Iran aımaǵy III myńjyldyqtyń basynda tutas júıesi, qoǵamdyq mádenıeti, jazýy, dinderi (zoroastrızm; manıheılik; zervan) bar birneshe ejelgi órkenıetterdiń basyn biriktirgen altyn besik edi. Tarıhshylar arasynda Uly Iran órkenıetiniń sıpaty men jiktelimi san salaly bolsa da, olardyń barlyǵy órkenıettik mádenıettik Iran topyraǵynda ejelden qalyptasyp, ornyqqanyn joqqa shyǵarmaıdy. Degenmen Iran mádenıetiniń quldyraýyna áser etken ózindik sebepterdiń bar ekenin joqqa shyǵara almaımyz.
Tarıhshylar ejelgi Iran órkenıetterin birneshe satylarǵa bólip,
kezeń-kezeńimen qarastyrady. Olardyń bastylary retinde:
Elamıttik (b.z. d. 2700) jáne Ieroft órkenıetterin (b. z. d. 6 myń jyl) erekshe atap ótýge bolady. Iran mádenıetiniń qaryshtap damýyna áser etken negizgi faktor – tabıǵaty men adamzattyq turmys-tirshiliktiń sol kezeńdegi úzdik júıesin qalyptastyra bilýi boldy. Irandaǵy mádenı qundylyqtar san-calaly. Olar qazirgi Aýǵanystannyń shyǵysyn, Ortalyq Azııa men Balýchıstannyń bir bóligin, Kishi Azııanyń soltústigi men batysyn (qazirgi Túrkııa), Balqan túbeginiń joǵarǵy bóligin jáne Qara teńiz jaǵalaýynyń kóp bóligin bir-birimen jalǵap jatty.
Bizdiń dáýirimizge deıingi III myńjyldyqtyń basynda elamıt taıpalary Elam órkenıetiniń úzdik úlgisin quryp, mádenıettiń turaqty damýyna jol ashyp beredi. Nátıjesinde, qalalyq saýda joldarynda paıda bolyp, mádenıet tehnologııasynyń popýlızaııasyn jasaıdy. Bılik júıesiniń ózindik órnegi qalyptasty. O basta, shamamen eki jarym myń jyl buryn paıda bolǵan, Zoroastrızm dáýirinen bastaý alatyn san jyldyq mádenıet kele-kele Islamı qundylyqtar júıesin sińire bastady. Sondyqtan, Irannyń qazirgi mádenıeti – ıslamǵa deıingi jáne ıslamdyq normalardyń, qubylystardyń, ıdeıalardyń qosyndysynan quralǵan kúrdeli sıntezi. Onyń damýynan qaraǵanda tejelýine, saıası mádenıet pen arheologııalyq óner, turmystyq mádenıet syndy taraýlardyń keri ketýine túrtki bolyp otyrǵan ıdeologııalyq, dinı jalań dogmalyq, saıası-konflıktologııalyq sıpattardy ataǵan lázim.
Iran mádenıetine ǵana emes, adamzattyq tutas mádenıetke fılologııa, ádebıet, quqyqtaný, fılosofııa, medıına, sáýlet jáne jaratylystaný ǵylymdary arqyly úles qosqan sasanılik aǵymnyń tamyryna ǵylymı tanymdy emes, dinı tanymnyń nasıhatyna basymdyq berý, erkin qoǵamdyq qatynastardy shekteý, óner men mádenıettiń damýyna jiti kóńil bólinbeý syndy kiltıpandar balta shaýyp otyr.
Iran mádenıetiniń quldyraýyna qatysty birneshe sebepterdi BUU bylaı bólip kórsetedi. Olar:
- Ekonomıkalyq oqshaýlaný;
- Internetti shekteý;
- Ólim jazasy;
- Erte úılený men jalań dinı dogmalardyń nasıhaty, t.b.
Bizdińshe, Irannyń dinı ustanymdar jeteginde ketip, zaıyrly qoǵam qurýǵa durys kóńil bólmeýi ondaǵy órkenıettiń tejelisin týdyrady. Adam quqyǵynyń jıi buzylýy, adam ómiri men bostandyǵyna qol suǵý, erkin baspasóz aınalymynyń qalyptaspaýy, ekonomıkalyq ıgilikterdiń durys bólinbeýi men adamı kapıtaldy qalyptastyrýǵa qatysty baǵlarlardyń azdyǵy Iran máenıetin qazirgideı qalypqa túsirdi. Shamamen 40 jyldan astam ýaqyt boıy Iran halqy qatań sankııalarmen birge ómir súrip keledi. Islam revolıýııasy men Batyspen qarym-qatynastyń úzilýinen keıin el tolyq ekonomıkalyq oqshaýlanýǵa tap boldy. Mundaı shekteý túrleriniń artýy men erkindiktiń joıylýy belgili bir baǵyttarda mádenı qatynastardyń da tynysyn taryltyp, jolyn jabatynyn eskerýimiz kerek.
Qoryta aıtqanda, tarıhtan belgili, ejelden Iran aımaǵy birqatar órkenıettiń altyn besigi boldy. Iran halqynyń ózindik salt-canasynyń qalyptasýyna, ulttyq tabıǵatynyń jandanýyna, ult retinde erekshelikteriniń qalyptasýyna Uly Turan men Uly Iran órkenıeti aıtarlyqtaı yqpal etti. Ejelgi kezeńdegi kóshpeliler órkenıeti men Kaspıı teńiziniń kindigin mekendegen halyqtardyń otyryqshylyqqa, kóshpeli ómir saltyna, jaratylys qubylystaryn tanýyna, adamı qatynasqa degen bıik kózqarasy qalyptasty. Keıinnen Iran órkenıetiniń tamyryna balta shaýyp, ıdeologııalyq shyrmaýǵa túsirgen, adamı quqyqtardy shektep, halyqtyq múddesin joıýdy maqsat etken dinı jalań dogmalar keldi. Adam quqyǵy shektelip, Iran órkenıeti «búrkengen kúńgirt» qoǵamǵa almasty. Iran órkenıetiniń iri ókilderi álemniń adamzattyq úzdik jetistikterinen qol úzip qaldy.
Bylaı alyp qarasańyz, Uly Iran órkenıetiniń quldyraýy álemdegi adamzattyq ozyq órkenıet – Turan órkenıeti men túrkilik tanymǵa da «eskertý» sekildi. Qazirgi bizdiń qoǵamdaǵy arabsha esimderdiń artýy, qazaq halqynyń ulttyq erekshelikterin joqqa shyǵaratyn baılamdardyń áleýmettik medıada kóbeıýi, dinı dogma shyrmaýyna túsken turǵyndardyń ózin, otbasyn naqaqtan-naqaq óltirý faktileriniń jıileýi, bilim alý men atadan balaǵa mıras bolyp kele jatqan salt-dástúrlerdi joqqa shyǵarýshylardyń kóbeıýi kóp dúnıeni tereńnen tolǵaý qajet ekendigin uǵyndyrady. Uly Iran órkenıetiniń quldyraýy men qazirgi Iran halqynyń basynan keship jatqan qoǵamdyq-caıası, ekonomıkalyq, moraldik, ar-canalyq daǵdarystary kóp halyqtyq múdde men ulttyq sananyń tuǵyryn nyǵaıtý qajet ekendigin kórsetedi.
Dastan Qastaı
