Qazaqstan bıligi Talıbandy tyıym salynǵan uıymdar tiziminen shyǵardy degen jańalyqty estigen shyǵarsyzdar. «Talıban» qozǵalysy álemniń kóptegen elderinde tyıym salynǵan terrorıstik uıym dep tanylǵan. Búgingi kúnge deıin bizde de solaı edi. 2005-tiń naýryzynda tyıym salynǵan uıymnyń tizimine qosqan edik. Endi ony tizimnen shyǵaryp otyrmyz. Birden «Qazaqstan bıligi nege mundaı sheshim qabyldady» degen suraq týady. Jalpy, sheshim BUU tájirıbesine sáıkes qabyldanǵan, biraq budan bólek te elimiz úshin mańyzǵa ıe birneshe sebebi bar dep oılaımyn.
Mundaı sheshim qabyldaý qazirgi qalyptasqan saıası shyndyqqa qarap iske asty deýge bolady. Qalaı bolǵanda da, Talıban qazir Aýǵanstannyń bılik basyndaǵy uıym. Ol sońǵy eki jylda Aýǵanstanda tuǵyryn bekite tústi. Oǵan qarsy kúshter, ıaǵnı kóptegen lańkestik toptar, saıası kúshter men Masýd jasaqtary jetistikke jete almady. «Aýǵanstanda ınklıýzıvti úkimet quramyn» degen Masýd jasaqtary jeńildi desek te bolady. Bizge jáne ózgelerge Aýǵanstannyń ınklıýzıvti bıligimen qatynas ornatý áldeqaıda tıimdi bolar edi, biraq kórip otyrǵanymyzdaı bılikte tálibter otyr. Qabyldasaq ta, qabyldamasaq ta fakt osy. Endeshe olarmen qatynas ornaıdy. Eki jylda bul sheshimsiz de qarym-qatynas ornaǵan bolatyn. Endi bul sheshimniń artynda qandaı múdde jatýy múmkin? Osyǵan deıin aıtyp, jazyp kelgen oıymdy taǵy bir túrtip qoıaıyn.
Birinshiden, Aýǵanstan - Ortalyq Azııa, Úndistan men Parsy shyǵanaǵy elderin baılanystyratyn kópir. Sondyqtan Aýǵanstanmen saıası, saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyqty damytqymyz kelse, Talıbanmen resmı kelissóz júrgizýge týra keledi. Árıne, Aýǵanstandy logıstıka-tranzıttik baǵyt retinde qarastyrý durys. Degenmen bul Aýǵanstandaǵy tynyshtyqqa da tikeleı baılanysty.
Ekinshiden, búginde Aýǵanstannyń negizgi saýda seriktesiniń alǵashqy qatarynda biz turmyz. Ótken jyldyń ózinde eki el arasyndaǵy taýar aınalymy shamamen 1 mlrd dollardy quraǵan. Sondaı-aq Aýǵanstan qazaqstandyq bıdaı ımporttaýshylarynyń úshtigine kiredi. Sońǵy úsh maýsymda Aýǵanstanǵa elimizden 1,8 mln tonnadan astam bıdaı men 3,5 mln tonnaǵa jýyq un jóneltilgen. Iaǵnı, bıdaıymyzdy odan ári satqymyz kelse, qaıtadan tálibtermen til tabysýǵa týra keledi. Saýda qatynasynda bizdiń úles basym, aıtylǵan sannyń 90 paıyzy bizdiń eksportqa tıesili. Al ózderińiz biletindeı saýda qatynasyndaǵy eksport úlesiniń basym bolýy asa mańyzdy. Aýǵannyń kraska qosylǵan anar shyryny 250 teńgeden ár dúkende tur, 10 paıyzdy sol qurasa kerek dep qoıaıynshy qaljyńdap.
Úshinshiden, aımaqtaǵy turaqtylyqty saqtaý biz úshin mańyzdy. Talıbanmen beıbit kelisimde bolý kerek. Aýǵanstan ekinshi Sırııaǵa aınalmas úshin dıplomatııalyq jolmen Talıbannyń saıasatyna áser etip, beıbit proeske shaqyrýǵa bolady. Dıplomatııalyq qarym-qatynas ornatý — beıbit kelisimge kelip, qaqtyǵystardyń aldyn alýǵa bolatyn ádistiń biri. Tálibtiń jaýy syrtta emes, ishte. Qazirgi Aýǵanstan qoǵamy dinı jáne etnıkalyq qaqtyǵystar oshaǵyna aınalǵan. Qyryq pyshaq qyryq mln aýǵandy tatýlastyrý múmkin emes te bolar. Degenmen olarda tynyshtyq bolǵany durys. Ortalyq Azııa ortaq úıimiz. Al kórshińniń úıi órtenip jatsa, jalyny sharpyp ketýi de ǵajap emes. Onyń ústine býfer bolyp burynǵydaı Ortalyq Azııa men Aýǵanstan arasynda «Soltústik alıans» (NATO-men shatastyrmańyz) kúshteri de turǵan joq.
Tórtinshiden, sý máselesi bar. «Kósh-Tepa» sý arnasyn salyp jatqan tálibter álemdegi birde-bir sý qatynasyna qatysty qujatqa qol qoımaǵan, konvenııany moıyndamaǵan. Ortalyq Azııada sý kúrdeli máselege aınalýda. Aldaǵy tańda sý úshin qıyn kelissózder ótedi. Kúrdeli kelissózder. Aman bolsaq oǵan da kýá bolamyz. Ol kelissóz ishinde tálibterdiń de bolary anyq. Sebebi transshekaralyq ózender arterııasynyń bir bóligi solardyń aýmaǵymen ótedi. Onyń bizge tikeleı qatysy bolmasa da, Ortalyq Azııaǵa qatysy bar. Kórshilerimizde sý azaısa, bizde de azaıady. Sol sebepti qazirden baılanysty kúsheıtý mańyzdy.
Talıbandardyń baqylaýynda ómir súretin halyqqa gýmanıtarlyq kómek kórsetýge de jol ashady. Bul óz kezeginde ashtyq, indet sııaqty gýmanıtarlyq daǵdarystardyń aldyn alýǵa kómektesedi. Mysaly, sońǵy derekter boıynsha Aýǵanstandaǵy jer silkinisi kezinde Qazaqstan Aýǵanstanǵa jalpy salmaǵy 1662 tonna gýmanıtarlyq júk jibergen. Aýǵan halqy ash. Olar ash bolǵan saıyn bosqyn bolyp kórshisine aǵylady. Pákistan, Iran Aýǵanstannan kelgen bosqynǵa toldy. Ár bireýinde 3 mlnnan bosqyn otyr. Endi osynsha bosqynnyń 10 paıyzy, 300 myń adam ǵana Ortalyq Azııaǵa aǵylsa ne bolady? Durys, haos bolady. Sondyqtan olardyń bizdiń aımaqqa bosqyn bolyp aǵylmaǵany abzal. Ne aıtqym kelgenin túsindińiz dep oılaımyn.
Talıbandy tyıym salynǵan uıymdar tiziminen shyǵarý — ony Aýǵanstannyń zańdy úkimeti retinde moıyndaý degendi bildirmeıdi. Bul qazirgi geosaıası jaǵdaıda qabyldaýdy qajet etetin sheshimniń biri ǵana. Eger Aýǵanstanmen yntymaqtastyq elimiz úshin tıimdi bolsa, onda yntymaqtastyqty damytý qajet. Saıasatta muny Realpolitik dep ataıdy. Eger tálibtiń ornyna basqa top bılikti alsa, onymen de qatynas ornaıdy. Saıasat degen sol ǵoı.
