يران ايماعى III مىڭجىلدىقتىڭ باسىندا تۇتاس جۇيەسى، قوعامدىق مادەنيەتى، جازۋى، دىندەرى (زورواستريزم; مانيحەيلىك; زەرۆان) بار بىرنەشە ەجەلگى وركەنيەتتەرءدىڭ باسىن بىرىكتىرگەن التىن بەسىك ەدى. تاريحشىلار اراسىندا ۇلى يران وركەنيەتىنىڭ سيپاتى مەن جىكتەلىمى سان سالالى بولسا دا، ولاردىڭ بارلىعى وركەنيەتتىك مادەنيەتتىك يران توپىراعىندا ەجەلدەن قالىپتاسىپ، ورنىققانىن جوققا شىعارمايدى. دەگەنمەن يران مادەنيەتىنىڭ قۇلدىراۋىنا اسەر ەتكەن وزىندىك سەبەپتەردىڭ بار ەكەنىن جوققا شىعارا المايمىز.
تاريحشىلار ەجەلگى يران وركەنيەتتەرىن بىرنەشە ساتىلارعا ءبولىپ،
كەزەڭ-كەزەڭىمەن قاراستىرادى. ولاردىڭ باستىلارى رەتىندە:
ەلاميتتىك (ب.ز. د. 2700) جانە يەروفت وركەنيەتتەرىن (ب. ز. د. 6 مىڭ جىل) ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى. يران مادەنيەتىنىڭ قارىشتاپ دامۋىنا اسەر ەتكەن نەگىزگى فاكتور – تابيعاتى مەن ادامزاتتىق تۇرمىس-تىرشىلىكتىڭ سول كەزەڭدەگى ۇزدىك جۇيەسىن قالىپتاستىرا ءبىلۋى بولدى. يرانداعى مادەني قۇندىلىقتار سان-cالالى. ولار قازىرگى اۋعانىستاننىڭ شىعىسىن، ورتالىق ازيا مەن بالۋچيستاننىڭ ءبىر بولىگىن، كىشى ازيانىڭ سولتۇستىگى مەن باتىسىن (قازىرگى تۇركيا), بالقان تۇبەگىنىڭ جوعارعى بولىگىن جانە قارا تەڭىز جاعالاۋىنىڭ كوپ بولىگىن ءبىر-بىرىمەن جالعاپ جاتتى.
ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى III مىڭجىلدىقتىڭ باسىندا ەلاميت تايپالارى ەلام وركەنيەتىنىڭ ۇزدىك ۇلگىسىن قۇرىپ، مادەنيەتتىڭ تۇراقتى دامۋىنا جول اشىپ بەرەدى. ناتيجەسىندە، قالالىق ساۋدا جولدارىندا پايدا بولىپ، مادەنيەت تەحنولوگياسىنىڭ پوپۋليزاتسياسىن جاسايدى. بيلىك جۇيەسىنىڭ وزىندىك ورنەگى قالىپتاستى. و باستا، شامامەن ەكى جارىم مىڭ جىل بۇرىن پايدا بولعان، زورواستريزم داۋىرىنەن باستاۋ الاتىن سان جىلدىق مادەنيەت كەلە-كەلە يسلامي قۇندىلىقتار جۇيەسىن سىڭىرە باستادى. سوندىقتان، يراننىڭ قازىرگى مادەنيەتى – يسلامعا دەيىنگى جانە يسلامدىق نورمالاردىڭ، قۇبىلىستاردىڭ، يدەيالاردىڭ قوسىندىسىنان قۇرالعان كۇردەلى سينتەزى. ونىڭ دامۋىنان قاراعاندا تەجەلۋىنە، ساياسي مادەنيەت پەن ارحەولوگيالىق ونەر، تۇرمىستىق مادەنيەت سىندى تاراۋلاردىڭ كەرى كەتۋىنە تۇرتكى بولىپ وتىرعان يدەولوگيالىق، ءدىني جالاڭ دوگمالىق، ساياسي-كونفليكتولوگيالىق سيپاتتاردى اتاعان ءلازىم.
يران مادەنيەتىنە عانا ەمەس، ادامزاتتىق تۇتاس مادەنيەتكە فيلولوگيا، ادەبيەت، قۇقىقتانۋ، فيلوسوفيا، مەديتسينا، ساۋلەت جانە جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى ارقىلى ۇلەس قوسقان ساسانيلىك اعىمنىڭ تامىرىنا عىلىمي تانىمدى ەمەس، ءدىني تانىمنىڭ ناسيحاتىنا باسىمدىق بەرۋ، ەركىن قوعامدىق قاتىناستاردى شەكتەۋ، ونەر مەن مادەنيەتتىڭ دامۋىنا ءجىتى كوڭىل بولىنبەۋ سىندى كىلتيپاندار بالتا شاۋىپ وتىر.
يران مادەنيەتىنىڭ قۇلدىراۋىنا قاتىستى بىرنەشە سەبەپتەردى بۇۇ بىلاي ءبولىپ كورسەتەدى. ولار:
- ەكونوميكالىق وقشاۋلانۋ;
- ينتەرنەتتى شەكتەۋ;
- ءولىم جازاسى;
- ەرتە ۇيلەنۋ مەن جالاڭ ءدىني دوگمالاردىڭ ناسيحاتى، ت.ب.
بىزدىڭشە، يراننىڭ ءدىني ۇستانىمدار جەتەگىندە كەتىپ، زايىرلى قوعام قۇرۋعا دۇرىس كوڭىل بولمەۋى ونداعى وركەنيەتتىڭ تەجەلىسىن تۋدىرادى. ادام قۇقىعىنىڭ ءجيى بۇزىلۋى، ادام ءومىرى مەن بوستاندىعىنا قول سۇعۋ، ەركىن ءباسپاسوز اينالىمىنىڭ قالىپتاسپاۋى، ەكونوميكالىق يگىلىكتەردىڭ دۇرىس بولىنبەۋى مەن ادامي كاپيتالدى قالىپتاستىرۋعا قاتىستى باعلارلاردىڭ ازدىعى يران ماەنيەتىن قازىرگىدەي قالىپقا ءتۇسىردى. شامامەن 40 جىلدان استام ۋاقىت بويى يران حالقى قاتاڭ سانكتسيالارمەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. يسلام رەۆوليۋتسياسى مەن باتىسپەن قارىم-قاتىناستىڭ ۇزىلۋىنەن كەيىن ەل تولىق ەكونوميكالىق وقشاۋلانۋعا تاپ بولدى. مۇنداي شەكتەۋ تۇرلەرىنىڭ ارتۋى مەن ەركىندىكتىڭ جويىلۋى بەلگىلى ءبىر باعىتتاردا مادەني قاتىناستاردىڭ دا تىنىسىن تارىلتىپ، جولىن جاباتىنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك.
قورىتا ايتقاندا، تاريحتان بەلگىلى، ەجەلدەن يران ايماعى بىرقاتار وركەنيەتتىڭ التىن بەسىگى بولدى. يران حالقىنىڭ وزىندىك سالت-cاناسىنىڭ قالىپتاسۋىنا، ۇلتتىق تابيعاتىنىڭ جاندانۋىنا، ۇلت رەتىندە ەرەكشەلىكتەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا ۇلى تۇران مەن ۇلى يران وركەنيەتى ايتارلىقتاي ىقپال ەتتى. ەجەلگى كەزەڭدەگى كوشپەلىلەر وركەنيەتى مەن كاسپي تەڭىزىنىڭ كىندىگىن مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ وتىرىقشىلىققا، كوشپەلى ءومىر سالتىنا، جاراتىلىس قۇبىلىستارىن تانۋىنا، ادامي قاتىناسقا دەگەن بيىك كوزقاراسى قالىپتاستى. كەيىننەن يران وركەنيەتىنىڭ تامىرىنا بالتا شاۋىپ، يدەولوگيالىق شىرماۋعا تۇسىرگەن، ادامي قۇقىقتاردى شەكتەپ، حالىقتىق مۇددەسىن جويۋدى ماقسات ەتكەن ءدىني جالاڭ دوگمالار كەلدى. ادام قۇقىعى شەكتەلىپ، يران وركەنيەتى «بۇركەنگەن كۇڭگىرت» قوعامعا الماستى. يران وركەنيەتىنىڭ ءىرى وكىلدەرى الەمنىڭ ادامزاتتىق ۇزدىك جەتىستىكتەرىنەن قول ءۇزىپ قالدى.
بىلاي الىپ قاراساڭىز، ۇلى يران وركەنيەتىنىڭ قۇلدىراۋى الەمدەگى ادامزاتتىق وزىق وركەنيەت – تۇران وركەنيەتى مەن تۇركىلىك تانىمعا دا «ەسكەرتۋ» سەكىلدى. قازىرگى ءبىزدىڭ قوعامداعى ارابشا ەسىمدەردىڭ ارتۋى، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن جوققا شىعاراتىن بايلامداردىڭ الەۋمەتتىك مەديادا كوبەيۋى، ءدىني دوگما شىرماۋىنا تۇسكەن تۇرعىنداردىڭ ءوزىن، وتباسىن ناقاقتان-ناقاق ءولتىرۋ فاكتىلەرىنىڭ جيىلەۋى، ءبىلىم الۋ مەن اتادان بالاعا ميراس بولىپ كەلە جاتقان سالت-داستۇرلەردى جوققا شىعارۋشىلاردىڭ كوبەيۋى كوپ دۇنيەنى تەرەڭنەن تولعاۋ قاجەت ەكەندىگىن ۇعىندىرادى. ۇلى يران وركەنيەتىنىڭ قۇلدىراۋى مەن قازىرگى يران حالقىنىڭ باسىنان كەشىپ جاتقان قوعامدىق-cاياسي، ەكونوميكالىق، مورالدىك، ار-cانالىق داعدارىستارى كوپ حالىقتىق مۇددە مەن ۇلتتىق سانانىڭ تۇعىرىن نىعايتۋ قاجەت ەكەندىگىن كورسەتەدى.
داستان قاستاي
