Qazaqstan bilıgı Talibandy tyiym salynǧan ūiymdar tızımınen şyǧardy degen jaŋalyqty estıgen şyǧarsyzdar. «Taliban» qozǧalysy älemnıŋ köptegen elderınde tyiym salynǧan terroristık ūiym dep tanylǧan. Bügıngı künge deiın bızde de solai edı. 2005-tıŋ nauryzynda tyiym salynǧan ūiymnyŋ tızımıne qosqan edık. Endı ony tızımnen şyǧaryp otyrmyz. Bırden «Qazaqstan bilıgı nege mūndai şeşım qabyldady» degen sūraq tuady. Jalpy, şeşım BŪŪ täjıribesıne säikes qabyldanǧan, bıraq būdan bölek te elımız üşın maŋyzǧa ie bırneşe sebebı bar dep oilaimyn.
Mūndai şeşım qabyldau qazırgı qalyptasqan saiasi şyndyqqa qarap ıske asty deuge bolady. Qalai bolǧanda da, Taliban qazır Auǧanstannyŋ bilık basyndaǧy ūiym. Ol soŋǧy ekı jylda Auǧanstanda tūǧyryn bekıte tüstı. Oǧan qarsy küşter, iaǧni köptegen laŋkestık toptar, saiasi küşter men Masud jasaqtary jetıstıkke jete almady. «Auǧanstanda inkliuzivtı ükımet qūramyn» degen Masud jasaqtary jeŋıldı desek te bolady. Bızge jäne özgelerge Auǧanstannyŋ inkliuzivtı bilıgımen qatynas ornatu äldeqaida tiımdı bolar edı, bıraq körıp otyrǧanymyzdai bilıkte tälıbter otyr. Qabyldasaq ta, qabyldamasaq ta fakt osy. Endeşe olarmen qatynas ornaidy. Ekı jylda būl şeşımsız de qarym-qatynas ornaǧan bolatyn. Endı būl şeşımnıŋ artynda qandai müdde jatuy mümkın? Osyǧan deiın aityp, jazyp kelgen oiymdy taǧy bır türtıp qoiaiyn.
Bırınşıden, Auǧanstan - Ortalyq Aziia, Ündıstan men Parsy şyǧanaǧy elderın bailanystyratyn köpır. Sondyqtan Auǧanstanmen saiasi, sauda-ekonomikalyq yntymaqtastyqty damytqymyz kelse, Talibanmen resmi kelıssöz jürgızuge tura keledı. Ärine, Auǧanstandy logistika-tranzittık baǧyt retınde qarastyru dūrys. Degenmen būl Auǧanstandaǧy tynyştyqqa da tıkelei bailanysty.
Ekınşıden, bügınde Auǧanstannyŋ negızgı sauda serıktesınıŋ alǧaşqy qatarynda bız tūrmyz. Ötken jyldyŋ özınde ekı el arasyndaǧy tauar ainalymy şamamen 1 mlrd dollardy qūraǧan. Sondai-aq Auǧanstan qazaqstandyq bidai importtauşylarynyŋ üştıgıne kıredı. Soŋǧy üş mausymda Auǧanstanǧa elımızden 1,8 mln tonnadan astam bidai men 3,5 mln tonnaǧa juyq ūn jöneltılgen. Iаǧni, bidaiymyzdy odan ärı satqymyz kelse, qaitadan tälıbtermen tıl tabysuǧa tura keledı. Sauda qatynasynda bızdıŋ üles basym, aitylǧan sannyŋ 90 paiyzy bızdıŋ eksportqa tiesılı. Al özderıŋız bıletındei sauda qatynasyndaǧy eksport ülesınıŋ basym boluy asa maŋyzdy. Auǧannyŋ kraska qosylǧan anar şyryny 250 teŋgeden är dükende tūr, 10 paiyzdy sol qūrasa kerek dep qoiaiynşy qaljyŋdap.
Üşınşıden, aimaqtaǧy tūraqtylyqty saqtau bız üşın maŋyzdy. Talibanmen beibıt kelısımde bolu kerek. Auǧanstan ekınşı Siriiaǧa ainalmas üşın diplomatiialyq jolmen Talibannyŋ saiasatyna äser etıp, beibıt proseske şaqyruǧa bolady. Diplomatiialyq qarym-qatynas ornatu — beibıt kelısımge kelıp, qaqtyǧystardyŋ aldyn aluǧa bolatyn ädıstıŋ bırı. Tälıbtıŋ jauy syrtta emes, ışte. Qazırgı Auǧanstan qoǧamy dıni jäne etnikalyq qaqtyǧystar oşaǧyna ainalǧan. Qyryq pyşaq qyryq mln auǧandy tatulastyru mümkın emes te bolar. Degenmen olarda tynyştyq bolǧany dūrys. Ortalyq Aziia ortaq üiımız. Al körşıŋnıŋ üiı örtenıp jatsa, jalyny şarpyp ketuı de ǧajap emes. Onyŋ üstıne bufer bolyp būrynǧydai Ortalyq Aziia men Auǧanstan arasynda «Soltüstık alians» (NATO-men şatastyrmaŋyz) küşterı de tūrǧan joq.
Törtınşıden, su mäselesı bar. «Köş-Tepa» su arnasyn salyp jatqan tälıbter älemdegı bırde-bır su qatynasyna qatysty qūjatqa qol qoimaǧan, konvensiiany moiyndamaǧan. Ortalyq Aziiada su kürdelı mäselege ainaluda. Aldaǧy taŋda su üşın qiyn kelıssözder ötedı. Kürdelı kelıssözder. Aman bolsaq oǧan da kuä bolamyz. Ol kelıssöz ışınde tälıbterdıŋ de bolary anyq. Sebebı transşekaralyq özender arteriiasynyŋ bır bölıgı solardyŋ aumaǧymen ötedı. Onyŋ bızge tıkelei qatysy bolmasa da, Ortalyq Aziiaǧa qatysy bar. Körşılerımızde su azaisa, bızde de azaiady. Sol sebeptı qazırden bailanysty küşeitu maŋyzdy.
Talibandardyŋ baqylauynda ömır süretın halyqqa gumanitarlyq kömek körsetuge de jol aşady. Būl öz kezegınde aştyq, ındet siiaqty gumanitarlyq daǧdarystardyŋ aldyn aluǧa kömektesedı. Mysaly, soŋǧy derekter boiynşa Auǧanstandaǧy jer sılkınısı kezınde Qazaqstan Auǧanstanǧa jalpy salmaǧy 1662 tonna gumanitarlyq jük jıbergen. Auǧan halqy aş. Olar aş bolǧan saiyn bosqyn bolyp körşısıne aǧylady. Päkıstan, İran Auǧanstannan kelgen bosqynǧa toldy. Är bıreuınde 3 mlnnan bosqyn otyr. Endı osynşa bosqynnyŋ 10 paiyzy, 300 myŋ adam ǧana Ortalyq Aziiaǧa aǧylsa ne bolady? Dūrys, haos bolady. Sondyqtan olardyŋ bızdıŋ aimaqqa bosqyn bolyp aǧylmaǧany abzal. Ne aitqym kelgenın tüsındıŋız dep oilaimyn.
Talibandy tyiym salynǧan ūiymdar tızımınen şyǧaru — ony Auǧanstannyŋ zaŋdy ükımetı retınde moiyndau degendı bıldırmeidı. Būl qazırgı geosaiasi jaǧdaida qabyldaudy qajet etetın şeşımnıŋ bırı ǧana. Eger Auǧanstanmen yntymaqtastyq elımız üşın tiımdı bolsa, onda yntymaqtastyqty damytu qajet. Saiasatta mūny Realpolitik dep ataidy. Eger tälıbtıŋ ornyna basqa top bilıktı alsa, onymen de qatynas ornaidy. Saiasat degen sol ǧoi.
Ūqsas jaŋalyqtar
