قازاقستان بيلىگى تاليباندى تىيىم سالىنعان ۇيىمدار تىزىمىنەن شىعاردى دەگەن جاڭالىقتى ەستىگەن شىعارسىزدار. «تاليبان» قوزعالىسى الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە تىيىم سالىنعان تەرروريستىك ۇيىم دەپ تانىلعان. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن بىزدە دە سولاي ەدى. 2005-ءتىڭ ناۋرىزىندا تىيىم سالىنعان ۇيىمنىڭ تىزىمىنە قوسقان ەدىك. ەندى ونى تىزىمنەن شىعارىپ وتىرمىز. بىردەن «قازاقستان بيلىگى نەگە مۇنداي شەشىم قابىلدادى» دەگەن سۇراق تۋادى. جالپى، شەشىم بۇۇ تاجىريبەسىنە سايكەس قابىلدانعان، بىراق بۇدان بولەك تە ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزعا يە بىرنەشە سەبەبى بار دەپ ويلايمىن.
مۇنداي شەشىم قابىلداۋ قازىرگى قالىپتاسقان ساياسي شىندىققا قاراپ ىسكە استى دەۋگە بولادى. قالاي بولعاندا دا، تاليبان قازىر اۋعانستاننىڭ بيلىك باسىنداعى ۇيىم. ول سوڭعى ەكى جىلدا اۋعانستاندا تۇعىرىن بەكىتە ءتۇستى. وعان قارسى كۇشتەر، ياعني كوپتەگەن لاڭكەستىك توپتار، ساياسي كۇشتەر مەن ماسۋد جاساقتارى جەتىستىككە جەتە المادى. «اۋعانستاندا ينكليۋزيۆتى ۇكىمەت قۇرامىن» دەگەن ماسۋد جاساقتارى جەڭىلدى دەسەك تە بولادى. بىزگە جانە وزگەلەرگە اۋعانستاننىڭ ينكليۋزيۆتى بيلىگىمەن قاتىناس ورناتۋ الدەقايدا ءتيىمدى بولار ەدى، بىراق كورىپ وتىرعانىمىزداي بيلىكتە تالىبتەر وتىر. قابىلداساق تا، قابىلداماساق تا فاكت وسى. ەندەشە ولارمەن قاتىناس ورنايدى. ەكى جىلدا بۇل شەشىمسىز دە قارىم-قاتىناس ورناعان بولاتىن. ەندى بۇل شەشىمنىڭ ارتىندا قانداي مۇددە جاتۋى مۇمكىن؟ وسىعان دەيىن ايتىپ، جازىپ كەلگەن ويىمدى تاعى ءبىر ءتۇرتىپ قويايىن.
بىرىنشىدەن، اۋعانستان - ورتالىق ازيا، ءۇندىستان مەن پارسى شىعاناعى ەلدەرىن بايلانىستىراتىن كوپىر. سوندىقتان اۋعانستانمەن ساياسي، ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتقىمىز كەلسە، تاليبانمەن رەسمي كەلىسسوز جۇرگىزۋگە تۋرا كەلەدى. ارينە، اۋعانستاندى لوگيستيكا-ترانزيتتىك باعىت رەتىندە قاراستىرۋ دۇرىس. دەگەنمەن بۇل اۋعانستانداعى تىنىشتىققا دا تىكەلەي بايلانىستى.
ەكىنشىدەن، بۇگىندە اۋعانستاننىڭ نەگىزگى ساۋدا سەرىكتەسىنىڭ العاشقى قاتارىندا ءبىز تۇرمىز. وتكەن جىلدىڭ وزىندە ەكى ەل اراسىنداعى تاۋار اينالىمى شامامەن 1 ملرد دوللاردى قۇراعان. سونداي-اق اۋعانستان قازاقستاندىق بيداي يمپورتتاۋشىلارىنىڭ ۇشتىگىنە كىرەدى. سوڭعى ءۇش ماۋسىمدا اۋعانستانعا ەلىمىزدەن 1,8 ملن توننادان استام بيداي مەن 3,5 ملن تونناعا جۋىق ۇن جونەلتىلگەن. ياعني، بيدايىمىزدى ودان ءارى ساتقىمىز كەلسە، قايتادان تالىبتەرمەن ءتىل تابىسۋعا تۋرا كەلەدى. ساۋدا قاتىناسىندا ءبىزدىڭ ۇلەس باسىم، ايتىلعان ساننىڭ 90 پايىزى ءبىزدىڭ ەكسپورتقا تيەسىلى. ال وزدەرىڭىز بىلەتىندەي ساۋدا قاتىناسىنداعى ەكسپورت ۇلەسىنىڭ باسىم بولۋى اسا ماڭىزدى. اۋعاننىڭ كراسكا قوسىلعان انار شىرىنى 250 تەڭگەدەن ءار دۇكەندە تۇر، 10 پايىزدى سول قۇراسا كەرەك دەپ قويايىنشى قالجىڭداپ.
ۇشىنشىدەن، ايماقتاعى تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ ءبىز ءۇشىن ماڭىزدى. تاليبانمەن بەيبىت كەلىسىمدە بولۋ كەرەك. اۋعانستان ەكىنشى سيرياعا اينالماس ءۇشىن ديپلوماتيالىق جولمەن تاليباننىڭ ساياساتىنا اسەر ەتىپ، بەيبىت پروتسەسكە شاقىرۋعا بولادى. ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتۋ — بەيبىت كەلىسىمگە كەلىپ، قاقتىعىستاردىڭ الدىن الۋعا بولاتىن ءادىستىڭ ءبىرى. ءتالىبتىڭ جاۋى سىرتتا ەمەس، ىشتە. قازىرگى اۋعانستان قوعامى ءدىني جانە ەتنيكالىق قاقتىعىستار وشاعىنا اينالعان. قىرىق پىشاق قىرىق ملن اۋعاندى تاتۋلاستىرۋ مۇمكىن ەمەس تە بولار. دەگەنمەن ولاردا تىنىشتىق بولعانى دۇرىس. ورتالىق ازيا ورتاق ءۇيىمىز. ال كورشىڭنىڭ ءۇيى ورتەنىپ جاتسا، جالىنى شارپىپ كەتۋى دە عاجاپ ەمەس. ونىڭ ۇستىنە بۋفەر بولىپ بۇرىنعىداي ورتالىق ازيا مەن اۋعانستان اراسىندا «سولتۇستىك اليانس» (ناتو-مەن شاتاستىرماڭىز) كۇشتەرى دە تۇرعان جوق.
تورتىنشىدەن، سۋ ماسەلەسى بار. «كوش-تەپا» سۋ ارناسىن سالىپ جاتقان تالىبتەر الەمدەگى بىردە-ءبىر سۋ قاتىناسىنا قاتىستى قۇجاتقا قول قويماعان، كونۆەنتسيانى مويىنداماعان. ورتالىق ازيادا سۋ كۇردەلى ماسەلەگە اينالۋدا. الداعى تاڭدا سۋ ءۇشىن قيىن كەلىسسوزدەر وتەدى. كۇردەلى كەلىسسوزدەر. امان بولساق وعان دا كۋا بولامىز. ول كەلىسسوز ىشىندە تالىبتەردىڭ دە بولارى انىق. سەبەبى ترانسشەكارالىق وزەندەر ارتەرياسىنىڭ ءبىر بولىگى سولاردىڭ اۋماعىمەن وتەدى. ونىڭ بىزگە تىكەلەي قاتىسى بولماسا دا، ورتالىق ازياعا قاتىسى بار. كورشىلەرىمىزدە سۋ ازايسا، بىزدە دە ازايادى. سول سەبەپتى قازىردەن بايلانىستى كۇشەيتۋ ماڭىزدى.
تاليبانداردىڭ باقىلاۋىندا ءومىر سۇرەتىن حالىققا گۋمانيتارلىق كومەك كورسەتۋگە دە جول اشادى. بۇل ءوز كەزەگىندە اشتىق، ىندەت سياقتى گۋمانيتارلىق داعدارىستاردىڭ الدىن الۋعا كومەكتەسەدى. مىسالى، سوڭعى دەرەكتەر بويىنشا اۋعانستانداعى جەر سىلكىنىسى كەزىندە قازاقستان اۋعانستانعا جالپى سالماعى 1662 توننا گۋمانيتارلىق جۇك جىبەرگەن. اۋعان حالقى اش. ولار اش بولعان سايىن بوسقىن بولىپ كورشىسىنە اعىلادى. پاكىستان، يران اۋعانستاننان كەلگەن بوسقىنعا تولدى. ءار بىرەۋىندە 3 ملننان بوسقىن وتىر. ەندى وسىنشا بوسقىننىڭ 10 پايىزى، 300 مىڭ ادام عانا ورتالىق ازياعا اعىلسا نە بولادى؟ دۇرىس، حاوس بولادى. سوندىقتان ولاردىڭ ءبىزدىڭ ايماققا بوسقىن بولىپ اعىلماعانى ابزال. نە ايتقىم كەلگەنىن ءتۇسىندىڭىز دەپ ويلايمىن.
تاليباندى تىيىم سالىنعان ۇيىمدار تىزىمىنەن شىعارۋ — ونى اۋعانستاننىڭ زاڭدى ۇكىمەتى رەتىندە مويىنداۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى. بۇل قازىرگى گەوساياسي جاعدايدا قابىلداۋدى قاجەت ەتەتىن شەشىمنىڭ ءبىرى عانا. ەگەر اۋعانستانمەن ىنتىماقتاستىق ەلىمىز ءۇشىن ءتيىمدى بولسا، وندا ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ قاجەت. ساياساتتا مۇنى Realpolitik دەپ اتايدى. ەگەر ءتالىبتىڭ ورنىنا باسقا توپ بيلىكتى السا، ونىمەن دە قاتىناس ورنايدى. ساياسات دەگەن سول عوي.
