Davostaǵy dúnıejúzilik ekonomıkalyq forýmda ızraıldik ǵalym, «Sapiens. Adamzattyń qysqa tarıhy» kitabynyń avtory Iýval Noah Hararı bolashaqta jer betindegi tirshilikti kim basqaratynyn jáne úzdiksiz tehnologııalyq tóńkeris jaǵdaıynda adamzattyń qalaı ózgeretinin aıtty. Nazarlaryńyzǵa tarıhshy jasaǵan málimdemeniń qyzyqty úzindilerin usynamyz.
JUMYS MÁSELESI
Tarıhta eńbek týraly túsinik san ret ózgerdi. Buryn adamdar múldem jumys istemedi. Onyń ornyna aman qalýdyń joldaryn izdegen bolatyn. Saǵat 8:00-de turyp, jumysqa barý, keshte úıge qaıtý — zamanaýı tujyrymdama. Jumysty joǵaltý týraly alańdaýshylyq da salystyrmaly túrde sońǵy jyldary paıda boldy. Búginde kópshilikte «tehnologııalyq úrdister damı berse, adamzat balasy jumyssyz qalady» degen qorqynysh bar. Bul oı aldaǵy ýaqytta shyndyqqa aınalýy múmkin.
Qazirgi tańda adamdar eńbekti qanaýdan da qorqynyshty dúnıeni bastan keshirýde. Ol — ózin eshkimge kereksiz seziný. Jańa mamandyqtardyń paıda bolýyna baılanysty mynadaı bir másele týyndaıdy. Halyq zamanaýı jumysqa qanshalyqty ońaı ornalasatyn bolady? Bul rette ár 10 jyl saıyn ózimizdiń jańa qyrymyzdy ashýymyz qajet. Sebebi biz bir ǵana tehnologııalyq revolıýııany emes, olardyń tutas tizbesin bastan keshirip jatyrmyz. 20 jasyńyzda boıyńyzdan jańa qabilet tabý qıyndyq týdyrmaıdy, alaıda 30, 40, 50 jasta ol kúrdelene túsetini anyq. Bul, árıne, bizdiń alańdaýshylyǵymyzdy odan ári arttyrady.
Jumyspen qamtý naryǵynyń bolashaǵy týraly aıtqanda robottandyrýǵa tym kóp kóńil bólemiz. Biz dál solaı bıotehnologııaǵa da nazar aýdarymyz kerek. Óıtkeni kóptegen jańa kásip túrleri adamnyń emoııasyn túsinýmen baılanysty bolady. Tipti ushqyshsyz kólikter de jaıaý júrginshilerdiń ózin qalaı ustaıtynynan habardar bolady. Eger mashınalar bankırlerdi nemese áleýmettik qyzmetkerlerdi almastyrsa, bul másele odan da mańyzdy bola túspek.
Zattarǵa basqasha qaraý arqyly olardy anyǵyraq kóre alamyz. Siz belgili bir mamandyqty emes, adamdy qorǵaýyńyz kerek. Ýaqyt óte kele mamandyqtardyń bir bóligi qajetsiz bolyp qalady. Olardy saqtap qalýǵa tyrysýdyń keregi joq. Máselen, kim ómir boıy kassır bolǵysy keledi? Biz mamandyqtar týraly emes, birinshi kezekte adamdar týraly oılaýymyz tıis.
EMOIONALDY TURAQTYLYQ
Qandaı da bir iske beıimdelýińizge ınvestıııa salyńyz dep keńes beremin. Baǵdarlamalaý sııaqty jańa daǵdylardy úırený — lotereıa. Siz onyń bolashaqta ómirińizge paıdaly ıa paıdasyz bolatynyn bilmeısiz, biraq haos kezinde emoıonaldy turaqtylyq, barlyq ózgeristerdi ótkerý qabileti naqty qajet bolady. Degenmen, bul óte qıyn. Men muny oqytatyn birde-bir ýnıversıtetti bilmeımin.
BOLAShAQ TÝRALY
Biz — Homo sapiens-tiń sońǵy urpaqtarynyń biri bolýymyz múmkin. Bir-eki ǵasyrdan keıin jerde eshkimge uqsamaıtyn organızmder mekendeıtin bolady. Olar denemiz ben sanamyzdy ózgertýdi úıretedi. Bul HHI ǵasyr ekonomıkasynyń negizgi ónimi bolmaq.
JAŃA TIRShILIK ILERI
Qazirgi tańda kompıýterlerdi ǵana emes, adam aǵzasyn da «buza» alatyn deńgeıge jettik. Bul úlken esepteý qýaty men bıometrııalyq málimetterdi qajet etedi. Bıologııalyq zertteýlerdiń bir jarym ǵasyryn «Organızmder degen — algorıtmder» degen sózben qorytyndylaýǵa bolady. Biz qazir olardy qalaı sheshýge bolatynyn úırenip jatyrmyz. Múmkin, eki revolıýııa úshin de eń mańyzdy ónertabys bolyp bıometrııalyq sensor esepteledi. Ol bizdiń denemizdegi jáne mıymyzdaǵy bıohımııalyq proesterdi kompıýter taldaı alatyn elektrondy sıgnaldarǵa aınaldyrady. Osy algorıtmderdi sheshý arqyly adamdardan da jaqsy tirshilik ıelerin jasaýǵa bolady.
IFRLYQ DIKTATÝRA
Bizdi ózimizden jaqsyraq túsinetin algorıtmder paıda bolǵanda, olar qalaýlarymyzdy boljap, emoııalarymyzdy basqara alady. Tipti adam úshin sheshim qabyldaı alýy múmkin. Eger abaı bolmasaq, ıfrlyq dıktatýra dáýiri keledi.
XX ǵasyrda dıktatýrany demokratııa almastyrdy, óıtkeni ol derekterdi óńdeýde jáne sheshim qabyldaýda tıimdirek edi. Demokratııa aqparatty taratyp, mekemeler men adamdarǵa sheshim qabyldaý quqyǵyn berse, dıktatýra barlyq aqparat pen sheshim qabyldaýdy bir qolǵa shoǵyrlandyrady. Birinshi model tıimdirek jumys istedi. Oǵan amerıkalyq ekonomıkanyń keńestik ekonomıkadan asyp túskeni mysal bola alady.
Dese de, XXI ǵasyrda bıotehnologııalyq revolıýııa maıatnıkti keri baǵytqa burýy ǵajap emes. Iaǵnı, aqparattyń ortalyqtandyrylǵan taralýy tıimdirek bolýy múmkin. Eger demokratııa jańa jaǵdaılarǵa beıimdelmese, jańa adamdar ıfrlyq dıktatýrada ómir súredi. Soltústik Koreıany qarastyryp kórelik. Aıtalyq, el turǵyndary arnaıy bıometrııalyq bilezikterdi taǵyp júredi. Adam bólmege kirip, kezekti uly kósemniń portretin kórgen kezde, bilezik onyń emoııalary men qysymyn eseptep, derekterdi tıisti organdarǵa jiberedi. Mine, ıfrlyq dıktatýra osylaı júzege asady.
Aqparatty baqylaý álemdik elıtaǵa ıfrlyq dıktatýradan da radıkaldy nárse jasaýǵa múmkindik beredi. Organızmderdi «buzý» arqyly elıtalar bolashaqty qaıta qurý múmkindigine ıe bolady. Bul tek adamzattyń ǵana emes, jer betindegi búkil tirshilik tarıhyndaǵy eń úlken tóńkeris bolmaq. 4 mıllıard jyl boıy planetada tirshilik etý erejeleri ózgergen joq. Barlyq tiri organızm tabıǵı suryptalý jáne organıkalyq bıohımııa zańdaryna baǵyndy. Qazir ǵylym tabıǵı suryptalý arqyly evolıýııany aýystyryp otyr. Eger bul másele sheshilmese, elıta keleshek ómirdiń qalaı bolaryn aıqyndaıdy.
Qazir adamzat ne bolyp jatqanyn jáne ne qaýip tónip turǵanyn múlde bilmeıdi. Qytaıdan basqa memleketter ózge máselelermen álek bolýda. Bul óte qaýipti. Men tarıhshy retinde álemde bolyp jatqan oqıǵalardy múmkindiginshe kóp adamǵa jetkizýge tyrysamyn, sonda bizdiń ámbebap bolashaǵymyzdy talqylaýǵa múmkindiginshe kóp adam qatysa alady.
