Jelıde “salt-dästürler dınnen şyǧady” degen uaǧyzşynyŋ videosy tarady. Videoda uaǧyz aituşy jetı atadan qyz alysu dınnen alynǧanyn aitady. Būl beinejazba jelı qoldanuşylarynyŋ talqysyna tüstı.
Odan bölek, taǧy bır uaǧyzşynyŋ “dombyra - haram” dep aitqan videosy tarap, köptıŋ aşuyn tuǧyzdy. Jelı qoldanuşylarynyŋ bırazy salt-dästürge tiısuge bolmaityndyǧyn, būl ūltymyzdyŋ ūiytqysy ekenın aituda. Būl turaly belgılı mädeniettanuşy Berdaly Ospan “Adyrna” ūlttyq portalyna pıkır bıldırdı.
JETI ATADAN ASYP QYZ ALYSU İSLAM DININEN BŪRYN PAIDA BOLDY
Aituynşa, jetı atadan qyz alysu salty islam dınınıŋ paida boluynan būryn şyqqan.
“Ǧalamtorda türlı dındarlardyŋ salttar turaly türlı sözderı şyǧyp jür. Salttar turaly aitpastan būryn, olar turaly ǧylymi zertteuler bar ma, joq pa degendı aituymyz kerek. Ondai ǧylymi kıtaptar bızde jetkılıktı. Mysaly, Ǧylym akademiiasy osydan 22 jyl būryn “Qazaqtyŋ ädet-ǧūryptary men salt-dästürlerınıŋ ötkenı jäne bügını” degen ǧylymi jinaq şyǧarǧan. Būl jerde sol qazaqtyŋ salt-dästürın köptegen naqty dälelderden bıluge bolady.
Sondai-aq, Almaty qalasynda “Balausa” baspasy da 2017 jyly “Qazaq salt-dästürlerı” degen kıtap şyǧardy. Avtory - Älijan Tauūly. Būl jerde de qazaqtyŋ salttary turaly naqty däleldermen jazylady. 1993 jyly S.Qaliev jäne J.Baziliv degen ǧalymdar “Qazaq halyqynyŋ salt-dästürlerı jäne demokrat aǧartuşylary” degen, Qūsaiyn Täkejanūly degen ǧalym 2014 jyly “Ejelgı qazaq ädet-ǧūryptary” degen, Halel Arǧynbaiūly 1996 jyly “Qazaq otbasy” degen, osy ǧalymnyŋ 1973 jyly şyqqan “Qazaq halqyndaǧy semia men neke tarihi atnografiialyq şolu” atty kıtapta da köptegen qazaq salttary, qazaqtyŋ ömırı jan-jaqty baiandalady. Būdan bölek bırneşe ǧylymi kıtaptardy tızıp aita beruge bolady. Barlyǧynda qazaq salt-dästürlerınıŋ şyǧu tarihy men maŋyzdylyǧy aitylady.
Video keiıpkerı jetı atany arabtardyŋ hadisınen şyǧaryp otyr. Jetı ata tüsınıgı menıŋşe, islam, qūranǧa deiıngı joldan öttı. Barlyǧymyzǧa belgılı jaqyn adamdar bır-bırıne üilense, auru bala düniege keledı. Medisina da būl däleldengen”, - dedı Berdaly Ospan.
Sondai-aq, ol video keiıpkerı naqty dälel keltırmegenın aitty.
“Qazaqta islamǧa deiın köp salttar boldy. Videodaǧy kısı naqty dälel keltırmegen. Ol “hadiste ǧaribu degen bötennen alyŋdar, sonda denderıŋ sau bolady” deidı. Bıraq naqty däleldemeidı. Qūranda qai betınde jazylǧan? Ol turaly aitylmaidy. Arabta jetı ata degen salt bar ma? Al qazaqta bar.
Qazaq salttary turaly, qazaq ömırı turaly öte köp bılgen jan-jaqty ǧūlama ǧalym Jaǧda Babalyqūly degen kısı 7 sany qasiettı dep kele, mynandai sözderdı keltıredı: Jetı jūrt, jetı qasyna, jetı älem, jetı qat jer, jetı qat kök, jetı tozaq, jetı su, jetı äulie, jetı ru, jetı jasta balanyŋ tısınıŋ tüsuı degen ūǧymdardyŋ bar ekenın aityp keledı de, tabiǧattaǧy jetı qazyna mynalar deidı: kök aspan, kün, ot, ai, su, it, jer. Odan bölek, Jaǧda Babalyqūlynyŋ aituynşa, bız jetı qazynany emes, adamǧa qajettı jetpıs jetı qazynany tabuǧa bolar edı, deidı. Būl - ülken ūǧym, tereŋ söz.
Qazaqta handar, sūltandardyŋ balalaryna “sen jetı tıl bıluge mındettısıŋ” dep tärbie beredı. Sebebı, qazaqta “jetı atasyn bılgen ūl, jetı jūrttyŋ qamyn jer” deidı. Mıne, osyndai bır naqyl söz bar. Būl bärımızge qatysty. Bız öz tarihymyzdy bıluımız kerek, tarihyn bılmegen adam, adam boludan qalady.
Jetı atamyzdy atasaq: bala, äke, ata, arǧy ata, baba, tüp ata, tek ata. Atadan balaǧa jalǧasyp kele jatqan tarih osylai saqtalady. Būl jetı atadan aspai qannyŋ aralaspauynyŋ kepılı”, - dedı mädeniettanuşy.
Jetı sanynyŋ qasietı turaly aita kele, Berdaly Ospan salt-dästür saq zamanynan būryn qalyptasqanyn tılge tiek etedı.
“Äbdeş Töleubaiūlynyŋ “İslamǧa deiıngı salttar turaly” jazǧan kıtabynda baiyrǧy türkıler adam qaitys bolǧan kezde qūrbandyq şalady eken. Sol qūrbandyq şalmastan būryn, atqa mınıp, üidı 7 ret ainalady eken. Sonda nege 8 ret emes? Nege 15 ret emes? Nege 7 ret? Būl nenı bıldıredı? Būl bızdıŋ salttardyŋ sonau baiyrǧy zamannan berı 7 sanyn qasiettı dep tanyǧanyn bıldıredı.
Nauryz köjede de jetı türlı taǧam qosady. Osy nauryzdy da islamdıkı deitınder de bar. Bıraq ol islamǧa deiın boldy. Ony Firdausi aqyn Şahnama jyrynda aityp ketken.
Qazaqtyŋ salttary saq zamanynan būryn qalyptasqan. Grek jylnamaşylarynan oqysaq ta salttyŋ saqtan bar ekenın bılemız. Al jetı atanyŋ paida boluy - qan aralaspasyn degennen. Bärımızge belgılı qazır qan toptary bar. Ony eŋ aldymen Amerikada, sodan soŋ Europada zerttegen. Al babalarymyz, eskı zamannan medisina damymai tūryp, öz tüisıkterımen jetı atadan aspai qyz alyspauǧa qataŋ tyiym salǧan.
Qazır türlı moldalardyŋ videolary tarap kettı. Olar aǧaiyndylar qyz alysa beredı deidı. Söitıp, būlar eldı ırıtıp jatyr. Qan aralasudy dūrys degendı qylmys dep oilaimyn. Medisina däleldegendı joqqa şyǧaruda. Būl ırıtkı salu”, - dedı ol.
SALT-DÄSTÜR ADAMDARDY JAQYNDASTYRǦAN
Odan bölek, jelıde 1980 jyly Saǧat Äşımbaevtyŋ “Paryz ben Qaryz” baǧdarlamasyna Rätbek qajynyŋ bergen sūhbaty jariialandy. Qajynyŋ sözderı joǧaryda atap ötken uaǧyzşylardyŋ pıkırınen bölek. Onda ol qazaq halqy şariǧatpen emes, ädet-ǧūryppen basqarylǧanyn aita kettı. Būl jönınde de Berdaly Ospan pıkır bıldıre kettı.
“Rätbek qajy öte dūrys aityp otyr. Sebebı, qoǧamda dūrys ömır süru üşın belgılı bır ereje oilap tapqan. Olar bızdıŋ salttarymyz. Saltpen jürse adam jaŋylmaidy. Qazaqta salttardyŋ köp bolu sebebı osy. Är jaǧdaiǧa salt oilap tapqan, jäne ony ūstanǧan. Salt-dästür adamdardy jaqyndastyrǧan.
Dındı är jerge tyqpalai beruge bolmaidy. Onyŋ abyroiyn tüsıredı. Qazır uaǧyz aitatyndar köbeiıp kettı. Ony ūstaz deidı onyŋ üstıne. Bıraq ūstaz olar emes. Ūstaz dep Abaidy, Ahmettı, Ybyraidy, Mırjaqyp syndy ūlt ziialylaryn aitamyz”,- dep sözın aiaqtady.
Dana Nūrmūhanbet
“Adyrna” ūlttyq portaly
