى دا تيىسىنشە جىكتەلگەن. العاشقى شۋماق – بارلىق باسىلىم، ونىڭ ىشىندە 2020 جىلعى اكادەميالىق نۇسقا:
كەشەگى وسپان،
ءبىر بولەك جان،
ءۇيى – بازار، ءتۇزى – توي (نۇكتە ەمەس، ءۇتىر)
اقشا نəرسە
الا بەرسە،
ات تا مىنسە، كوندى عوي.
سوڭعى تارماقتار باسقاشا تۇزىلۋگە ءتيىس:
اقشا نəرگە
الا بەرسە،
ات تا مىنسە
كوندى عوي.
بۇدان ءəرى:
«الا بەردەن»،
«كەلە كوردەن»
ءبىر كۇن باسىن بۇردى ما؟
كەلدى قاپتاپ،
الدى ساپ-ساپ،
كەتتى ماقتاپ، تۇردى ما.
جاڭاعى ۇلگى بويىنشا:
كەلدى قاپتاپ،
الدى ساپ-ساپ،
كەتتى ماقتاپ،
تۇردى ما.
ارناۋ باستان-اياق الدىنالا بەكىتىلگەن ءمىنسىز ۇيقاستى: ا-ا-ə، ب-ب-ə... جيىنى əر شۋماقتا التى جولدان ەمەس، جەتى جولدان. باستان-اياق.
اتاپ ايتار ءبىر جاعداي، سوڭعى، 2020 جىلعى باسىلىمدا شۋماقتاردىڭ ارا جىگى قوسىلىپ، شۇبىرتپالى، ءبىرتۇتاس ولەڭ بولىپ شىققان. مۇلدە قاتە كورىنىس. الداعى زاماندا بۇرناعىشا، تيەسىلى شۋماقتار ءجونى، تەك جاڭاشا جىكتەۋمەن بەرىلۋى شارت.
جالعاس، 1993 جىلى جازىلعان «بويى بۇلعاڭ» دا وسى رەتپەن قالىپتانۋعا كەرەك. Əرينە، ارتىق، ورىنسىز نۇكتەلەردەن ارىلىپ.
قازىرگى نۇسقا ناقپا-ناق، «وسپانعا» بويىنشا بەرىلگەن:
بويى بۇلعاڭ،
ءسوزى جىلماڭ
كىمدى كورسەم، مەن سونان
بەتتى باستىم،
قاتتى ساستىم،
تۇرا قاشتىم جالما-جان.
وڭى – جاڭاعى ۇلگىمەن:
بەتتى باستىم،
قاتتى ساستىم،
تۇرا قاشتىم
جالما-جان.
Əمسە، ولەڭنىڭ ۇزىنا بويىندا:
تۇزدە مىرزاڭ،
ۇيدە سىرداڭ،
ءسوزى قىلجاڭ
ەركەسىپ.
ەڭ اقىرىندا:
Əز تۇتۋعا
سىيلاسۋعا
قالمادى جان ءبىر تاتىر،
سىپىرا باتىر،
پəلە شاقىر،
بولدىڭ اقىر
تاپ-تاقىر
جəنە:
سۋ جۇعار ما،
ءسوز ۇعار ما،
ءسىرə جىلماڭ جەلبۋاز،
ايتتى – كوندىم
الدى – بەردىم،
ەندى وكىندىم،
وزىمە از.
«قاتىنى مەن ماساقباي». بىلىعىپ كەتكەن. Əۋ باستاعى قۇرىلىمى بۇزىلىپتى. ءتىپتى، ءجۇز جىلدىق تولىق جيناق ەسكەرىلمەگەن. تاقىرىپقا سəيكەس ەكى بولىكتەن تۇراتىن ولەڭ ەدى. «بايى»، «قاتىنى» دەپ جىكتەلەتىن. ال كەيىنگى باسىلىمدار، ونىڭ ىشىندە 2020, اكادەميالىق نۇسقادا اجىراتۋسىز، قوسىلىپ بەرىلگەن.
سونىمەن، تاراتىپ ايتساق، تۇپنۇسقادا əۋەلى «قاتىنى»:
سىرماق قىپ استىنا
بايىنىڭ توقىمىن،
وتىنىڭ باسىنا
ءتورىنىڭ قوقىمىن
بۇكسىتىپ،
بىقسىتىپ،
قوقسىتىپ كەلتىردى.
ءبəرى ءجون. تەك قانا سوڭعى تارماق اجىراتىلۋعا ءتيىس:
...قوقسىتىپ،
كەلتىردى.
جالعاس ەكىنشى شۋماقتىڭ سوڭىندا:
بۇكسيىپ،
سەكسيىپ،
تۇكسيىپ
ءولتىردى –
بولۋعا ءتيىس. الدىڭعى «كەلتىردىمەن» بەرىك ۇيقاسىپ تۇر.
ەندىگى انىقتاما تاقىرىپشا – ول دا سوڭعى باسىلىمداردىڭ بəرىنەن ءتۇسىپ قالعان «ماساقباي». مۇندا دا العاشقى ورامنىڭ سوڭىندا:
كەلدى، ويباي
سالدى ايعاي،
تۇك قويماي بوقتادى.
ناقپا-ناق. Əيتكەنمەن بۇل رەتتە دە سوڭعى تارماق ەكىگە بولىنۋگە ءتيىس:
...تۇك قويماي
بوقتادى.
ماساقبايعا قاتىستى كەلەسى شۋماقتىڭ اقىرى:
بارقىلداپ،
تارقىلداپ،
سالپىلداپ
توقتادى –
بولۋعا ءتيىس. سولاي قالىپتاساق، ءəزىل مەن كەكەسىنگە قۇرالعان، ءتىپتى، ءمəنسىز كورىنۋگە مۇمكىن، قاتارداعى ولەڭنىڭ ءبىرى ءوزىنىڭ شىنايى كوركەمدىك بيىگىن تابادى ەكەن.
ەندى وتكەنگە ازعانا شەگىنسەك، «ەم تابا الماي...» دەپ باستالاتىن ولەڭدى اتتاپ كەتە المايمىز. ىلكىدە ۇشىراسقان، تىم كۇردەلى ەمەس، بىراق əۋەز بەن ىرعاققا قايشى كىنəرات. سوڭعى، 2020 جىلعى باسىلىم بويىنشا:
ەم تابا الماي،
وت جالىنداي،
تولدى قايعى كەۋدەگە (نۇكتە)
سىرلاسا الماي،
ءسوز اشا الماي
پەندەگە.
ءبىر شۋماققا سىيعان ءبىر سويلەم، ۇيرەنشىكتى عادەت بويىنشا ەكىگە ءبولىنىپتى. بۇدان سوڭ، ءتورتىنشى، بەسىنشى تارماقتار نەگە اجىراتىلعان – ءوزارا ۇيقاستى ەگىز جولدار ەمەس پە. سوندا تابيعي قالىبى:
ەم تابا الماي،
وت جالىنداي،
تولدى قايعى كەۋدەگە،
سىرلاسا الماي،
ءسوز اشا الماي
پەندەگە.
ولەڭنىڭ اقىرىنا دەيىن وسى تۇرپات.
تاعى ءبىر كىلتيپان بار. سوڭعىنىڭ الدىنداعى شۋماق:
جاس تەرەكتىڭ
جاپىراعى
جامىرايدى، سوقسا جەل (نۇكتە)
ءتۇستى مويىن،
تولدى قويىن،
اقتى سەل.
مانياعا اينالعان ورتاڭعى نۇكتەنى، سوڭعىنىڭ الدىنداعى ەگىز ۇيقاستى قوس تارماقتى ايتپاساق، əلدەنە جەتىسپەي تۇرعانى، əدەپكى əۋەز بۇزىلعانى انىق اڭدالادى. ولەڭنىڭ ۇزىنا بويىنا سوزىلعان قالىپتى ىرعاق پەن ۇيقاسقا نازار اۋدارساق، وپ-وڭاي ايعاقتار ەدىك. بال اشىپ، نەمەسە əلدەبىر تۇپنۇسقانى ىزدەستىرىپ əۋرە بولماي-اق ناقپا-ناق ايقىندالماق.
مىنەكيىڭىز:
جاپىراعى
جامىرايدى
جاس تەرەكتىڭ سوقسا جەل،
ءتۇستى مويىن،
تولدى قويىن،
اقتى سەل.
4
ابايدىڭ باستاۋى – «شىعىس اقىندارىنشا» تولعاعان «ءيۇزى – راۋشان، كوزى – گاۋھار». اكادەميالىق تا، قاتارداعى تولىق جيناقتار دا، ءتىپتى، كەز كەلگەن كولەمدى جيناعى وسى ولەڭمەن اشىلۋعا ءتيىس. «كىم ەكەن دەپ كەلىپ ەم تۇيە قۋعاننان» ەمەس. بۇل – اۋىزەكى جەتكەن، بالا اباي əلدەقالاي ايتىپ تاستاپتى-مىس، جاداعاي ءبىر شۋماق. تاماعى توق، جاعدايى وزىق، نەبəرى ون - ون ءبىر جاستاعى باي بالاسىنىڭ بەيəدەپ شولجىڭى. ءتىپتى، قانشاما زاماننان سوڭ əلدەكىمنىڭ ەسىندە ساقتالىپ، سول قالپى تاڭباعا ءتۇسۋىنىڭ ءوزى كۇمəندى. Əلبەتتە، كوركەمدىگى جəنە تومەن. جيناقتان جيناققا سۇيرەلەي بەرۋدىڭ قيسىنى جوق. ءبىز قاتىسقان 1977 جىلعى اكادەميالىق ەكى تومدىقتا دا، ءبىز باسقارعان 1986 جىلعى ەكى تومدىقتا دا اتتاپ كەتكەنبىز. الداعى ۋاقىتتا دا قاتارعا قوسىلۋعا ءتيىس ەمەس.
ەندى 2020 – اكادەميالىق ءۇش تومدىقتى تۇيىندەپ تۇرعان وزگەشە ءبىر «جاڭالىق» تۋرالى. ابايعا تيەسىلى ولەڭ دەپ سانالعان. بۇرنادا 1977 جىلعى، ول دا اكادەميالىق ەكى تومدىققا ەنگەن ەدى. اقىرى، ءبىرجولا بەكىگەندەي، ءۇش تومدىقتان ورىن تاۋىپتى. وتكەن əر زاماندا ارا-تۇرا «ابايدىڭ جاڭا ءبىر ولەڭدەرى» تابىلىپ جاتاتىن. شىن مəنىسىندە، اباي سارىنىنداعى، ەلىكتەۋىش، نەمەسە نەگىزى قيسىنسىز دۇنيەلەر. ەشقاشان ەشقايسى اتاۋلى توپتامالارعا ەنگەن ەمەس. بۇل جولى وزگەشە جاعداي: اۋىزشا، نەمەسە كولدەنەڭ تاڭبالار ارقىلى ەمەس، توڭكەرىستەن بۇرىن باسىلعان əلدەبىر كىتاپقا شىققان نۇسقا دەپتى. ايتا كەتۋ كەرەك، ابايدىڭ بىرنەشە ماعلۇم ولەڭى بوي كورسەتەتىن، 1909 جىلى ۋفادا شىققان بۇل جيناقتى ۇلى مۇحاڭ جاقسى بىلگەن. الايدا، «جاڭا» ءبىر شىعارمالار نازارعا ىلىنبەپتى، ويتكەنى بۇل شالاعاي نۇسقالار – اۋىزەكى ايتىلىمداعى ارزان دۇنيەلەر دەپ تانىلعان. ەڭ باستىسى – ابايدىڭ əلحامى ايقىن تانىلىپ تۇرۋعا ءتيىس ەدى. ال قارايلاس توبىنان وزعان مىناۋ ولەڭ تىم قوراش. مىنە قاراڭىز:
جول كورمەك، جوبا بىلمەك، جيھان كەزبەك،
بوي جەڭبەك، ەر جىگىتكە عاقىل تاپپاق.
تاعدىرىن كورۋشىنىڭ حاقتان ءبىلىپ،
كوشەلى ونەر يەسىن جۇرسە جاقتاپ.
نيەتىڭ ءتۇزۋ بولسا سەنىڭ اپپاق،
ەكى ەلى اۋىزىڭا قويساڭ قاقپاق.
سىبىر، وسەك دەگەندى سىرتتاي ءجۇرىپ،
عىلىم، ونەر، مال تاپپاق، جۇرتقا جاقپاق.
ءبىرىنشى شۋماق – شالاعاي، ەكىنشى شۋماق – جاداعاي. ۇيقاس قانا ەمەس، ءسوز قولدانىسى مەن وي تولعامى دا كەمباعال جاتىر. مۇنداي اباي بولمايدى.
ابايدىڭ بارلىق كىتابى، بارلىق ولەڭىندە اقساپ جاتقان، ءتىپتى، سوراقى دەرلىك تىنىس بەلگىلەرىنە قايتىپ ورالساق، الداعى جيناقتاردا بۇل اسا ءمəندى مəسەلەنى مۇلدە ەسكەرۋسىز قالدىرۋعا بولماس. ويتكەنى... ورىنسىز قولدانىلعان ءۇتىر مەن نۇكتەنىڭ تيەسىلى ءمəتىندى مۇلدە باسقا ماعناعا بۇرىپ əكەتەتىن جاعدايلارى دا ۇشىراسپاق.
ءسوز سوڭىندا وسىنداي ءبىر-ەكى كىلتيپان.
Əيگىلى «قىس»:
بورانداي بۇرق-سارق ەتىپ دولدانعاندا،
التى قانات اق وردا ءۇي شايقالدى.
سوندا، بۇل قاھارلى قىس «بورانداي» بولعانى ما؟ بوران سياقتى قىس. شىندىعى – بورانداتقان قىس، بۇگىنگى قالىپتى مəتىندە əدەپكى ءۇتىر ءتۇسىپ قالعان:
بورانداي، بۇرق-سارق ەتىپ دولدانعاندا...
نەمەسە، انىعى:
بورانداپ، بۇرق-سارق ەتىپ دولدانعاندا...
وسى سوڭعىسى بولار. دولبار ەمەس، انىعى.
وسىدان گورى مəندىرەك ءبىر جاعدايات. مۇندا دا تىنىس بەلگىلەرى شەشۋشى قىزمەت اتقارىپ تۇر. مۇلدە قويىلماعان، نەمەسە تەرىس تاڭبالانعان سوڭ، ءبəرى كۇڭگىرت، ءبəرى جاڭساق.
مىنەكيىڭىز، ابايدىڭ 1961 جىلعى، تۇتاس ءبىر تومدىق باسىلىمى بويىنشا، «ءƏبدىراحمان ولىمىنەن سوڭ وزىنە ايتقان جۇباتۋىنىڭ» بەل ورتاسىنداعى ءبىر ۇزىگى:
كəركيدەن پىلدەي قۋاتتى،
تاعى ارىستان جۇرەكتى،
اپلاتون، سوكرات اقىلدى،
قاھارمان عالي بىلەكتى.
ءبəرى ءوز ورنىندا تۇرعان سياقتى. اپلاتونىمىز – پلاتون، سوكراتتىڭ جايى انىق. ال «كəركيدەن ءپىل» دەگەن نە پəلە – ءسىرə، الىپ كۇشتى. قاھارمان عالي – قازاق اراسىندا كەڭ تاراعان ءدىني جىرلاردا دəرىپتەلەتىن تەڭدەسسىز باتىر حازىرەتى عالي. تەك «تاعى ارىستان» عانا از-ماز كۇمəندى – اسىراندى ارىستان بولمايدى، مەيلى، ءسوز ورايىمەن ايتىلا سالعان دەيىك. شىن مəنىسىندە ءبəرى باسقاشا:
كəركيدەن، پىلدەي قۋاتتى،
تاعى، ارىستان جۇرەكتى،
اپلاتون، سوكرات اقىلدى،
قاھارمان، عالي بىلەكتى.
ەرەكشە ەشقانداي قۇپياسى جوق. باستاپقى «كəركيدەن» – بۇگىنگى تىلىمىزدە «مۇيىزتۇمسىق» – ورىسشا «نوسوروگتىڭ» تىكەلەي اۋدارماسى. اباي بۇل كəركيدەن تۋرالى عاقىليا سوزدەرىندە سىلتەمە جاساپ وتىراتىن جəنە پروزادا ۇلگى تۇتقان «بابۇرنامادان» بىلگەن. بابۇر اتاقتى كىتابىنىڭ ءۇندىستان تاراۋىندا وسى وزگەشە ولكەنىڭ حالقى، تابيعاتى جəنە جانجانۋارلار əلەمى تۋرالى بايانداي كەلە، وزگەشە ءبىر ماقۇلىق كəركيدەنگە سىپاتتاما بەرگەن: دولى، بىربەتكەي جəنە الىپ كۇشتى دەگەن. مىنە، قازاققا سىرتتاي جاقسى ماعلۇم پىلمەن قاباتتاسا اتالۋىنىڭ ءمəنىسى.
تاعى مەن ارىستانعا كەلسەك، ارىستان جايى جالپىعا ماعلۇم، ال تاعى دەيتىن اڭ تۋرالى قازىردىڭ وزىندە كوپشىلىك جۇرت بىلە بەرمەۋى مۇمكىن. بۇل تاعى – ەۋرازيا دالاسى، ونىڭ ىشىندە قازاق جەرىندە ءحىح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن ءوسىپ-ونگەن جابايى جىلقىنىڭ ءبىر ءتۇرى بولاتىن: وتە جۇيرىك، بۇلا جəنە قايراتتى جانۋار. ماحامبەتتە: «تاعىداي ءتۇن تۇرە قاراعان...» ابايدىڭ وزىندە، «سەگىز اياقتا»: «تاعىنى جەتىپ قايىرعان... تولعاۋى توقسان قىزىل ءتىل...» كۇنى بۇگىندە موڭعول ۇستىرتىندە ءəلى بار. اعايىن جۇرت «تاحى» دەيدى. وتكەن عاسىردا ەۋروپا تارابىنان العاش رەت وتارشىل ساياحاتشى پرجەۆالسكي كورىپ، سىپاتتاعان. بۇدان سوڭعى زاماندا، نەشە مىڭ جىلدىق تاريحي عۇمىرى بار تاعى – پرجەۆالسكي جىلقىسى اتالىپ ءجۇر، وسى پرجەۆالسكي جاراتىپ، جەر بەتىنە تۇسىرگەندەي. ايتا كەتەيىك، ءبىزدىڭ «الاساپىران» تاريحي رومانىمىزدىڭ ءبىرىنشى كىتابى، قازاق اڭشىلىعى، قازاق تۇرمىسىنا قاتىستى تارامداردا بۇل تاعى جانۋار ءبىرشاما سىپاتتالعان.
ەندى «قاھارمان عالي» تۋرالى. حازىرەتى عاليدىڭ جالپى مۇسىلمان قاۋىمىندا عانا ەمەس، قازاق قيسسا-حيكايالارىندا تەڭدەسسىز باتىر، عاجايىپ كۇش يەسى رەتىندە سىپاتتالاتىنى بار. بىراق ءبىزدىڭ ورايداعى «قاھارماننىڭ» ءجونى باسقاشا. ءتىپتى، حازىرەتى عاليدان اسقان الىپ كۇش يەسى: كەيىندە مۇلدە ەسكەرۋسىز قالىپ، ۇمىتىلۋعا جاقىنداعان، بۇگىنگى كۇنگە əۋەلگى تاڭداما جىرى ەمەس، ءəلسىز ءبىر نۇسقاسى عانا جەتكەن ەرلىك جىرىنىڭ باستى كەيىپكەرى. بۇل قاھارماندى بولاشاقتا قاۋىپ ساناعان كəپىر جىندار بەسىكتە جاتقاندا قاپ تاۋىنا الىپ كەتەدى دە، جاقىن تۋماسى رەتىندە ءوسىرىپ، جەتكىزەدى، وزدەرىنىڭ əرقيلى سوعىستارىنا جۇمسايدى، اقىرى قاھارمان كەزدەيسوقتا جىن ەمەس، ادام ءنəسىلى ەكەنىن ءبىلىپ قالىپ، ەندى جىن اتاۋلىعا قارسى سوعىس اشىپ، قاپ تاۋىن پəلەكەتتەن تازارتادى. بۇدان سوڭ ادامزات اراسىنا قايتىپ ورالىپ، مۇسىلمان ەلدەرىمەن تانىسادى، اقىرى مەكەدە حازىرەتى عاليمەن ۇشىراسىپ، كۇرەسەدى، سوندا مۇسىلمان-يسلامنىڭ باس باتىرىن توبەسىنەن اسىرا كوتەرىپ الىپ، بىراق كۇيرەتىپ ولتىرۋگە قيماي، قايتادان تاپ قويعاندا، حازىرەتى عالي قارا جەرگە تىزەسىنە دەيىن كىرىپ كەتىپتى. باۋىرىنا ءىش تارتقان مۇحامبەت پايعامبار اراعا ءتۇسىپ، ەكەۋىڭ دە مۇسىلمانسىڭ، بىرلىكتە، تاتۋ، دوس-جار بولىڭدار دەپ، جۇعىستىرعان ەكەن. مەنىڭ توعىز-ون جاسىمدا قاشىماشىم دەيتىن دارقان ۇستادان ەستىگەن قالپىم. بۇگىندە قايدا، قانشالىق ساقتالدى – حابارىم جوق. مىنە، اباي تولعاۋىندا حازىرەتى عاليمەن قاباتتاس، بىراق الدىندا اتالعان قاھارماننىڭ جايى.
اباي جوقتاۋىنىڭ ءبىز كەلتىرگەن ۇزىگى əر كەزدە əرقيلى باسىلىپ ءجۇردى. بىراق اپلاتون مەن سوكراتتان باسقاسى ناقتى بايىپتالماعان. تاعى ارىستان، كəركيدەن ءپىل، قاھارمان عالي... ەڭ سوڭعى، 2020 جىلعى اكادەميالىق ءۇش تومدىقتىڭ ءبىرىنشى كىتابىندا سول قالپى دەرلىك:
كəركəدəن، پىلدەي قۋاتتى،
تاعى ارىستان جۇرەكتى،
اپلاتون، سوكرات اقىلدى،
قاھارمان عالي بىلەكتى.
بۇرناعىدان بار ايىرما – پىلگە تəتەلەس قۋاتتى جانۋاردىڭ اتى سəل باسقاشاراق جازىلۋى: «كəركəدəن». جəنە ءسوز سوڭىندا تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن: كəركəدəن – «پارسىشا كəرگəدəن، – كەرىك، جيراف» دەپتى. ايتتىق، بابۇر بويىنشا، سوعان وراي اباي جازۋىندا «كəركيدەن» جəنە ۇزىنتۇرا جيراف ەمەس، اساۋ، تەنتەك، ايرىقشا كۇشتى، شومبال جانۋار – مۇيىزتۇمسىق.
وسىمەن توقتايىق، əزىرشە. «باس جاعىنا»، ياعني ابايدىڭ قالىپتى ولەڭ نۇسقالارى، ونداعى «الاي ەمەس، بىلاي بولۋعا ءتيىس» كىنəراتتار جاعىن ءسوز قىلۋدىڭ ءوزىن ارتىق كوردىك. قاشاندا اباي ولەڭدەرىنىڭ كەيىنگى باسىلىمدارىندا ۇشىراساتىن «جاڭساق» جاعداياتتار تۋرالى بايقاستاپ سويلەۋ كەرەك. ءبىزدىڭ بايىبىمىزشا، بۇگىندە ءبəرى دە ءوز ورنىندا تۇر. اناۋ ەمەس، مىناۋ – تەك قانا دولبار بولىپ شىقپاق. سونىمەن قاتار، ابايدىڭ بار ءسوزىنىڭ مəن-ماعناسىن ۇعىندىق، تۇبىنە جەتتىك دەپ ايتا الامىز با؟ جوق. وعان ءبىزدىڭ وي-ءورىسىمىز دە، بىلىگىمىز دە ورايلاسا بەرمەيدى. جۇمباق ەمەس، اقيقات شىندىق. كەرەك دەسەڭىز، ءبىز ابايدىڭ قانشالىق الىپ تۇلعا ەكەنىن كۇنى بۇگىنگە شەيىن تولىق ۇعىنىپ بولعامىز جوق.
مەنىڭ العاش رەت ون سەگىز جاسار ستۋدەنت كەزىمدە اباي تەكستولوگياسىن وزىمشە بايىپتاپ، قالام تارتقان، əدەبيەت گازەتىندەگى، مۇحتار Əۋەزوۆتىڭ ءوزى قولداپ وتىرعىزعان ءبىر تاسىر اعايىننىڭ ايقايى استىندا، سول رەداكتسيادا قالىپ، مۇلدە جوعالعان بالاڭقى ماقالامنان سوڭ، قانشاما زامان، 1986 جىلعى جيناعىندا ءىشىنارا جۇزەگە اسقان، ەندى تاعى سونشاما، ءومىردىڭ اقىرعى كەزەڭىندە سəتىمەن تاڭباعا تۇسكەن دəيەكتى، قاجەتتى ماقالامىز وسىمەن تəمام بولسا كەرەك.
