Keri baılanys
+7 707 676 6977
adyrnaportal@gmail.com

Qaınar Oljaı. Alpysynshy dýana – Arqarbaı

4650
Adyrna.kz Telegram

Ushatyn kisi

Negizi qazaq jyrlary men ertegilerinde, kóptegen qoljazbalarda "dıýana" degen. "Alpamys batyr" jyryna bastap solaı "dıýana" dep aıtylady. Al Semeı óńirinde nege ekenin "dýana" deıdi. Bizdiń keıipkerimizdiń atyn jergilikti halyq "dýana" degen anyqtaýyshty qosyp ataıdy.

Shyǵys Qazaqstan oblysyndaǵy Qyzylkesik pen Aqsýat aýylynyń arasynda Dýananyń saıy atalatyn jer bar. Tarbaǵataıdyń shetindegi shoqylardan Zaısanǵa deıin sozylatyn jazyqqa shyǵar ıreleńdegen jol ejelgi zamannan beri osy saı ishimen shyǵatyn. Bul jermen qaı dýannyńa qashan júrgeni endi eshkimge beımálim. Beride Qyzylkesik pen Aqsýat arasyndaǵy kúre jol Qaraǵandy – Boǵas respýblıkalyq mańyzy bar tas jolynyń bóligine aınalyp, bul saıǵa jetpeı Qýbas asýyn týra kesip shyqty. Sodan Dýana saımen júretin tastaq qara joldy shóp basyp, múlde eleýsiz qaldy.

Shyǵys Qazaqstan óńirindegi sońǵy dýana jaıyndaǵy derekterdi qyryq jyldan beri jınastyryp kelemiz. Bul jolǵy qalam alǵyzǵan jaǵdaı – Arqarbaıdyń sýretin kórip qalǵanymyz. Iá, fotosy áldebir saıtta Jarma óńirinen shyqqan tarıhı jáne aıtýly tulǵalar qatarynda jarııalanypty. Negizi Arqarbaıdyń sýreti on jyl buryn qolymyzǵa túsýi kerek edi. Sol baıaǵy enjarlyqtan kesh qalyppyz. Ol týraly keıinirek sóz etemiz.

Arqarbaı dýana

Arqarbaı dýana / Sýret ınternettegi kózderden alyndy

Ázirge dýananyń ózi týraly málimet berelik. Týǵan-ólgen jyldary belgili. Jarma aýdanynyń Aljan taýynyń baýraıynda 1862 jyly dúnıege kelgen. 1948 jyly ómirden ótken. Kommýnıstik hám otarlyq bılik tusynda eleýsiz qalyp qoıǵan molasyna týystary men dýananyń shapaǵatyn kórgenderdiń úrim-butaǵy kesene salypty. Almaty – Óskemen tas jolynyń Úshbıik aýyly men Jańǵyztóbe stansasy arasyndaǵy bóliginde Arqarbaı dýana kesenesine aparatyn taý jolyn kórsetip turǵan qańyltyr belgi bar.

Dýana týraly alǵashqy maqalany stýdent kezimizde oblystyq gazetten oqyǵanbyz. Ol zamanda Almatydaǵy bas poshta men qala attas qonaq úıi arasyndaǵy alleıada qyryq-elý áınektelgen taqta turdy. Sonyń ishine ortalyq, respýblıkalyq jáne oblystyq gazetterdiń syrtqy men ishki eki betterin aıqara iletin. Oblystyq gazetterdi oqý úshin taqtany jaǵalaıtynbyz. Sonda taqtadan "Qanatty adam" atty maqalany qunyǵa oqyǵanbyz. Avtory – Tólesh Súleımenov.

Fantast jazýshynyń maqalasynda Arqarbaıdyń ushatyn qasıeti jazylǵan. Jelkesine taman bitken "qujyrasy" bar, sony paıdalanyp ushyp ketedi degendi oqyp qatty tańyrqadyq. "Qujyra" degeni – tompaıyp turǵan dene múshesi. Basqa eshkimde kezdespeıdi. Arqarbaı ony "qanatym" deıdi eken.

Sodan bastap Arqarbaı týraly derekterdi tirnektep jınadyq. Uzaq jyl Aıagózde turǵan atalas aǵamyz Amanǵazy Baımamyrovtyń ózinen kóp áńgime estidik. Arqarbaı jaryqtyq osy ólkege ózgeris ákelgen poıyzdy moıyndamaǵan. Tipti, mensinbegen. Birde Aıǵyrjal stansasynda Arqarbaıdy kórip qalǵan mashınıster:

– Qaıda barasyz? – dep suraıdy.

– Áziret, Aıagózge, – deıdi dýana. Jalpy, búkil sózin "áziret" dep bastaıdy eken.

– Bizge otyryńyz, dalada aıaz ǵoı. Ala keteıik, – dep janashyrlyq tanytady qarııany biletin mashınıster.

– Áziret, ózim de jetemin ǵoı, – dep dýana qastarynan ótip ketedi.

Sodan bular poıyzdy arqyratyp Aıagóz stansasyna toqtasa, aldarynda dorbasyn arqalaǵan Arqarbaıdyń ketip bara jatqanyn kóredi. Aıǵyrjal men Aıagózdiń arasyndaǵy 45 shaqyrymdy poıyzdan buryn qalaı júrip ótkeni jumbaq.

Bir bul emes, birneshe ret osyndaı jaǵdaı kezdesken. Aıagózden 90 shaqyrymdaǵy Qaraqoıtas razezine poıyzben qatar kelgenin kórgender bar. Endi birde kolhozdyń taýdaǵy fermasyna avtomashınadan buryn jetip alypty.

Bul qasıeti Tólesh Súleımenov "qujyra"– Arqarbaıdyń ózi "qanatym" degen álgi tompaq múshede bolsa kerek. Árıne, ol qustyń qanatyndaı jelpildep turmaıdy. Biraq, ǵaryshtan kópke beımálim qýatty qabyldap, sol qýat poıyzben de, avtomashınamen jarystyryp júrgeni daýsyz.

Sezetin kisi

Úshinshi ret Arqarbaı týraly ózimizdiń Oljaı áýletiniń jıeni Jumaǵazy aqsaqaldan estidik. Ol kisiniń eki uly ertoqym men torsyq jasap, qamshy óretin sheberler edi. Zamanbek Nurqadilov Almaty qalasynyń ákimi bolǵanda Almaarasan jaqta áldeqashan jabylǵan mekemege qarasty qaýsap turǵan úılerdi osyndaı sheberlerge bergizdi. Sóıtip Kókjota atalatyn aýyl paıda boldy. Jumaǵazynyń eki ulyna sol jerden baspana men sheberhana tıip, týysymyz Aıagózden kóship keldi.

Sol aqsaqal jas kezinde Arqarbaıdy óz kózimen kórgenin aıtty.

Jaı kórgen ne, bir ret shashyn alyp, saqal-murtyn basyp bergen. Sonda dýana qıylǵan shashy men saqalyn domalaqtap berip, "bala-shaǵa aýyryp qalsa, osymen emdeńder" depti. Bul ony sheshesi Sódııaǵa (shyn aty Nurbátı, eshkimniń bet-júzine qaramaı shyndyqty aıtatyndyqtan Sýdııa-Sódııa atanǵan, bizdiń atamyz Oljaıdyń qaryndasy) beredi. Kúnderdiń kúninde Úrjarda Sovet degen kisiniń balasy talma aýrýyna ushyraıdy. Aýrýhana dárigerleri emdeı almaıdy. Sovet balasynyń jaǵdaıyn Sódııa apamyzǵa aıtady. Apamyz balaǵa Arqarbaıdyń saqal-shashyn ıisketkende aýrýynan qulan-taza jazylǵan. Ony Jumaǵazy aqsaqal óz kózimen kórgen.

Taǵy birde Jumaǵazy aqsaqal Arqarbaı týraly kelesi esteligin aıtty:

– Aıagózge kelip-ketip júrgende Shaıhanǵalı atty syıly qartqa sálem beretinmin,– degen Jumaǵazy. – Birde qaýryt sharýamen júrip, sálem berýdi umytyppyn. Kelesi joly barsam, jaryqtyq teris qarap jatyr eken. Sálem berdim. Burylmaǵan kúıi jata berdi. Sol kezde úıge kishkene nemeresi kirdi. Men "Aınalaıyn, meni keshirshi" dedim álgi balaǵa. Bul sózime jas bala ań-tań qaldy. Sol kezde Shaıhanǵalı qarııa basyn jastyqtan julyp alyp, "Báıbishe, qazan as!" dedi. Qadirmendi qarııanyń kóńilin demdep aýylǵa barǵanym sol, sheshem Sódııa "Balam, sen Shaıhanǵalıdy aldymen renjitip, sońynan batasyn alypsyń ǵoı" dedi. Álginde bolǵan oqıǵany eshkimge aıtyp úlgermegenmin. Aıagóz ben aýyldyń arasy birtalaı jer. "Qaıdan estidińiz?" dep tańdandym. "Jańa ǵana namazymdy oqyp bolǵan kezde Arqarbaı dýana aıtyp ketti" dedi sheshem. Al meniń Arqarbaıdy kórmegenime birneshe kún bolǵan.

Eń ǵajap áýlıeligi – mynaý. 1941 jyldyń kúzi. 18 razezde radıo sarnap turady. Keńes áskeri bir qaladan soń bir qalany tastap sheginip kele jatyr. Jurttyń qabaǵy synyq. Sonda Arqarbaı dýana radıodan da zor daýyspen:

– Áziret! Keńestiń baǵy túıeniń kóteninen de zor. Áli jaýdy jeńedi. Qatyndar, sender jibekten kóılek kıip, "seılonnan" shaı ishesińder! – depti.

Aıtpaqshy, óziniń soǵysqa ketken balasy Qurmashtyń sońynan "qara qaǵaz" keledi. Aýyl-aımaq jınalyp estirtkende Arqarbaı jylap kózge jas alýdyń ornyna, "Áziret, bul– ótirik qaǵaz! Qurmashym tiri" dep sharýasyn isteı beripti. Balasy soǵystan soń aman-saý oralypty. Qurmashtan týǵan nemeresi áli Arqarbaıdyń ata mekeninde turyp jatyr.

Ózi kishkene ǵana adam bolǵan. Qańǵyrlaǵan radıodan zor daýys qaı jerinen shyqqany jumbaq. Eń basty jumbaq – 1941 jyldyń kúzinde 1945 jylǵy kóktemdegi Jeńisti qalaı bilgen? Soǵys jyldarynda áskerge ketkenderden kimniń qaza taýyp, kimniń aman keletinin aldyn ala sezip júrgen. Soǵystaǵy kisisi aman kelip, qýanyshqa keneletin úılerge soǵady eken. Ol úıdegi qara sýdy qanaǵat qylatyn. Al aldaǵy kúnderi qara jamylatyn úı aldyna maldyń basyn qoıatyn bolsa da jolamaǵan.

Tipti, kimniń isti bolyp, kimniń kúnádan taza ekenin bilip júrgen. Soǵystan keıin jyldary Aıagózdiń bir top myqtysy kolhozdy tekserý úshin taý jaqqa attanady. Avtomashına qara qostyń qasynan óte bergende ishten úkili taıaǵyn ustaǵan Arqarbaı shyǵypty. Mashına shańyna kómilgen qarııa qala beredi. Sodan qyryq-elý shaqyrym jerdegi kolhozǵa kelgen komıssııa kólikten túsip jatsa, mana qara qosta qalǵan Arqarbaı jandarynan ótip barady deıdi. Jaı ótpeıdi, "Áziret, myna kolhozdyń basshylary tegis sottalady" depti.

Bul aıtqany da keshikpeı shyndyqqa aınalady. Qysta kolhozda mal qyrylyp, bastyǵy men basqa mamandary sottalyp ketipti.

Kıeli kisi

Arqarbaı jas kezinde Shákijan atty áýlıege shákirt bolypty desedi. Óz qolynan kelmegen iste sol Shákijannyń árýaǵyna júginetin.

Aýyl arasynda bireý bala tilep aldyna kelse, ony jetektep Shákijannyń basyna aparady. Qabirdi qushaqtap jatyp:

– Áı, Áýlıe, áı Baı, estımisiń! Pálenshekeń kelip tur. Oǵan ul beresiń be, joq, qyz beresiń be? – dep aıqaılaıdy.

Mańaıda turǵandardyń eshbiriniń jaýapty estimeıtini túsinikti. Jer astynan dybys shyqpaıtyny anyq. Sálden ornyna turǵan Arqarbaı:

– Al, áýlıe saǵan ul berdi. Atyna pálenshe dep qoısyn dedi, – deıdi eken.

Jurttyń Arqarbaıdan, Arqarbaıdyń Shákijannan surap alǵan balalarynyń ózi shal bolyp, bul kúnde az qalǵan shyǵar. Biraq olardan taraǵan urpaq kóp. Arqarbaı dýananyń basyna qoıylǵan kúmbezge olar da úles qosqan shyǵar.

Bala berýmen birge tolǵaq qysyp, qınalǵan áıeldi bosandyryp jiberetin qasıeti bolǵan. Úshbıik aýylynda Rábıǵa atty áıel bosana almaı qatty qınalady. Dárigerler eshteńe isteı almaı amaldary qurıdy. Sol kezde Arqarbaı esik syrtynan "Áziret, men keldim" dep aıqaılaıdy. Eshkim ony shaqyrmaǵan. Basqa dármen tappaǵan dárigerler dýanany tolǵaq qysqan áıelge kirgizedi. Sonda Arqarbaı úkili taıaǵymen Rábıǵany salyp qalǵanda dúnıege ińlálap náreste keledi. Atyn Amangeldi dep qoıady.

Arqarbaı ózi "Maǵan deıin elý toǵyz dýana bolǵan. Elý toǵyzynshysy Shákijan" depti. Al, Shákijannyń piri – Shaıahmet áýlıe eken. Onyń ar jaǵyndaǵylardy endi sanap bere almaımyz. Bir tusynda Qazybek bıdiń múrdesin taıaqpen uratyn Bekmysyq áýlıe turǵany anyq. Ol óli deneni taıaqpen bes ret salyp qalǵanda Qazybektiń uly Bekbolat bı "Ólip jatqan ákem saǵan ne istedi?" dep ara túsedi. Sonda Shaıahmet dýana kilt kidirip, "Qap, jeti ret urǵanymda bıge qonǵan árýaq jeti urpaǵyna jeter edi, endi bes urpaǵymen toqtaıtyn boldy-aý!" dep ókinipti

Arqarbaıdyń aldyndaǵy elý toǵyz dýananyń biri Ábjálab bolǵan shyǵar. Ol qaıtys bolǵanda jerleý úshin zırat basyna aparady. Qabirge túsirý úshin kebinge oralǵan denesin salyp kelgen kıizdi ashqanda ishindegi múrde shaǵala bolyp ushyp ketipti desedi. Sonda Ábjálab áýlıeni ózi arýlap jýǵan Máshhúr Júsip áýlıe: "Ábjálabtyń denesi kórde jatpaıdy, meniń múrdem búlinbeıdi" depti degen sóz bar Baıanaýyl turǵyndarynyń arasynda.

Alpysynshy dýananyń óziniń ólimi de erekshe bolypty. Ony kezinde Jumaǵazy týysymyzdan estigenbiz. Arqarbaı óler sátin aldyn ala dál sıpattaǵan. Qurdas, tustas shaldarǵa: "Men ólerde qatty jańbyr jaýady. Shatyrlap naızaǵaı oınaıdy. Maldan birer bas shyǵyn bolady" depti.

Sodan ne kerek, bir serkeni jetektep "Shákijannyń basyna jetip alaıyn" dep jolǵa shyǵady. Ózinde qanat bolǵanmen, serkede qanat joǵy túsinikti. Jete almapty. Juma kúni qatty nóser jaýady. Aıagóz – Úshbıik – Jańǵyztóbe arasyna jarqyldap kókte jaı oınaıdy. Aspandy qaqyratyp jasyn túsedi. Ol jaıylyp júrgen ógizge tıgen eken. Jaryqtyqtyń "Birer bas mal shyǵyny bolady" degeni solaı rasqa shyǵypty.

Serkeni qaraǵanǵa baılaǵan kórinedi. Óziniń denesi birer kún dalada qalady. Aqyry el izdep shyǵyp, taýyp alady. Múrdeni oń jaqqa qoıyp, meıramsýyn bergen kezde áldeqaıdan "men Arqarbaımyn, men Arqarbaımyn" degen daýys estiledi. "Bul ras bolǵan jaǵdaı" degen bizdiń Jumaǵazy aqsaqal.

Qazaǵa jınalǵan, janazaǵa turmaq jurt jan-jaqqa qashyp ketipti. Sodan dárigerler Arqarbaıdyń múrdesin taǵy qarap, "Mynaý birneshe kún buryn qaıtys bolǵan adamnyń denesi" deıdi.

Sol Arqarbaıdyń sýretin mine, kórip otyrmyz. Átteń, basqa bir sýreti budan keminde on jyl buryn qolymyzǵa túser me edi?!

Jańǵyztóbe men Úshbıik arasynda qyryq jamaý, myń shuńqyr Almaty – Óskemen tas jolynda avtokólikpen shoqaqtap kele jatqanda Amanǵazy aǵamyz:

– Arqarbaı jaıynda ózimizdiń Óken de jaqsy biledi. Onda fotosy bolýy kerek, – degen.

"Ózimizdiń Óken" degeni – taǵy bir týysqan aǵamyz. Ol kisi de balalaryn saǵalap Aıagózden kóship kelgen. Talǵardyń túbindegi jańa jurtta qurmetke bólenip, "Naıman shal" atanǵanyn estigenbiz. Almatyǵa bara sala Óken aqsaqalǵa sálem berip, Arqarbaı jaıynda suramaq edik. Fotosyn almaq edik. Oǵan kúndelikti tirshilikten qol tıgen be!

Sóıtip júrgende qyzmetimiz Astanaǵa aýysty. Alysta júrip birde Jumaǵazy, birde Óken qarııa qaıtys bolǵanyn estidik. Amanǵazy aǵamyzǵa óz qolymyzben topyraq saldyq. Arqarbaıdyń bizge buıyrmaǵan, sondyqtan kópshilikke jarııa bolmaǵan fotosyn endi taba alar ma ekenbiz...

informBIýRO

Pikirler