HHI ǵasyr basyndaǵy bizdiń keıbir ǵalymymyz ańqaý, ashyq kóńildi halqymyzdyń minezin buzǵan, saf taza sanasyn ýlap, ótirik sóıleý men qýlyq-sumdyqqa úıretken HIH ben HH ǵasyr basyndaǵy dúmshe, nadan moldalardan aıyrmasy az. Olaı deıtin sebep: «Alash» qozǵalysynyń tarıhyn tereń zerttep bilmeı, Alash arystarynyń baı murasyn túgel oqyp-toqymaı-aq, Alash týraly «bilgeni bir toǵyz, bilmegeni toqsan toǵyz» bola tura, ózderin alashtanýshymyn dep júrgen biraz azamat, zamandasymyz, tipti áriptesimiz Alash tarıhyn, Alash murasyn, Alash arystarynyń asyl sózderin tyńdaýshylarynyń kóńiline qarap, yǵyna jyǵylyp, burmalaýdy ádetke aınaldyrdy.
Álıhan Bókeıhan - 1847 jyly birjola ydyrap, Reseı ımperııasynyń otaryna aınalǵan Qazaq handyǵynyń jer aýmaǵy men úıindisi ústinen qazirgi Qazaq ulttyq memleketiniń týyn qaıta kóterip, shekarasyn sonaý 1910 jyly anyqtap, 1917-1920 jyldary belgilep, 2,5 jyldaı zamanaýı Qazaq eliniń tuńǵysh basshysy - prezıdenti bolǵan, ult tarıhyna altyn áriptermen jazylatyn shynaıy tarıhı tulǵa.
«Alash» qaıratkerleriniń HH ǵasyr basynda tóte jazýmen jaryq kórgen murasyn jınap, kitap, jınaq etip basyp shyǵarý nemese, TMD keńistiginde muraǵattardyń shań basqan qorlaryn aptalap, aılap qazbalap qazyp, zerttemeı-aq, ár jerden alǵan derek-aıǵaqtar negizinde birli-jarym maqala jazý – bir basqa. Ondaı isten soń ózin «alashtanýshymyn» dep aýyz toltyryp aıtýǵa tym erteleý. Jınalǵan sol aıǵaq-derek, asyl murany 10-daǵan jyl zerttep, saralap, salmaqtap, oı tezisinen ótkizip, berik tujyrymǵa kelý tipti basqa is. Mine osydan keıin ǵana alashtanýshymyn aıtýǵa moraldyq, ǵylymı quqyń bolar ma edi.
Álıhan babamyzdyń týǵanyna 150 jyl tolǵan mereıtoıy jylynda álıhantanýshylarbıtteı qaptap ketken bolsa, Ahmet Baıtursynulynyń ótken jylǵy mereıtoıynda ahmettanýshy ǵalymdar da dál solaı qaptap ketkenine kýá boldyq.
Jeke ózimniń baıqaýymsha, sońǵy 4-5 jyldan beri Álıhan babamyzdyń baı murasyn qoıa turyp, birde-bir shyǵarmasyn shuqyp turyp oqymaı-aq, ár jerden úzip-jaryp oqyǵan ósıet sózderin óreskel burmalap, ult kósemin dinshil etip kórsetpek áreketter jalǵasyp keledi. Osyǵan deıin osyndaıarandatý, ult múddesine qaıshy, ulttyq birligi men keleshegine qarsy is-áreketterden eldi bıtteı qaptaǵan ıslamdy jamylǵan dinı sektalardyń ókilderiniń qoltańbasy baıqalatyn. Mysalǵa bireýi «Álıhan Ahmetke túrmeden jazǵan bir hatynda aýyz bekitýge dám bolmaı qara sýmen bekittim» dep Álıhan babamyzǵa naqaq aıyp, ashyqtan-ashyq jala jaýyp,Álıhanǵa oraza ustatpaq boldy. Taǵy bireýler Alty Alash kóseminiń «halyqqa, ultyna qyzmet etý bilimnen emes, minezden» degen sózinen «minezden» degenin «ımannan» dep burmalap, endi ony tipti dinshil etip, ıslamǵa tirep qoıdy.
Al sońǵy kezde ult kóseminiń sózderin burmalaýǵa ıslam sektanttary qalyp, alashtanýshymyn dep júrgen biraz ǵalym «bilek sybana» kiriskenin kórip otyrmyz.Sondaı alashtanýshynyń biri medreseden, odan qalsa aýyl moldasynan qara tanyp shyqqan «Alash» arystarynyń birin qaldyrmaı quran sórelerin jatqan biletin dindár etip shyǵardy;1930-jyldardaǵy jappaı qýǵyn-súrgin kezinde Mirjaqypty 1,5 jyl nemese 18 aı 25 sharshy sm túrmede ustady,25 myń «Alash» arysyn «din jolynda qurban» etti.
Jaraıdy, ol máseleni «Adyrna» portalyndaǵy pikirtalasta biraz ashyq talqyladyq.
Odan 1-2 jyl buryn ózin tarıh ǵylymdarynyń doktorymyn dep tanystyratyn tanymal alashtanýshy ǵalym, aty-jónin aıtpaı-aq qoıaıyn, Exclusiv.kz mýltı-medıa portalyna bergen suhbatynda Sáken Seıfýllındi naǵyz alash qaıratkeri, Qazaq keńestik aýtonomııasy halyq komıssarlar keńesiniń tóraǵasy, ıaǵnı qazirshe premer-mınıstr qyzmetindejúrgeninde «Alash» arystarynyń tapsyrysymen keńestik qazaq armııasyn, qazaq mılıııasyn quryp, Qazaq eliniń óz aqshasyn shyǵardy, aqsha Sákenniń qoltańbasymen shyqty dep saırap beripti! Men oǵan kezinde sol portalda jaýabyn bergenmin.
Al fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor Aıgúl hanym Ismaqovany óz basym syılaımyn, Alash ádebıetin zerttegen, Alash ıdeıasy men qaıratkerlerin nasıhattaýǵa eleýli úles qosyp júrgen ǵalym dep sanaımyn.
Alaıda Aıgúl hanymnyń bir jas aýdıtorııaǵa bergen bir dárisin tyńdap, qatty kóńilim qalǵanyn jasyra almaımyn. Aıgúl hanym da ótken jolǵy jas alashtanýshy men odan burynǵy sektantardy sózbe-sóz qaıtalaıdy. Álıhan, Ahmet, Mirjaqyptar medresede nemese aýyldyń dúmshe moldasynan dinge sonsha qushtar bolǵannan oqyǵan joq, qazaqsha mektep ataýlynyń bolmaýynan, qazaqsha hat taný úshin ǵana oqydy. Dinge qushtar bolsa, Naýan haziret sııaqty Buqara, Samarqand, Stambýlǵa baryp dinı biliminen nege tolyqtyrmady?
Ekinshiden, Álıhan, Ahmet, Mirjaqyptar ózderiniń bir-birine jazǵan hattaryn, shyǵarmalaryn «Bismıllá rahman rahımnen» bastaǵan emes. «Qazaq», «Saryarqa» gazetterinde bir-birine degen alǵys, yqylas, iltıpattaryn «Táńiri jarylqasyn aıtamyn!» dep bildiretinin kim teriske shyǵara alady?!? «Táńiri jarylqasyn» degeni búırekteri Táńirge buryp turǵanyn jáne ıslamnan teris aınalǵanyn bildirmeıdi.
Álıhan Bókeıhannyń S.-Peterbordaǵy Orman ınstıtýtynda oqýymen qatar, ımperator ýnıversıtetiniń zań fakýlteti kýrsyn 1893 jyly Lenınmen birge ekstern túrinde tapsyrdy degen málimetti alǵash ret kórnekti Alash arysy Álimhan Ermekulynyń 1992 jyly Jezqazǵanda kitapsha bolyp shyqqan bir áńgimesinen alyp ózim jazǵanmyn. Bitirdi dep dittep emes, «Álimhannyń aıtýynsha» dep jazdym. Biraq S.-Peterbordaǵy tarıhı muraǵattan Lenınniń dıplomy bar da, Álıhannyń zań fakýlteti kýrsyn ekstern bitirgenin rastaıtyn ne qujat, ne dıplomyn taba almadym. Sol sebepti men Álıhandy «zańger» deýdi qoıdym. Aıgúl hanym bolsa, Álıhandy Lenın ǵana emes, Trokıı de oqyǵan ýnıversıtetti ekstern bitirdi deıdi. Eń qyzyǵy Trokııdiń Odessa qalasyndaǵy áýlıe Pavel ýchılıesinen basqa joǵarǵy bilimi joq, al Lenın – S.-Peterbodaǵy ımperator ýnıversıtetinde oqyǵan emes, zań fakýlteti kýrsyn tyńdap, ekstern túrde tapsyryp dıplom alǵan, al Qazan ýnıversıtetiniń zań fakýltetinde oqyp júrgen kezinde qýylǵan.
Alaıda másele onymen bitpeıdi. Osy kúni qazaqtan shyqqan orys tildi birqatar azamat bar. Onyń ishinde ásirese kózge túsetini – Áljan Ismagýlov degen azamat, tek ınternet portalynda ǵana jasaıtyn jańa kommýnıstik partııanyń kósemi, M. Shoqaıdy naıst, keńes odaǵyn satqan, Naıstik Germanııanyń ıtarshysy dep aıyptaıdy.
Tık-Tok pen Instagramda jeke paraqshalary bar Azamat degen taǵy bireý danyshpan Ýkraınaǵa basyp kirgen Reseıdiń shashbaýyn kóterip, keńes odaǵyn ańsaıdy.
Ekeýiniń de óz elinde taltańdap júrýine qaraǵanda, ekeýi de arnaıy qyzmettiń jobalary emes pe degen kúdik týady. Biraq qaı el – Reseıdiń be, álde Qazaqstannyń arnaıy qyzmeti tur ma, ony kesip aıtý qıyn.
Mine, bul jaǵdaı qazirgi Qazaq elinde táýelsizdiktiń 32 jylynda bıliktiń eshqandaı ulttyq ıdeologııa júrgizbeýiniń nátıjesi, aýyr saldary ekenine esh kúmán joq. Sol sebepti búgingi qazaq qoǵamy ulttyq sana-sezimimen keshegi keńes odaǵynda jurtta qalǵan kúı keshýde. Biz Keńes dáýirinde jazylǵan jalǵan tarıhymyzdyń shyrmaýynan áli shyqpaǵan halyqpyz. Biz mádenıetinen, tilinen jartylaı aırylǵan, tól tarıhyn bilmeıtin, bolashaǵyna jeteleıtin baǵyt-baǵdary joq adasqan, ábden shatasqan halyqpyz.
Sultan Han Aqqululy
