Tıl – ūlttyŋ jany, qany, jüregı, namysy. Tılı joǧalǧan eldıŋ köp ūzamai özı de joǧalary anyq. Sebebı ana tılsız ömır süru – qasıret. Tıldık reforma – ruhani jaŋǧyrudyŋ memleket retınde jaŋarudyŋ bır joly. Degenmen, mūndai özgerıstı qabyldamas būryn bızge tyŋǧylyqty daiyndyq pen jetılgen älıpbi qajet.
Jalpy qazaq tılın reformalau aiasynda Prezident öz şeşımın 2019 jyly bas qalada ötken Qoǧamdyq senım Ūlttyq keŋesınıŋ otyrysynda aitqanyn eske salamyz. Sol sätte Memleket basşysy būl mäselege asyǧys jol berılmeitının, barlyq jaǧynan jan-jaqty taldau men özındık pysyqtau kerektıgın eskertıp öttı.
İä, rasynda, bızdıŋ qoldanystaǧy kirillisa älıpbiın latynǧa auystyrudyŋ özı bırşama jūmys. Degenmen, tıldıŋ, eldıŋ jaŋǧyruyn qalasaq, bızge qazaq tılın reformalau kerektıgın oilauymyz kerek.
Memleket basşysy öz sözınde ūlttyŋ erteŋı üşın mūndai taǧdyrly mäselede ügıt-nasihat pen qandai da bır jeŋıldıkterdıŋ qabyldanbaitynyn da atap öttı. Demek reformalar men modernizasiia tek qazaq tılıne qatysty bolmaq.
Bırneşe jyl boiy qazaq tılınıŋ alfavit jüiesın latyn älıpbiıne auystyru keŋınen talyqlanyp, qyzu talasqa tüsken. Negızınen latyn qarpıne köşu jūmystary 2023 jyldan 2031 jylǧa deiın qarqyndy türde jüzege asyryluy tiıs bolǧan. Alaida künı bügınge deiın būl ıs tyŋǧylyqty tekserıste.
Latyn qarpıne köşudıŋ maŋyzy men mänı qandai?
Qazaq tılın reformalau bırqatar qajettılıktıŋ saldarynan tuyndaǧan bolatyn. Eŋ äuelı latyn älıpbiın qoldanysqa engızu ǧylym jäne bılımnıŋ aǧylşyn tılınde boluy üşın qajet edı. , kompiuter tılınıŋ latyn älıpbiı negızınde jasaluy.
Sondai-aq älem elderınde, anyǧyraq, Türkiiada, Türkımenstanda, Äzırbaijanda men körşıles Özbekstan memleketterınde latyn älıpbiın engızu täjıribesı bar ekenın eskergen jön. Latyn qarpıne köşpesten būryn halyqtyŋ, eldıŋ pıkırıne qūlaq türgen abzal. Sebebı bız demokratiialyq memleket bolǧannan soŋ bız üşın halyqtyŋ da şeşımı maŋyzdy.
Bızdıŋ tılımızde dūrys jazu mädenietı qataŋ saqtalǧan. Latyn qarpın qoldanysqa engızbesten būryn Prezidentımızdıŋ de eŋ basty nazar audarar tūsy osy bolsa kerek-tı. Sebebı qazaq tılıne tän dybystar men ärıpter – bızdıŋ ūlttyq qūndylyqtarymyz sekıldı közdıŋ qaraşyǧyndai saqtaluy tiıs. Bügınde tıl reformasyndaǧy eŋ maŋyzdysy da ärı eŋ özektısı de däl osy jazu mädenietınıŋ saqtaluy bolyp otyr.
Būl tūsta tüsınu kerek maŋyzdy mäsele bar. Iаǧni qazaq tılın latyn älıpbiıne auystyru, ony köşıru jai ǧana taŋba auystyru emes! Ol tıldıŋ ömırşeŋdıgın, erteŋın saqtap qaludyŋ qamy. Älemdegı kez kelgen memlekettıŋ tıldık reformasy däl jazu reformasy arqyly jüzege asyrylyp otyratynyna nazar audaru qajet. Mysaly düniejüzınde sūranysqa ie bolyp jatqan aǧylşyn tılı ekenı aitpasa da belgılı. Küllı älemnıŋ qajetıne jaraǧan aǧylşynnyŋ reformasyna köz jügırteiık. Reformalau barysynda bırınşıden, jazu erejelerı ünemı özgerıske ūşyrap otyrǧan. Şet tılınen engen terminderdıŋ bärı derlık aǧylşyn tılınıŋ öz erejesıne sai bekıtılıp otyr. Reformaǧa ūşyraǧan özge tılderde de däl solai. Taǧy bır mysal retınde fransuz tılınıŋ reformasyn qaraiyq. Fransuz tılınde emle erejelerge özgerıster bırneşe ǧasyr būryn engızılıp, HH ǧasyrdyŋ 90-jyldaryna deiın özgerıske ūşyraǧan. Ol tılge tän emes kırme sözder igerılıp, tıldıŋ dybystaluyn saqtap, türlı diakritikalyq belgıler qosylyp, özgerıster engen. Būl – oryndy qūbylys.
Eger osyndai reformalar jüzege asyp tūrmasa tıl zaman talabynan qalady. Naqtyraq aitsaq jazu ünemı jetılıp otyruy tiıs. Äitpese tıl de, memleket te zaman köşınen qalys qalyp, damyǧan qoǧamǧa ılese almaidy.
Latyn älıpbiıne köşudıŋ igı bastamalary qandai?
Tıldı reformalau älıpbidı özgertıp qoiumen ǧana şektelmeidı.Osy tūsta «tärbie – tal besıkten» degen sözdı qoldanǧymyz keledı. Jaŋa terminder men tıldı ǧylymǧa ainaldyra otyryp, türlı tuyndylardy, san-aluan şyǧarmalardy qazaq tılınde körkemdep, tıldı därıpteu maqsatynda öskeleŋ ūrpaqqa tıldı meŋgertu, jaŋa älıpbidı barynşa oŋai jolmen ūǧyndyratyn jobalardy daiyndau qolǧa alynu qajet.
Jazu reformasyna bailanysty ǧalymdar, mamandar bırneşe jyldan berı belsendı türde jūmystar atqaryp keledı. Qazır jetıldırılgen älıpbi nūsqasy daiyndaldy.
Bügınde memlekettık mekemelerde, qala köşelerınde, dükenderde, sauda oryndarynda ataulardy, jarnamalyq qaǧazdardy, resmi aqparattardy latynşa jazyp, ılıp qoiu belsendı jürgızılıp jatyr.
Ūqsas jaŋalyqtar
