جەلىدە “سالت-داستۇرلەر دىننەن شىعادى” دەگەن ۋاعىزشىنىڭ ۆيدەوسى تارادى. ۆيدەودا ۋاعىز ايتۋشى جەتى اتادان قىز الىسۋ دىننەن الىنعانىن ايتادى. بۇل بەينەجازبا جەلى قولدانۋشىلارىنىڭ تالقىسىنا ءتۇستى.
ودان بولەك، تاعى ءبىر ۋاعىزشىنىڭ “دومبىرا - حارام” دەپ ايتقان ۆيدەوسى تاراپ، كوپتىڭ اشۋىن تۋعىزدى. جەلى قولدانۋشىلارىنىڭ ءبىرازى سالت-داستۇرگە تيىسۋگە بولمايتىندىعىن، بۇل ۇلتىمىزدىڭ ۇيىتقىسى ەكەنىن ايتۋدا. بۇل تۋرالى بەلگىلى مادەنيەتتانۋشى بەردالى وسپان “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالىنا پىكىر ءبىلدىردى.
جەتى اتادان اسىپ قىز الىسۋ يسلام دىنىنەن بۇرىن پايدا بولدى
ايتۋىنشا، جەتى اتادان قىز الىسۋ سالتى يسلام ءدىنىنىڭ پايدا بولۋىنان بۇرىن شىققان.
“عالامتوردا ءتۇرلى ءدىندارلاردىڭ سالتتار تۋرالى ءتۇرلى سوزدەرى شىعىپ ءجۇر. سالتتار تۋرالى ايتپاستان بۇرىن، ولار تۋرالى عىلىمي زەرتتەۋلەر بار ما، جوق پا دەگەندى ايتۋىمىز كەرەك. ونداي عىلىمي كىتاپتار بىزدە جەتكىلىكتى. مىسالى، عىلىم اكادەمياسى وسىدان 22 جىل بۇرىن “قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپتارى مەن سالت-داستۇرلەرىنىڭ وتكەنى جانە بۇگىنى” دەگەن عىلىمي جيناق شىعارعان. بۇل جەردە سول قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن كوپتەگەن ناقتى دالەلدەردەن بىلۋگە بولادى.
سونداي-اق، الماتى قالاسىندا “بالاۋسا” باسپاسى دا 2017 جىلى “قازاق سالت-داستۇرلەرى” دەگەن كىتاپ شىعاردى. اۆتورى - ءاليجان تاۋۇلى. بۇل جەردە دە قازاقتىڭ سالتتارى تۋرالى ناقتى دالەلدەرمەن جازىلادى. 1993 جىلى س.قاليەۆ جانە ج.بازيليۆ دەگەن عالىمدار “قازاق حالىقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى جانە دەموكرات اعارتۋشىلارى” دەگەن، قۇسايىن تاكەجانۇلى دەگەن عالىم 2014 جىلى “ەجەلگى قازاق ادەت-عۇرىپتارى” دەگەن، حالەل ارعىنبايۇلى 1996 جىلى “قازاق وتباسى” دەگەن، وسى عالىمنىڭ 1973 جىلى شىققان “قازاق حالقىنداعى سەميا مەن نەكە تاريحي اتنوگرافيالىق شولۋ” اتتى كىتاپتا دا كوپتەگەن قازاق سالتتارى، قازاقتىڭ ءومىرى جان-جاقتى باياندالادى. بۇدان بولەك بىرنەشە عىلىمي كىتاپتاردى ءتىزىپ ايتا بەرۋگە بولادى. بارلىعىندا قازاق سالت-داستۇرلەرىنىڭ شىعۋ تاريحى مەن ماڭىزدىلىعى ايتىلادى.
ۆيدەو كەيىپكەرى جەتى اتانى ارابتاردىڭ حاديسىنەن شىعارىپ وتىر. جەتى اتا تۇسىنىگى مەنىڭشە، يسلام، قۇرانعا دەيىنگى جولدان ءوتتى. بارلىعىمىزعا بەلگىلى جاقىن ادامدار ءبىر-بىرىنە ۇيلەنسە، اۋرۋ بالا دۇنيەگە كەلەدى. مەديتسينا دا بۇل دالەلدەنگەن”، - دەدى بەردالى وسپان.
سونداي-اق، ول ۆيدەو كەيىپكەرى ناقتى دالەل كەلتىرمەگەنىن ايتتى.
“قازاقتا يسلامعا دەيىن كوپ سالتتار بولدى. ۆيدەوداعى كىسى ناقتى دالەل كەلتىرمەگەن. ول “حاديستە عاريبۋ دەگەن بوتەننەن الىڭدار، سوندا دەندەرىڭ ساۋ بولادى” دەيدى. بىراق ناقتى دالەلدەمەيدى. قۇراندا قاي بەتىندە جازىلعان؟ ول تۋرالى ايتىلمايدى. ارابتا جەتى اتا دەگەن سالت بار ما؟ ال قازاقتا بار.
قازاق سالتتارى تۋرالى، قازاق ءومىرى تۋرالى وتە كوپ بىلگەن جان-جاقتى عۇلاما عالىم جاعدا بابالىقۇلى دەگەن كىسى 7 سانى قاسيەتتى دەپ كەلە، مىنانداي سوزدەردى كەلتىرەدى: جەتى جۇرت، جەتى قاسىنا، جەتى الەم، جەتى قات جەر، جەتى قات كوك، جەتى توزاق، جەتى سۋ، جەتى اۋليە، جەتى رۋ، جەتى جاستا بالانىڭ ءتىسىنىڭ ءتۇسۋى دەگەن ۇعىمداردىڭ بار ەكەنىن ايتىپ كەلەدى دە، تابيعاتتاعى جەتى قازىنا مىنالار دەيدى: كوك اسپان، كۇن، وت، اي، سۋ، يت، جەر. ودان بولەك، جاعدا بابالىقۇلىنىڭ ايتۋىنشا، ءبىز جەتى قازىنانى ەمەس، ادامعا قاجەتتى جەتپىس جەتى قازىنانى تابۋعا بولار ەدى، دەيدى. بۇل - ۇلكەن ۇعىم، تەرەڭ ءسوز.
قازاقتا حاندار، سۇلتانداردىڭ بالالارىنا “سەن جەتى ءتىل بىلۋگە مىندەتتىسىڭ” دەپ تاربيە بەرەدى. سەبەبى، قازاقتا “جەتى اتاسىن بىلگەن ۇل، جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر” دەيدى. مىنە، وسىنداي ءبىر ناقىل ءسوز بار. بۇل بارىمىزگە قاتىستى. ءبىز ءوز تاريحىمىزدى ءبىلۋىمىز كەرەك، تاريحىن بىلمەگەن ادام، ادام بولۋدان قالادى.
جەتى اتامىزدى اتاساق: بالا، اكە، اتا، ارعى اتا، بابا، ءتۇپ اتا، تەك اتا. اتادان بالاعا جالعاسىپ كەلە جاتقان تاريح وسىلاي ساقتالادى. بۇل جەتى اتادان اسپاي قاننىڭ ارالاسپاۋىنىڭ كەپىلى”، - دەدى مادەنيەتتانۋشى.
جەتى سانىنىڭ قاسيەتى تۋرالى ايتا كەلە، بەردالى وسپان سالت-ءداستۇر ساق زامانىنان بۇرىن قالىپتاسقانىن تىلگە تيەك ەتەدى.
“ابدەش تولەۋبايۇلىنىڭ “يسلامعا دەيىنگى سالتتار تۋرالى” جازعان كىتابىندا بايىرعى تۇركىلەر ادام قايتىس بولعان كەزدە قۇرباندىق شالادى ەكەن. سول قۇرباندىق شالماستان بۇرىن، اتقا ءمىنىپ، ءۇيدى 7 رەت اينالادى ەكەن. سوندا نەگە 8 رەت ەمەس؟ نەگە 15 رەت ەمەس؟ نەگە 7 رەت؟ بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل ءبىزدىڭ سالتتاردىڭ سوناۋ بايىرعى زاماننان بەرى 7 سانىن قاسيەتتى دەپ تانىعانىن بىلدىرەدى.
ناۋرىز كوجەدە دە جەتى ءتۇرلى تاعام قوسادى. وسى ناۋرىزدى دا يسلامدىكى دەيتىندەر دە بار. بىراق ول يسلامعا دەيىن بولدى. ونى فيرداۋسي اقىن شاھناما جىرىندا ايتىپ كەتكەن.
قازاقتىڭ سالتتارى ساق زامانىنان بۇرىن قالىپتاسقان. گرەك جىلناماشىلارىنان وقىساق تا سالتتىڭ ساقتان بار ەكەنىن بىلەمىز. ال جەتى اتانىڭ پايدا بولۋى - قان ارالاسپاسىن دەگەننەن. بارىمىزگە بەلگىلى قازىر قان توپتارى بار. ونى ەڭ الدىمەن امەريكادا، سودان سوڭ ەۋروپادا زەرتتەگەن. ال بابالارىمىز، ەسكى زاماننان مەديتسينا دامىماي تۇرىپ، ءوز تۇيسىكتەرىمەن جەتى اتادان اسپاي قىز الىسپاۋعا قاتاڭ تىيىم سالعان.
قازىر ءتۇرلى مولدالاردىڭ ۆيدەولارى تاراپ كەتتى. ولار اعايىندىلار قىز الىسا بەرەدى دەيدى. ءسويتىپ، بۇلار ەلدى ءىرىتىپ جاتىر. قان ارالاسۋدى دۇرىس دەگەندى قىلمىس دەپ ويلايمىن. مەديتسينا دالەلدەگەندى جوققا شىعارۋدا. بۇل ىرىتكى سالۋ”، - دەدى ول.
سالت-ءداستۇر ادامداردى جاقىنداستىرعان
ودان بولەك، جەلىدە 1980 جىلى ساعات اشىمباەۆتىڭ “پارىز بەن قارىز” باعدارلاماسىنا راتبەك قاجىنىڭ بەرگەن سۇحباتى جاريالاندى. قاجىنىڭ سوزدەرى جوعارىدا اتاپ وتكەن ۋاعىزشىلاردىڭ پىكىرىنەن بولەك. وندا ول قازاق حالقى شاريعاتپەن ەمەس، ادەت-عۇرىپپەن باسقارىلعانىن ايتا كەتتى. بۇل جونىندە دە بەردالى وسپان پىكىر بىلدىرە كەتتى.
“راتبەك قاجى وتە دۇرىس ايتىپ وتىر. سەبەبى، قوعامدا دۇرىس ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر ەرەجە ويلاپ تاپقان. ولار ءبىزدىڭ سالتتارىمىز. سالتپەن جۇرسە ادام جاڭىلمايدى. قازاقتا سالتتاردىڭ كوپ بولۋ سەبەبى وسى. ءار جاعدايعا سالت ويلاپ تاپقان، جانە ونى ۇستانعان. سالت-ءداستۇر ادامداردى جاقىنداستىرعان.
ءدىندى ءار جەرگە تىقپالاي بەرۋگە بولمايدى. ونىڭ ابىرويىن تۇسىرەدى. قازىر ۋاعىز ايتاتىندار كوبەيىپ كەتتى. ونى ۇستاز دەيدى ونىڭ ۇستىنە. بىراق ۇستاز ولار ەمەس. ۇستاز دەپ ابايدى، احمەتتى، ىبىرايدى، مىرجاقىپ سىندى ۇلت زيالىلارىن ايتامىز”،- دەپ ءسوزىن اياقتادى.
دانا نۇرمۇحانبەت
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
