HHI ǧasyr basyndaǧy bızdıŋ keibır ǧalymymyz aŋqau, aşyq köŋıldı halqymyzdyŋ mınezın būzǧan, saf taza sanasyn ulap, ötırık söileu men qulyq-sūmdyqqa üiretken HIH ben HH ǧasyr basyndaǧy dümşe, nadan moldalardan aiyrmasy az. Olai deitın sebep: «Alaş» qozǧalysynyŋ tarihyn tereŋ zerttep bılmei, Alaş arystarynyŋ bai mūrasyn tügel oqyp-toqymai-aq, Alaş turaly «bılgenı bır toǧyz, bılmegenı toqsan toǧyz» bola tūra, özderın alaştanuşymyn dep jürgen bıraz azamat, zamandasymyz, tıptı ärıptesımız Alaş tarihyn, Alaş mūrasyn, Alaş arystarynyŋ asyl sözderın tyŋdauşylarynyŋ köŋılıne qarap, yǧyna jyǧylyp, būrmalaudy ädetke ainaldyrdy.
Älihan Bökeihan - 1847 jyly bırjola ydyrap, Resei imperiiasynyŋ otaryna ainalǧan Qazaq handyǧynyŋ jer aumaǧy men üiındısı üstınen qazırgı Qazaq ūlttyq memleketınıŋ tuyn qaita köterıp, şekarasyn sonau 1910 jyly anyqtap, 1917-1920 jyldary belgılep, 2,5 jyldai zamanaui Qazaq elınıŋ tūŋǧyş basşysy - prezidentı bolǧan, ūlt tarihyna altyn ärıptermen jazylatyn şynaiy tarihi tūlǧa. «Alaş» qairatkerlerınıŋ HH ǧasyr basynda töte jazumen jaryq körgen mūrasyn jinap, kıtap, jinaq etıp basyp şyǧaru nemese, TMD keŋıstıgınde mūraǧattardyŋ şaŋ basqan qorlaryn aptalap, ailap qazbalap qazyp, zerttemei-aq, är jerden alǧan derek-aiǧaqtar negızınde bırlı-jarym maqala jazu – bır basqa. Ondai ısten soŋ özın «alaştanuşymyn» dep auyz toltyryp aituǧa tym erteleu. Jinalǧan sol aiǧaq-derek, asyl mūrany 10-daǧan jyl zerttep, saralap, salmaqtap, oi tezısınen ötkızıp, berık tūjyrymǧa kelu tıptı basqa ıs. Mıne osydan keiın ǧana alaştanuşymyn aituǧa moraldyq, ǧylymi qūqyŋ bolar ma edı. Älihan babamyzdyŋ tuǧanyna 150 jyl tolǧan mereitoiy jylynda älihantanuşylarbittei qaptap ketken bolsa, Ahmet Baitūrsynūlynyŋ ötken jylǧy mereitoiynda ahmettanuşy ǧalymdar da däl solai qaptap ketkenıne kuä boldyq. Jeke özımnıŋ baiqauymşa, soŋǧy 4-5 jyldan berı Älihan babamyzdyŋ bai mūrasyn qoia tūryp, bırde-bır şyǧarmasyn şūqyp tūryp oqymai-aq, är jerden üzıp-jaryp oqyǧan ösiet sözderın öreskel būrmalap, ūlt kösemın dınşıl etıp körsetpek äreketter jalǧasyp keledı. Osyǧan deiın osyndaiarandatu, ūlt müddesıne qaişy, ūlttyq bırlıgı men keleşegıne qarsy ıs-äreketterden eldı bittei qaptaǧan islamdy jamylǧan dıni sektalardyŋ ökılderınıŋ qoltaŋbasy baiqalatyn. Mysalǧa bıreuı «Älihan Ahmetke türmeden jazǧan bır hatynda auyz bekıtuge däm bolmai qara sumen bekıttım» dep Älihan babamyzǧa naqaq aiyp, aşyqtan-aşyq jala jauyp,Älihanǧa oraza ūstatpaq boldy. Taǧy bıreuler Alty Alaş kösemınıŋ «halyqqa, ūltyna qyzmet etu bılımnen emes, mınezden» degen sözınen «mınezden» degenın «imannan» dep būrmalap, endı ony tıptı dınşıl etıp, islamǧa tırep qoidy. Al soŋǧy kezde ūlt kösemınıŋ sözderın būrmalauǧa islam sektanttary qalyp, alaştanuşymyn dep jürgen bıraz ǧalym «bılek sybana» kırıskenın körıp otyrmyz.Sondai alaştanuşynyŋ bırı medreseden, odan qalsa auyl moldasynan qara tanyp şyqqan «Alaş» arystarynyŋ bırın qaldyrmai qūran sörelerın jatqan bıletın dındär etıp şyǧardy;1930-jyldardaǧy jappai quǧyn-sürgın kezınde Mırjaqypty 1,5 jyl nemese 18 ai 25 şarşy sm türmede ūstady,25 myŋ «Alaş» arysyn «dın jolynda qūrban» ettı. Jaraidy, ol mäselenı «Adyrna» portalyndaǧy pıkırtalasta bıraz aşyq talqyladyq. Odan 1-2 jyl būryn özın tarih ǧylymdarynyŋ doktorymyn dep tanystyratyn tanymal alaştanuşy ǧalym, aty-jönın aitpai-aq qoiaiyn, Exclusiv.kz multi-media portalyna bergen sūhbatynda Säken Seifullindı naǧyz alaş qairatkerı, Qazaq keŋestık autonomiiasy halyq komissarlar keŋesınıŋ töraǧasy, iaǧni qazırşe premer-ministr qyzmetındejürgenınde «Alaş» arystarynyŋ tapsyrysymen keŋestık qazaq armiiasyn, qazaq milisiiasyn qūryp, Qazaq elınıŋ öz aqşasyn şyǧardy, aqşa Säkennıŋ qoltaŋbasymen şyqty dep sairap berıptı! Men oǧan kezınde sol portalda jauabyn bergenmın. Al filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Aigül hanym Ismaqovany öz basym syilaimyn, Alaş ädebietın zerttegen, Alaş ideiasy men qairatkerlerın nasihattauǧa eleulı üles qosyp jürgen ǧalym dep sanaimyn. Alaida Aigül hanymnyŋ bır jas auditoriiaǧa bergen bır därısın tyŋdap, qatty köŋılım qalǧanyn jasyra almaimyn. Aigül hanym da ötken jolǧy jas alaştanuşy men odan būrynǧy sektantardy sözbe-söz qaitalaidy. Älihan, Ahmet, Mırjaqyptar medresede nemese auyldyŋ dümşe moldasynan dınge sonşa qūştar bolǧannan oqyǧan joq, qazaqşa mektep ataulynyŋ bolmauynan, qazaqşa hat tanu üşın ǧana oqydy. Dınge qūştar bolsa, Nauan hazıret siiaqty Būqara, Samarqand, Stambulǧa baryp dıni bılımınen nege tolyqtyrmady? Ekınşıden, Älihan, Ahmet, Mırjaqyptar özderınıŋ bır-bırıne jazǧan hattaryn, şyǧarmalaryn «Bısmillä rahman rahimnen» bastaǧan emes. «Qazaq», «Saryarqa» gazetterınde bır-bırıne degen alǧys, yqylas, ıltipattaryn «Täŋırı jarylqasyn aitamyn!» dep bıldıretının kım terıske şyǧara alady?!? «Täŋırı jarylqasyn» degenı büirekterı Täŋırge būryp tūrǧanyn jäne islamnan terıs ainalǧanyn bıldırmeidı. Älihan Bökeihannyŋ S.-Peterbordaǧy Orman institutynda oquymen qatar, imperator universitetınıŋ zaŋ fakultetı kursyn 1893 jyly Leninmen bırge ekstern türınde tapsyrdy degen mälımettı alǧaş ret körnektı Alaş arysy Älımhan Ermekūlynyŋ 1992 jyly Jezqazǧanda kıtapşa bolyp şyqqan bır äŋgımesınen alyp özım jazǧanmyn. Bıtırdı dep dıttep emes, «Älımhannyŋ aituynşa» dep jazdym. Bıraq S.-Peterbordaǧy tarihi mūraǧattan Leninnıŋ diplomy bar da, Älihannyŋ zaŋ fakultetı kursyn ekstern bıtırgenın rastaityn ne qūjat, ne diplomyn taba almadym. Sol sebeptı men Älihandy «zaŋger» deudı qoidym. Aigül hanym bolsa, Älihandy Lenin ǧana emes, Troskii de oqyǧan universitettı ekstern bıtırdı deidı. Eŋ qyzyǧy Troskiidıŋ Odessa qalasyndaǧy äulie Pavel uchilişesınen basqa joǧarǧy bılımı joq, al Lenin – S.-Peterbodaǧy imperator universitetınde oqyǧan emes, zaŋ fakultetı kursyn tyŋdap, ekstern türde tapsyryp diplom alǧan, al Qazan universitetınıŋ zaŋ fakultetınde oqyp jürgen kezınde quylǧan. Alaida mäsele onymen bıtpeidı. Osy künı qazaqtan şyqqan orys tıldı bırqatar azamat bar. Onyŋ ışınde äsırese közge tüsetını – Äljan İsmagulov degen azamat, tek internet portalynda ǧana jasaityn jaŋa kommunistık partiianyŋ kösemı, M. Şoqaidy nasist, keŋes odaǧyn satqan, Nasistık Germaniianyŋ itarşysy dep aiyptaidy. Tik-Tok pen İnstagramda jeke paraqşalary bar Azamat degen taǧy bıreu danyşpan Ukrainaǧa basyp kırgen Reseidıŋ şaşbauyn köterıp, keŋes odaǧyn aŋsaidy. Ekeuınıŋ de öz elınde taltaŋdap jüruıne qaraǧanda, ekeuı de arnaiy qyzmettıŋ jobalary emes pe degen küdık tuady. Bıraq qai el – Reseidıŋ be, älde Qazaqstannyŋ arnaiy qyzmetı tūr ma, ony kesıp aitu qiyn. Mıne, būl jaǧdai qazırgı Qazaq elınde täuelsızdıktıŋ 32 jylynda bilıktıŋ eşqandai ūlttyq ideologiia jürgızbeuınıŋ nätijesı, auyr saldary ekenıne eş kümän joq. Sol sebeptı bügıngı qazaq qoǧamy ūlttyq sana-sezımımen keşegı keŋes odaǧynda jūrtta qalǧan küi keşude. Bız Keŋes däuırınde jazylǧan jalǧan tarihymyzdyŋ şyrmauynan älı şyqpaǧan halyqpyz. Bız mädenietınen, tılınen jartylai airylǧan, töl tarihyn bılmeitın, bolaşaǧyna jeteleitın baǧyt-baǧdary joq adasqan, äbden şatasqan halyqpyz. https://youtu.be/BIV6e085JMQ?si=igXPmTN8JOw2XvCySūltan Han Aqqūlūly
Ūqsas jaŋalyqtar
