داۆوستاعى دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋمدا يزرايلدىك عالىم، «Sapiens. ادامزاتتىڭ قىسقا تاريحى» كىتابىنىڭ اۆتورى يۋۆال نواھ حاراري بولاشاقتا جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتى كىم باسقاراتىنىن جانە ۇزدىكسىز تەحنولوگيالىق توڭكەرىس جاعدايىندا ادامزاتتىڭ قالاي وزگەرەتىنىن ايتتى. نازارلارىڭىزعا تاريحشى جاساعان مالىمدەمەنىڭ قىزىقتى ۇزىندىلەرىن ۇسىنامىز.
جۇمىس ماسەلەسى
تاريحتا ەڭبەك تۋرالى تۇسىنىك سان رەت وزگەردى. بۇرىن ادامدار مۇلدەم جۇمىس ىستەمەدى. ونىڭ ورنىنا امان قالۋدىڭ جولدارىن ىزدەگەن بولاتىن. ساعات 8:00-دە تۇرىپ، جۇمىسقا بارۋ، كەشتە ۇيگە قايتۋ — زاماناۋي تۇجىرىمداما. جۇمىستى جوعالتۋ تۋرالى الاڭداۋشىلىق دا سالىستىرمالى تۇردە سوڭعى جىلدارى پايدا بولدى. بۇگىندە كوپشىلىكتە «تەحنولوگيالىق ۇردىستەر دامي بەرسە، ادامزات بالاسى جۇمىسسىز قالادى» دەگەن قورقىنىش بار. بۇل وي الداعى ۋاقىتتا شىندىققا اينالۋى مۇمكىن.
قازىرگى تاڭدا ادامدار ەڭبەكتى قاناۋدان دا قورقىنىشتى دۇنيەنى باستان كەشىرۋدە. ول — ءوزىن ەشكىمگە كەرەكسىز سەزىنۋ. جاڭا ماماندىقتاردىڭ پايدا بولۋىنا بايلانىستى مىناداي ءبىر ماسەلە تۋىندايدى. حالىق زاماناۋي جۇمىسقا قانشالىقتى وڭاي ورنالاساتىن بولادى؟ بۇل رەتتە ءار 10 جىل سايىن ءوزىمىزدىڭ جاڭا قىرىمىزدى اشۋىمىز قاجەت. سەبەبى ءبىز ءبىر عانا تەحنولوگيالىق رەۆوليۋتسيانى ەمەس، ولاردىڭ تۇتاس تىزبەسىن باستان كەشىرىپ جاتىرمىز. 20 جاسىڭىزدا بويىڭىزدان جاڭا قابىلەت تابۋ قيىندىق تۋدىرمايدى، الايدا 30, 40, 50 جاستا ول كۇردەلەنە تۇسەتىنى انىق. بۇل، ارينە، ءبىزدىڭ الاڭداۋشىلىعىمىزدى ودان ءارى ارتتىرادى.
جۇمىسپەن قامتۋ نارىعىنىڭ بولاشاعى تۋرالى ايتقاندا روبوتتاندىرۋعا تىم كوپ كوڭىل بولەمىز. ءبىز ءدال سولاي بيوتەحنولوگياعا دا نازار اۋدارىمىز كەرەك. ويتكەنى كوپتەگەن جاڭا كاسىپ تۇرلەرى ادامنىڭ ەموتسياسىن تۇسىنۋمەن بايلانىستى بولادى. ءتىپتى ۇشقىشسىز كولىكتەر دە جاياۋ جۇرگىنشىلەردىڭ ءوزىن قالاي ۇستايتىنىنان حاباردار بولادى. ەگەر ماشينالار بانكيرلەردى نەمەسە الەۋمەتتىك قىزمەتكەرلەردى الماستىرسا، بۇل ماسەلە ودان دا ماڭىزدى بولا تۇسپەك.
زاتتارعا باسقاشا قاراۋ ارقىلى ولاردى انىعىراق كورە الامىز. ءسىز بەلگىلى ءبىر ماماندىقتى ەمەس، ادامدى قورعاۋىڭىز كەرەك. ۋاقىت وتە كەلە ماماندىقتاردىڭ ءبىر بولىگى قاجەتسىز بولىپ قالادى. ولاردى ساقتاپ قالۋعا تىرىسۋدىڭ كەرەگى جوق. ماسەلەن، كىم ءومىر بويى كاسسير بولعىسى كەلەدى؟ ءبىز ماماندىقتار تۋرالى ەمەس، ءبىرىنشى كەزەكتە ادامدار تۋرالى ويلاۋىمىز ءتيىس.
ەموتسيونالدى تۇراقتىلىق
قانداي دا ءبىر ىسكە بەيىمدەلۋىڭىزگە ينۆەستيتسيا سالىڭىز دەپ كەڭەس بەرەمىن. باعدارلامالاۋ سياقتى جاڭا داعدىلاردى ۇيرەنۋ — لوتەرەيا. ءسىز ونىڭ بولاشاقتا ومىرىڭىزگە پايدالى يا پايداسىز بولاتىنىن بىلمەيسىز، بىراق حاوس كەزىندە ەموتسيونالدى تۇراقتىلىق، بارلىق وزگەرىستەردى وتكەرۋ قابىلەتى ناقتى قاجەت بولادى. دەگەنمەن، بۇل وتە قيىن. مەن مۇنى وقىتاتىن بىردە-ءبىر ۋنيۆەرسيتەتتى بىلمەيمىن.
بولاشاق تۋرالى
بىز — Homo sapiens-ءتىڭ سوڭعى ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى بولۋىمىز مۇمكىن. ءبىر-ەكى عاسىردان كەيىن جەردە ەشكىمگە ۇقسامايتىن ورگانيزمدەر مەكەندەيتىن بولادى. ولار دەنەمىز بەن سانامىزدى وزگەرتۋدى ۇيرەتەدى. بۇل ءححى عاسىر ەكونوميكاسىنىڭ نەگىزگى ءونىمى بولماق.
جاڭا تىرشىلىك يلەرى
قازىرگى تاڭدا كومپيۋتەرلەردى عانا ەمەس، ادام اعزاسىن دا «بۇزا» الاتىن دەڭگەيگە جەتتىك. بۇل ۇلكەن ەسەپتەۋ قۋاتى مەن بيومەتريالىق مالىمەتتەردى قاجەت ەتەدى. بيولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ ءبىر جارىم عاسىرىن «ورگانيزمدەر دەگەن — الگوريتمدەر» دەگەن سوزبەن قورىتىندىلاۋعا بولادى. ءبىز قازىر ولاردى قالاي شەشۋگە بولاتىنىن ۇيرەنىپ جاتىرمىز. مۇمكىن، ەكى رەۆوليۋتسيا ءۇشىن دە ەڭ ماڭىزدى ونەرتابىس بولىپ بيومەتريالىق سەنسور ەسەپتەلەدى. ول ءبىزدىڭ دەنەمىزدەگى جانە ميىمىزداعى بيوحيميالىق پروتسەستەردى كومپيۋتەر تالداي الاتىن ەلەكتروندى سيگنالدارعا اينالدىرادى. وسى الگوريتمدەردى شەشۋ ارقىلى ادامداردان دا جاقسى تىرشىلىك يەلەرىن جاساۋعا بولادى.
تسيفرلىق ديكتاتۋرا
ءبىزدى وزىمىزدەن جاقسىراق تۇسىنەتىن الگوريتمدەر پايدا بولعاندا، ولار قالاۋلارىمىزدى بولجاپ، ەموتسيالارىمىزدى باسقارا الادى. ءتىپتى ادام ءۇشىن شەشىم قابىلداي الۋى مۇمكىن. ەگەر اباي بولماساق، تسيفرلىق ديكتاتۋرا ءداۋىرى كەلەدى.
XX عاسىردا ديكتاتۋرانى دەموكراتيا الماستىردى، ويتكەنى ول دەرەكتەردى وڭدەۋدە جانە شەشىم قابىلداۋدا تيىمدىرەك ەدى. دەموكراتيا اقپاراتتى تاراتىپ، مەكەمەلەر مەن ادامدارعا شەشىم قابىلداۋ قۇقىعىن بەرسە، ديكتاتۋرا بارلىق اقپارات پەن شەشىم قابىلداۋدى ءبىر قولعا شوعىرلاندىرادى. ءبىرىنشى مودەل تيىمدىرەك جۇمىس ىستەدى. وعان امەريكالىق ەكونوميكانىڭ كەڭەستىك ەكونوميكادان اسىپ تۇسكەنى مىسال بولا الادى.
دەسە دە، XXI عاسىردا بيوتەحنولوگيالىق رەۆوليۋتسيا ماياتنيكتى كەرى باعىتقا بۇرۋى عاجاپ ەمەس. ياعني، اقپاراتتىڭ ورتالىقتاندىرىلعان تارالۋى تيىمدىرەك بولۋى مۇمكىن. ەگەر دەموكراتيا جاڭا جاعدايلارعا بەيىمدەلمەسە، جاڭا ادامدار تسيفرلىق ديكتاتۋرادا ءومىر سۇرەدى. سولتۇستىك كورەيانى قاراستىرىپ كورەلىك. ايتالىق، ەل تۇرعىندارى ارنايى بيومەتريالىق بىلەزىكتەردى تاعىپ جۇرەدى. ادام بولمەگە كىرىپ، كەزەكتى ۇلى كوسەمنىڭ پورترەتىن كورگەن كەزدە، بىلەزىك ونىڭ ەموتسيالارى مەن قىسىمىن ەسەپتەپ، دەرەكتەردى ءتيىستى ورگاندارعا جىبەرەدى. مىنە، تسيفرلىق ديكتاتۋرا وسىلاي جۇزەگە اسادى.
اقپاراتتى باقىلاۋ الەمدىك ەليتاعا تسيفرلىق ديكتاتۋرادان دا راديكالدى نارسە جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ورگانيزمدەردى «بۇزۋ» ارقىلى ەليتالار بولاشاقتى قايتا قۇرۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى. بۇل تەك ادامزاتتىڭ عانا ەمەس، جەر بەتىندەگى بۇكىل تىرشىلىك تاريحىنداعى ەڭ ۇلكەن توڭكەرىس بولماق. 4 ميلليارد جىل بويى پلانەتادا تىرشىلىك ەتۋ ەرەجەلەرى وزگەرگەن جوق. بارلىق ءتىرى ورگانيزم تابيعي سۇرىپتالۋ جانە ورگانيكالىق بيوحيميا زاڭدارىنا باعىندى. قازىر عىلىم تابيعي سۇرىپتالۋ ارقىلى ەۆوليۋتسيانى اۋىستىرىپ وتىر. ەگەر بۇل ماسەلە شەشىلمەسە، ەليتا كەلەشەك ءومىردىڭ قالاي بولارىن ايقىندايدى.
قازىر ادامزات نە بولىپ جاتقانىن جانە نە قاۋىپ ءتونىپ تۇرعانىن مۇلدە بىلمەيدى. قىتايدان باسقا مەملەكەتتەر وزگە ماسەلەلەرمەن الەك بولۋدا. بۇل وتە قاۋىپتى. مەن تاريحشى رەتىندە الەمدە بولىپ جاتقان وقيعالاردى مۇمكىندىگىنشە كوپ ادامعا جەتكىزۋگە تىرىسامىن، سوندا ءبىزدىڭ امبەباپ بولاشاعىمىزدى تالقىلاۋعا مۇمكىندىگىنشە كوپ ادام قاتىسا الادى.
