ۇشاتىن كىسى
نەگىزى قازاق جىرلارى مەن ەرتەگىلەرىندە، كوپتەگەن قولجازبالاردا "ديۋانا" دەگەن. "الپامىس باتىر" جىرىنا باستاپ سولاي "ديۋانا" دەپ ايتىلادى. ال سەمەي وڭىرىندە نەگە ەكەنىن "دۋانا" دەيدى. ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىزدىڭ اتىن جەرگىلىكتى حالىق "دۋانا" دەگەن انىقتاۋىشتى قوسىپ اتايدى.
شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى قىزىلكەسىك پەن اقسۋات اۋىلىنىڭ اراسىندا دۋانانىڭ سايى اتالاتىن جەر بار. تارباعاتايدىڭ شەتىندەگى شوقىلاردان زايسانعا دەيىن سوزىلاتىن جازىققا شىعار يرەلەڭدەگەن جول ەجەلگى زاماننان بەرى وسى ساي ىشىمەن شىعاتىن. بۇل جەرمەن قاي دۋاننىڭا قاشان جۇرگەنى ەندى ەشكىمگە بەيمالىم. بەرىدە قىزىلكەسىك پەن اقسۋات اراسىنداعى كۇرە جول قاراعاندى – بوعاس رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار تاس جولىنىڭ بولىگىنە اينالىپ، بۇل سايعا جەتپەي قۋباس اسۋىن تۋرا كەسىپ شىقتى. سودان دۋانا سايمەن جۇرەتىن تاستاق قارا جولدى ءشوپ باسىپ، مۇلدە ەلەۋسىز قالدى.
شىعىس قازاقستان وڭىرىندەگى سوڭعى دۋانا جايىنداعى دەرەكتەردى قىرىق جىلدان بەرى جيناستىرىپ كەلەمىز. بۇل جولعى قالام العىزعان جاعداي – ارقاربايدىڭ سۋرەتىن كورىپ قالعانىمىز. ءيا، فوتوسى الدەبىر سايتتا جارما وڭىرىنەن شىققان تاريحي جانە ايتۋلى تۇلعالار قاتارىندا جاريالانىپتى. نەگىزى ارقاربايدىڭ سۋرەتى ون جىل بۇرىن قولىمىزعا ءتۇسۋى كەرەك ەدى. سول باياعى ەنجارلىقتان كەش قالىپپىز. ول تۋرالى كەيىنىرەك ءسوز ەتەمىز.
ازىرگە دۋانانىڭ ءوزى تۋرالى مالىمەت بەرەلىك. تۋعان-ولگەن جىلدارى بەلگىلى. جارما اۋدانىنىڭ الجان تاۋىنىڭ باۋرايىندا 1862 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. 1948 جىلى ومىردەن وتكەن. كوممۋنيستىك ءھام وتارلىق بيلىك تۇسىندا ەلەۋسىز قالىپ قويعان مولاسىنا تۋىستارى مەن دۋانانىڭ شاپاعاتىن كورگەندەردىڭ ءۇرىم-بۇتاعى كەسەنە سالىپتى. الماتى – وسكەمەن تاس جولىنىڭ ۇشبيىك اۋىلى مەن جاڭعىزتوبە ستانساسى اراسىنداعى بولىگىندە ارقارباي دۋانا كەسەنەسىنە اپاراتىن تاۋ جولىن كورسەتىپ تۇرعان قاڭىلتىر بەلگى بار.
دۋانا تۋرالى العاشقى ماقالانى ستۋدەنت كەزىمىزدە وبلىستىق گازەتتەن وقىعانبىز. ول زاماندا الماتىداعى باس پوشتا مەن قالا اتتاس قوناق ءۇيى اراسىنداعى اللەيادا قىرىق-ەلۋ اينەكتەلگەن تاقتا تۇردى. سونىڭ ىشىنە ورتالىق، رەسپۋبليكالىق جانە وبلىستىق گازەتتەردىڭ سىرتقى مەن ىشكى ەكى بەتتەرىن ايقارا ىلەتىن. وبلىستىق گازەتتەردى وقۋ ءۇشىن تاقتانى جاعالايتىنبىز. سوندا تاقتادان "قاناتتى ادام" اتتى ماقالانى قۇنىعا وقىعانبىز. اۆتورى – تولەش سۇلەيمەنوۆ.
فانتاست جازۋشىنىڭ ماقالاسىندا ارقاربايدىڭ ۇشاتىن قاسيەتى جازىلعان. جەلكەسىنە تامان بىتكەن "قۇجىراسى" بار، سونى پايدالانىپ ۇشىپ كەتەدى دەگەندى وقىپ قاتتى تاڭىرقادىق. "قۇجىرا" دەگەنى – تومپايىپ تۇرعان دەنە مۇشەسى. باسقا ەشكىمدە كەزدەسپەيدى. ارقارباي ونى "قاناتىم" دەيدى ەكەن.
سودان باستاپ ارقارباي تۋرالى دەرەكتەردى تىرنەكتەپ جينادىق. ۇزاق جىل اياگوزدە تۇرعان اتالاس اعامىز امانعازى بايمامىروۆتىڭ وزىنەن كوپ اڭگىمە ەستىدىك. ارقارباي جارىقتىق وسى ولكەگە وزگەرىس اكەلگەن پويىزدى مويىنداماعان. ءتىپتى، مەنسىنبەگەن. بىردە ايعىرجال ستانساسىندا ارقاربايدى كورىپ قالعان ماشينيستەر:
– قايدا باراسىز؟ – دەپ سۇرايدى.
– ازىرەت، اياگوزگە، – دەيدى دۋانا. جالپى، بۇكىل ءسوزىن "ازىرەت" دەپ باستايدى ەكەن.
– بىزگە وتىرىڭىز، دالادا اياز عوي. الا كەتەيىك، – دەپ جاناشىرلىق تانىتادى قاريانى بىلەتىن ماشينيستەر.
– ازىرەت، ءوزىم دە جەتەمىن عوي، – دەپ دۋانا قاستارىنان ءوتىپ كەتەدى.
سودان بۇلار پويىزدى ارقىراتىپ اياگوز ستانساسىنا توقتاسا، الدارىندا دورباسىن ارقالاعان ارقاربايدىڭ كەتىپ بارا جاتقانىن كورەدى. ايعىرجال مەن اياگوزدىڭ اراسىنداعى 45 شاقىرىمدى پويىزدان بۇرىن قالاي ءجۇرىپ وتكەنى جۇمباق.
ءبىر بۇل ەمەس، بىرنەشە رەت وسىنداي جاعداي كەزدەسكەن. اياگوزدەن 90 شاقىرىمداعى قاراقويتاس رازەزىنە پويىزبەن قاتار كەلگەنىن كورگەندەر بار. ەندى بىردە كولحوزدىڭ تاۋداعى فەرماسىنا اۆتوماشينادان بۇرىن جەتىپ الىپتى.
بۇل قاسيەتى تولەش سۇلەيمەنوۆ "قۇجىرا"– ارقاربايدىڭ ءوزى "قاناتىم" دەگەن الگى تومپاق مۇشەدە بولسا كەرەك. ارينە، ول قۇستىڭ قاناتىنداي جەلپىلدەپ تۇرمايدى. بىراق، عارىشتان كوپكە بەيمالىم قۋاتتى قابىلداپ، سول قۋات پويىزبەن دە، اۆتوماشينامەن جارىستىرىپ جۇرگەنى داۋسىز.
سەزەتىن كىسى
ءۇشىنشى رەت ارقارباي تۋرالى ءوزىمىزدىڭ ولجاي اۋلەتىنىڭ جيەنى جۇماعازى اقساقالدان ەستىدىك. ول كىسىنىڭ ەكى ۇلى ەرتوقىم مەن تورسىق جاساپ، قامشى ورەتىن شەبەرلەر ەدى. زامانبەك نۇرقادىلوۆ الماتى قالاسىنىڭ اكىمى بولعاندا المااراسان جاقتا الدەقاشان جابىلعان مەكەمەگە قاراستى قاۋساپ تۇرعان ۇيلەردى وسىنداي شەبەرلەرگە بەرگىزدى. ءسويتىپ كوكجوتا اتالاتىن اۋىل پايدا بولدى. جۇماعازىنىڭ ەكى ۇلىنا سول جەردەن باسپانا مەن شەبەرحانا ءتيىپ، تۋىسىمىز اياگوزدەن كوشىپ كەلدى.
سول اقساقال جاس كەزىندە ارقاربايدى ءوز كوزىمەن كورگەنىن ايتتى.
جاي كورگەن نە، ءبىر رەت شاشىن الىپ، ساقال-مۇرتىن باسىپ بەرگەن. سوندا دۋانا قيىلعان شاشى مەن ساقالىن دومالاقتاپ بەرىپ، "بالا-شاعا اۋىرىپ قالسا، وسىمەن ەمدەڭدەر" دەپتى. بۇل ونى شەشەسى سودياعا (شىن اتى ءنۇرباتي، ەشكىمنىڭ بەت-جۇزىنە قاراماي شىندىقتى ايتاتىندىقتان سۋديا-ءسوديا اتانعان، ءبىزدىڭ اتامىز ولجايدىڭ قارىنداسى) بەرەدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە ءۇرجاردا سوۆەت دەگەن كىسىنىڭ بالاسى تالما اۋرۋىنا ۇشىرايدى. اۋرۋحانا دارىگەرلەرى ەمدەي المايدى. سوۆەت بالاسىنىڭ جاعدايىن ءسوديا اپامىزعا ايتادى. اپامىز بالاعا ارقاربايدىڭ ساقال-شاشىن يىسكەتكەندە اۋرۋىنان قۇلان-تازا جازىلعان. ونى جۇماعازى اقساقال ءوز كوزىمەن كورگەن.
تاعى بىردە جۇماعازى اقساقال ارقارباي تۋرالى كەلەسى ەستەلىگىن ايتتى:
– اياگوزگە كەلىپ-كەتىپ جۇرگەندە شايحانعالي اتتى سىيلى قارتقا سالەم بەرەتىنمىن،– دەگەن جۇماعازى. – بىردە قاۋرىت شارۋامەن ءجۇرىپ، سالەم بەرۋدى ۇمىتىپپىن. كەلەسى جولى بارسام، جارىقتىق تەرىس قاراپ جاتىر ەكەن. سالەم بەردىم. بۇرىلماعان كۇيى جاتا بەردى. سول كەزدە ۇيگە كىشكەنە نەمەرەسى كىردى. مەن "اينالايىن، مەنى كەشىرشى" دەدىم الگى بالاعا. بۇل سوزىمە جاس بالا اڭ-تاڭ قالدى. سول كەزدە شايحانعالي قاريا باسىن جاستىقتان جۇلىپ الىپ، "بايبىشە، قازان اس!" دەدى. قادىرمەندى قاريانىڭ كوڭىلىن دەمدەپ اۋىلعا بارعانىم سول، شەشەم ءسوديا "بالام، سەن شايحانعاليدى الدىمەن رەنجىتىپ، سوڭىنان باتاسىن الىپسىڭ عوي" دەدى. الگىندە بولعان وقيعانى ەشكىمگە ايتىپ ۇلگەرمەگەنمىن. اياگوز بەن اۋىلدىڭ اراسى ءبىرتالاي جەر. "قايدان ەستىدىڭىز؟" دەپ تاڭداندىم. "جاڭا عانا نامازىمدى وقىپ بولعان كەزدە ارقارباي دۋانا ايتىپ كەتتى" دەدى شەشەم. ال مەنىڭ ارقاربايدى كورمەگەنىمە بىرنەشە كۇن بولعان.
ەڭ عاجاپ اۋليەلىگى – مىناۋ. 1941 جىلدىڭ كۇزى. 18 رازەزدە راديو سارناپ تۇرادى. كەڭەس اسكەرى ءبىر قالادان سوڭ ءبىر قالانى تاستاپ شەگىنىپ كەلە جاتىر. جۇرتتىڭ قاباعى سىنىق. سوندا ارقارباي دۋانا راديودان دا زور داۋىسپەن:
– ازىرەت! كەڭەستىڭ باعى تۇيەنىڭ كوتەنىنەن دە زور. ءالى جاۋدى جەڭەدى. قاتىندار، سەندەر جىبەكتەن كويلەك كيىپ، "سەيلوننان" شاي ىشەسىڭدەر! – دەپتى.
ايتپاقشى، ءوزىنىڭ سوعىسقا كەتكەن بالاسى قۇرماشتىڭ سوڭىنان "قارا قاعاز" كەلەدى. اۋىل-ايماق جينالىپ ەستىرتكەندە ارقارباي جىلاپ كوزگە جاس الۋدىڭ ورنىنا، "ازىرەت، بۇل– وتىرىك قاعاز! قۇرماشىم ءتىرى" دەپ شارۋاسىن ىستەي بەرىپتى. بالاسى سوعىستان سوڭ امان-ساۋ ورالىپتى. قۇرماشتان تۋعان نەمەرەسى ءالى ارقاربايدىڭ اتا مەكەنىندە تۇرىپ جاتىر.
ءوزى كىشكەنە عانا ادام بولعان. قاڭعىرلاعان راديودان زور داۋىس قاي جەرىنەن شىققانى جۇمباق. ەڭ باستى جۇمباق – 1941 جىلدىڭ كۇزىندە 1945 جىلعى كوكتەمدەگى جەڭىستى قالاي بىلگەن؟ سوعىس جىلدارىندا اسكەرگە كەتكەندەردەن كىمنىڭ قازا تاۋىپ، كىمنىڭ امان كەلەتىنىن الدىن الا سەزىپ جۇرگەن. سوعىستاعى كىسىسى امان كەلىپ، قۋانىشقا كەنەلەتىن ۇيلەرگە سوعادى ەكەن. ول ۇيدەگى قارا سۋدى قاناعات قىلاتىن. ال الداعى كۇندەرى قارا جامىلاتىن ءۇي الدىنا مالدىڭ باسىن قوياتىن بولسا دا جولاماعان.
ءتىپتى، كىمنىڭ ءىستى بولىپ، كىمنىڭ كۇنادان تازا ەكەنىن ءبىلىپ جۇرگەن. سوعىستان كەيىن جىلدارى اياگوزدىڭ ءبىر توپ مىقتىسى كولحوزدى تەكسەرۋ ءۇشىن تاۋ جاققا اتتانادى. اۆتوماشينا قارا قوستىڭ قاسىنان وتە بەرگەندە ىشتەن ۇكىلى تاياعىن ۇستاعان ارقارباي شىعىپتى. ماشينا شاڭىنا كومىلگەن قاريا قالا بەرەدى. سودان قىرىق-ەلۋ شاقىرىم جەردەگى كولحوزعا كەلگەن كوميسسيا كولىكتەن ءتۇسىپ جاتسا، مانا قارا قوستا قالعان ارقارباي جاندارىنان ءوتىپ بارادى دەيدى. جاي وتپەيدى، "ازىرەت، مىنا كولحوزدىڭ باسشىلارى تەگىس سوتتالادى" دەپتى.
بۇل ايتقانى دا كەشىكپەي شىندىققا اينالادى. قىستا كولحوزدا مال قىرىلىپ، باستىعى مەن باسقا ماماندارى سوتتالىپ كەتىپتى.
كيەلى كىسى
ارقارباي جاس كەزىندە شاكىجان اتتى اۋليەگە شاكىرت بولىپتى دەسەدى. ءوز قولىنان كەلمەگەن ىستە سول شاكىجاننىڭ ارۋاعىنا جۇگىنەتىن.
اۋىل اراسىندا بىرەۋ بالا تىلەپ الدىنا كەلسە، ونى جەتەكتەپ شاكىجاننىڭ باسىنا اپارادى. قابىردى قۇشاقتاپ جاتىپ:
– ءاي، اۋليە، ءاي باي، ەستيمىسىڭ! پالەنشەكەڭ كەلىپ تۇر. وعان ۇل بەرەسىڭ بە، جوق، قىز بەرەسىڭ بە؟ – دەپ ايقايلايدى.
ماڭايدا تۇرعانداردىڭ ەشبىرىنىڭ جاۋاپتى ەستىمەيتىنى تۇسىنىكتى. جەر استىنان دىبىس شىقپايتىنى انىق. سالدەن ورنىنا تۇرعان ارقارباي:
– ال، اۋليە ساعان ۇل بەردى. اتىنا پالەنشە دەپ قويسىن دەدى، – دەيدى ەكەن.
جۇرتتىڭ ارقاربايدان، ارقاربايدىڭ شاكىجاننان سۇراپ العان بالالارىنىڭ ءوزى شال بولىپ، بۇل كۇندە از قالعان شىعار. بىراق ولاردان تاراعان ۇرپاق كوپ. ارقارباي دۋانانىڭ باسىنا قويىلعان كۇمبەزگە ولار دا ۇلەس قوسقان شىعار.
بالا بەرۋمەن بىرگە تولعاق قىسىپ، قينالعان ايەلدى بوساندىرىپ جىبەرەتىن قاسيەتى بولعان. ۇشبيىك اۋىلىندا رابيعا اتتى ايەل بوسانا الماي قاتتى قينالادى. دارىگەرلەر ەشتەڭە ىستەي الماي امالدارى قۇريدى. سول كەزدە ارقارباي ەسىك سىرتىنان "ازىرەت، مەن كەلدىم" دەپ ايقايلايدى. ەشكىم ونى شاقىرماعان. باسقا دارمەن تاپپاعان دارىگەرلەر دۋانانى تولعاق قىسقان ايەلگە كىرگىزەدى. سوندا ارقارباي ۇكىلى تاياعىمەن رابيعانى سالىپ قالعاندا دۇنيەگە ءىڭلالاپ نارەستە كەلەدى. اتىن امانگەلدى دەپ قويادى.
ارقارباي ءوزى "ماعان دەيىن ەلۋ توعىز دۋانا بولعان. ەلۋ توعىزىنشىسى شاكىجان" دەپتى. ال، شاكىجاننىڭ ءپىرى – شاياحمەت اۋليە ەكەن. ونىڭ ار جاعىنداعىلاردى ەندى ساناپ بەرە المايمىز. ءبىر تۇسىندا قازىبەك ءبيدىڭ مۇردەسىن تاياقپەن ۇراتىن بەكمىسىق اۋليە تۇرعانى انىق. ول ءولى دەنەنى تاياقپەن بەس رەت سالىپ قالعاندا قازىبەكتىڭ ۇلى بەكبولات بي ء"ولىپ جاتقان اكەم ساعان نە ىستەدى؟" دەپ ارا تۇسەدى. سوندا شاياحمەت دۋانا كىلت كىدىرىپ، "قاپ، جەتى رەت ۇرعانىمدا بيگە قونعان ارۋاق جەتى ۇرپاعىنا جەتەر ەدى، ەندى بەس ۇرپاعىمەن توقتايتىن بولدى-اۋ!" دەپ وكىنىپتى
ارقاربايدىڭ الدىنداعى ەلۋ توعىز دۋانانىڭ ءبىرى ءابجالاب بولعان شىعار. ول قايتىس بولعاندا جەرلەۋ ءۇشىن زيرات باسىنا اپارادى. قابىرگە ءتۇسىرۋ ءۇشىن كەبىنگە ورالعان دەنەسىن سالىپ كەلگەن كيىزدى اشقاندا ىشىندەگى مۇردە شاعالا بولىپ ۇشىپ كەتىپتى دەسەدى. سوندا ءابجالاب اۋليەنى ءوزى ارۋلاپ جۋعان ءماشھۇر ءجۇسىپ اۋليە: ء"ابجالابتىڭ دەنەسى كوردە جاتپايدى، مەنىڭ مۇردەم بۇلىنبەيدى" دەپتى دەگەن ءسوز بار باياناۋىل تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا.
الپىسىنشى دۋانانىڭ ءوزىنىڭ ءولىمى دە ەرەكشە بولىپتى. ونى كەزىندە جۇماعازى تۋىسىمىزدان ەستىگەنبىز. ارقارباي ولەر ءساتىن الدىن الا ءدال سيپاتتاعان. قۇرداس، تۇستاس شالدارعا: "مەن ولەردە قاتتى جاڭبىر جاۋادى. شاتىرلاپ نايزاعاي وينايدى. مالدان بىرەر باس شىعىن بولادى" دەپتى.
سودان نە كەرەك، ءبىر سەركەنى جەتەكتەپ "شاكىجاننىڭ باسىنا جەتىپ الايىن" دەپ جولعا شىعادى. وزىندە قانات بولعانمەن، سەركەدە قانات جوعى تۇسىنىكتى. جەتە الماپتى. جۇما كۇنى قاتتى نوسەر جاۋادى. اياگوز – ۇشبيىك – جاڭعىزتوبە اراسىنا جارقىلداپ كوكتە جاي وينايدى. اسپاندى قاقىراتىپ جاسىن تۇسەدى. ول جايىلىپ جۇرگەن وگىزگە تيگەن ەكەن. جارىقتىقتىڭ "بىرەر باس مال شىعىنى بولادى" دەگەنى سولاي راسقا شىعىپتى.
سەركەنى قاراعانعا بايلاعان كورىنەدى. ءوزىنىڭ دەنەسى بىرەر كۇن دالادا قالادى. اقىرى ەل ىزدەپ شىعىپ، تاۋىپ الادى. مۇردەنى وڭ جاققا قويىپ، مەيرامسۋىن بەرگەن كەزدە الدەقايدان "مەن ارقاربايمىن، مەن ارقاربايمىن" دەگەن داۋىس ەستىلەدى. "بۇل راس بولعان جاعداي" دەگەن ءبىزدىڭ جۇماعازى اقساقال.
قازاعا جينالعان، جانازاعا تۇرماق جۇرت جان-جاققا قاشىپ كەتىپتى. سودان دارىگەرلەر ارقاربايدىڭ مۇردەسىن تاعى قاراپ، "مىناۋ بىرنەشە كۇن بۇرىن قايتىس بولعان ادامنىڭ دەنەسى" دەيدى.
سول ارقاربايدىڭ سۋرەتىن مىنە، كورىپ وتىرمىز. اتتەڭ، باسقا ءبىر سۋرەتى بۇدان كەمىندە ون جىل بۇرىن قولىمىزعا تۇسەر مە ەدى؟!
جاڭعىزتوبە مەن ۇشبيىك اراسىندا قىرىق جاماۋ، مىڭ شۇڭقىر الماتى – وسكەمەن تاس جولىندا اۆتوكولىكپەن شوقاقتاپ كەلە جاتقاندا امانعازى اعامىز:
– ارقارباي جايىندا ءوزىمىزدىڭ وكەن دە جاقسى بىلەدى. وندا فوتوسى بولۋى كەرەك، – دەگەن.
ء"وزىمىزدىڭ وكەن" دەگەنى – تاعى ءبىر تۋىسقان اعامىز. ول كىسى دە بالالارىن ساعالاپ اياگوزدەن كوشىپ كەلگەن. تالعاردىڭ تۇبىندەگى جاڭا جۇرتتا قۇرمەتكە بولەنىپ، "نايمان شال" اتانعانىن ەستىگەنبىز. الماتىعا بارا سالا وكەن اقساقالعا سالەم بەرىپ، ارقارباي جايىندا سۇراماق ەدىك. فوتوسىن الماق ەدىك. وعان كۇندەلىكتى تىرشىلىكتەن قول تيگەن بە!
ءسويتىپ جۇرگەندە قىزمەتىمىز استاناعا اۋىستى. الىستا ءجۇرىپ بىردە جۇماعازى، بىردە وكەن قاريا قايتىس بولعانىن ەستىدىك. امانعازى اعامىزعا ءوز قولىمىزبەن توپىراق سالدىق. ارقاربايدىڭ بىزگە بۇيىرماعان، سوندىقتان كوپشىلىككە جاريا بولماعان فوتوسىن ەندى تابا الار ما ەكەنبىز...
informبيۋرو
