اشارشىلىق ناۋبەتى پەن قۋعىن-سۇرگىن زۇلماتى تۇتاس ەلدى شايقالتىپ، تەڭسەلتىپ ءوتتى. قۇردىمعا كەتكەندەر، جوقتاۋسىز وتكەندەر، سۇيەكتەرى ءار قيىردا قالعاندار تۋرالى قانشا ايتساق تا، شىندىق اششى. سونداي اۋلەتتىڭ ۇرپاقتارى «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىندا دا كەزدەسەدى. سىرىن ايتقاندار بار، ايتپاي ىشىنە جيىپ قالعاندار بار. بىرەۋدى ايتتىڭ دەپ سوگۋگە، ايتپادىڭ دەپ ايىپتاۋعا كەلمەيدى. ءار اۋلەت كەشكەن ازاپ - بولاشاققا ساباق. «ادىرناداعى» ارىپتەستەر دە ۇلى تراگەديانىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە بىلگەندەرىن ورتاعا سالادى.
ارمان اۋباكىر: اشارشىلىقتى كورگەن حالىقتىڭ ۇرپاعى جەمقورلىققا بەيىم بە؟
مەنىڭ ارعى ناعاشى اتام (ناعاشى اتامنىڭ اكەسى) سىدىعالى باي ادام بولعان ەكەن. مىڭعىرعان مالى بار. رەپرەسسياعا ۇشىراعان. ات باسىنداي التىنى بولىپتى. ول كەزدە باي كىسىلەر ات باسىنداي التىن ۇستايدى ەكەن. سونداي جازىلماعان ءداستۇر بولعانعا ۇقسايدى. قۋدالاناتىنى بەلگىلى بولعان سوڭ سىدىعالى بابامىز رىسباي اتامىزدى وزىمەن بىرگە جەتەلەپ الىپ بارىپ، التىندى ەلسىز دالاعا جاسىرىپ كومىپتى. سىدىعالى بابامىز جەر ايدالىپ، سوڭىنان اتىلىپ كەتكەن ءتارىزدى. سول ۇستالىپ كەتكەننەن كەيىن قايدا، قاشان وپات بولعانىن دا ەشكىم بىلمەيدى، تەك امان قالماعانى انىق.
كەيىنىرەك زامان تىنىشتالا باستاعاندا رىسباي اتامىز الگى التىندى ىزدەپ، اكەسىمەن بىرگە كومگەن جەردى قازادى. بىراق تاپپايدى. اينالاسىن دا قالدىرماي ىزدەپ، كوپ ۋاقىت جوعالتادى. مۇلدە تابا المايدى. “التىن كوشەدى” دەگەن ءسوز بار. “كوشىپ كەتكەن بولار” دەپ ناعاشى اتامىز بەن انامىز اڭگىمەلەسىپ وتىرعانىن تالاي قۇلاعىم شالدى. ءبارى دە مۇمكىن. تاعى ءبىر كۇدىكتەرى بار ەدى. “جەرمەن اينالىساتىن كارىستەر تاۋىپ العان سياقتى”. سەبەبى، كارىستەردىڭ ىشىندەگى ءبىر وتباسى كۇرت بايىپ كەتكەن. مۇنىڭ ءبارى تەك كۇمان، كۇدىك قانا. ناقتىسىن ەشكىم بىلمەيدى.
رىسباي اتامىز دا وتە ەڭبەكقور بولدى. قۇداي قوسقان قوساعى سارا اپامىزدان ەرتە ايرىلىپ قالسا دا، جۇيەلى ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا مال-جان جيناپ، ءوز جاعدايىن جاساپ الدى. بىراق قايتىس بولعان سوڭ ەڭبەككە بەيىم بولماي وسكەن ۇلدارى اتا مۇراسىن ۇستاپ تۇرا المادى.
“اكەنىڭ مالى بالاعا مال بولمايدى” دەگەن راس ەكەن. ناعاشىلاردىڭ اۋىلىندا سىدىعالى بابامىزدىڭ جاسىرىپ كەتكەن ات باسىنداي التىنىڭ تاۋىپ الساق قوي دەپ ارماندايتىندار ءالى دە بار كورىنەدى.
اكەم جاعىنان ءوز تۋىستارىمنىڭ كوبى الماتىدا تۇرادى. ازبىز. سەلدىرەپ قالعانبىز. از بولعان سوڭ دا الىس اعايىندارمەن دە ارالاسامىز. سەبەبى نە؟ سەبەبى، سول باياعى رەپرەسسيا، جاندايشاپتاردىڭ ۇجىمداستىرۋى. اتالارىمىز قاراعاندى وبلىسىنىڭ بۇعىلى-تاعىلى تاۋىنىڭ باۋرايىندا تۇرعان ەكەن. ءبىزدىڭ اۋلەت 1928 جىلى جاپپاي تاركىلەۋگە ۇشىراعان. ول جاقتا مالدان باسقا كاسىپ جوق. بارىنان ايرىلعان اۋباكىر اتامىز شوقپار ستانتسياسىنا كوشىپ بارعان. سوندا كۇليا اجەمىزبەن وتاۋ قۇرعان. پاروۆوز ايداپ، سونى كاسىپ ەتكەن. II دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارى اتامىز ۇرىس دالاسىنا قاجەتتى جۇكتەردى جەتكىزەتىن پاروۆوز جۇرگىزۋشىسى بولعانىن، نەبىر قاۋىپتى ساتتەردى باستان كەشكەنىن اكەم مارقۇم ايتىپ وتىرۋشى ەدى.
قۋعىن-سۇرگىن، اشارشىلىق جىلدارى بۇكىل تۋعان-تۋىستار بەت-بەتىمەن كوشكەن. شەتەل اسقاندارى دا جەتەرلىك. ءبىزدىڭ اعايىندار ءبىر اۋىل بولىپ قىرعىزستاندا تۇرادى دەگەندى ەستىگەنمىن. كورىپ وتىرعانىمىزداي، بۇل وتارلاۋدىڭ سالدارى قازاقتىڭ ءاربىر وتباسىعا ءوز سالقىنىن، زاردابىن تيگىزگەن.
قايماقتارىمىزدى جاپپاي اتۋ جازاسىنا كەسىپ ءبىر جويدى، اشارشىلىق ارقىلى ۇلتتىق گەنوتسيدكە ۇشىراتتى. مۇنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ دامۋىن ونداعان ەمەس، جۇزدەگەن جىلدارعا كەرى شەگىندىردى دەسەك، ارتىق ايتقانىمىز ەمەس.
اشارشىلىقتى باستان كەشكەن حالىقتىڭ ۇرپاعى جەمقورلىققا بەيىم، كوزى تويمايدى، اشتىق ءتۇپساناسىندا قالىپ قويعان، قاتىگەزدىك ادام بويىنداعى جىرتقىشتىق قاسيەتتەردى وياتادى، قازىر نەبىر سۇمدىقتاردى ەستىپ جاعا ۇستايمىز. قالا بەردى، قازاقتاردىڭ كوبى باسپاناسىز قاڭعىپ ءجۇر. ولار دامۋ ءۇشىن ەمەس، ءبىر كۇندى ءبىر كۇنگە جالعاۋ ءۇشىن، تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەسىپ ءومىر سۇرەدى. ال قالىپتاسىپ قويعان وزگە ۇلتتار تەك دامۋدىڭ قامىنا بەلسەنە كىرىسىپ كەتكەلى قاشان؟!
دەگەنمەن، ۇلت ءۇشىن ءوز باستارىن بايگەگە تىككەن الاش قايراتكەرلەرى بولماعاندا ءالى كۇنگە تاۋەلسىزدىكتىڭ دە نە ەكەنىن بىلمەس پە ەدىك. ازاتتىعىمىز ءۇشىن سول ارىستاردىڭ رۋحىنىڭ الدىندا شەكسىز قارىزدارمىز. بارلىق ۇلى بابالارىمىزدىڭ رۋزىنا تاعزىم ەتەمىز!
بۇگىن الماتىداعى قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ەسكەرتكىشىنە “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالىنىڭ ۇجىمى بولىپ بارىپ، تاعزىم ەتتىك. كوك تۋىمىزدى جەلبىرەتىپ، الاش ارىستارىنىڭ پورترەتتەرىن الىپ شىقتىق، قۇرمەت كورسەتىپ گۇل شوقتارىن قويدىق. ءبىز بابالار ەرلىگىن ماڭگىلىككە ۇمىتپايمىز!
سەرىك جولداسباي: اتالارىمىزدى قىرعىز اعايىندار اشتىقتان قۇتقارىپ قالدى
اتام جولداسباي مەن اجەم زيبا 1932 جىلدىڭ ناۋبەتىندە جامبىل وبلىسىنا قاراستى تالاس اۋدانىنان قىرعىز ەلىنە بارىپ امان قالىپتى. اجەمنىڭ ايتۋىنشا، كەيبىر ادامدار قۇنداقتاعى بالاسىن سۋعا اعىزىپ تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعان كورىنەدى.
الايدا اتام مەن اجەم قۇنداقتاعى ابيىربەك كوكەمىزدى سۋعا اعىزباي، قىرعىز جەرىنە وزدەرىمەن الىپ بارىپتى. اشارشىلىق ءوز تۋعان بالاسىن سۋعا اعىزۋعا دەيىن ءماجبۇر ەتكەنىن قازىر ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. بىراق ەل اراسىندا بۇدان دا وتكەن سۇمدىقتار بولدى.
شىنى كەرەك، كوپشىلىگىمىز اشارشىلىقتىڭ زۇلماتىن تۇسىنە بەرمەيمىز. زۇلماتتى جان جۇرەگىمىزبەن سەزىنۋ ءۇشىن كوركەم جانە دەرەكتى فيلمدەر ءتۇسىرىلۋى كەرەك. سونداي-اق ۇكىمەت اشارشىلىقتى حالىقارالىق دەڭگەيدە گەنوتسيد دەپ تانۋى قاجەت. بۇل جۇمىستاردى الداعى ۋاقىتتا جاساپ، جوعىمىزدى تۇگەندەيمىز دەگەن سەنىمدەمىن.
ال مەن ءوز باسىم جولداسباي اتام مەن زيبا اجەم سياقتى مىڭداعان قازاقتى اشتىقتان امان الىپ قالعان قىرعىز حالقىنا العىس ايتامىن. ەگەر قىرعىز حالقى سول كەزدە قازاققا قارايلاسپاعاندا بالكىم، ءبىز بۇل دۇنيەنىڭ جارىعىن كورمەس پە ەدىك. سوندىقتان دا قازاق پەن قىرعىزدىڭ اراسىنداعى كەيبىر داۋعا بولا ايىر قالپاقتى اعايىننىڭ جاقسىلىعىن ۇمىتىپ كەتۋگە بولمايدى دەپ ويلايمىن.
مەنىڭ اتام مەن اجەم سياقتى مىڭداعان قازاقتى قىرعىزدار اشتىقتان قۇتقارىپ قالدى. قازىر ولاردىڭ ۇرپاقتارى ميلليوننان اسىپ كەتكەن شىعار. ايتەۋىر ابيىربەك كوكەمنەن ساعىندىق، ساعىندىقتان تالشىن، توميريس جانە ايبار ەسىمدى ۇل قىز قالدى.
