قالا مەن دالادا موتوتسيكل جۇرگىزىپ، سكۋتەر ايداعان، ەلەكترلى ساموكات تىزگىندەگەندەردىڭ سانى ارتىپ، كولىك قاقتىعىسىنىڭ ازايۋىنا ىرىق بەرمەي تۇر. سوعان ساي مەملەكەت باسشىسى ەلەكتروندى ساموكاتتى قولدانۋعا قاتىستى جاڭا زاڭعا قول قويعان.
«جول قوزعالىسى تۋرالى» زاڭعا باعىنباعان ساموكات تىزگىنگەرلەرىنە 5 اەك مولشەرىندە (17 250 تەڭگە) ايىپپۇل سالۋ، قاماۋعا الۋ، باسقارۋ قۇقىعىنان ايىرۋ دا قاراستىرىلىپ وتىر. سكۋتەر جۇرگىزۋشىسىنە قاتىستى دا زاڭ كۇشەيدى. ەندى سكۋتەر جۇرگىزگىسى كەلگەندەر 18 جاسقا تولۋى كەرەك. سونداي-اق قولىندا جۇرگىزۋشى كۋالىگىنىڭ كەز كەلگەن ساناتى بولۋى قاجەت.
كۇنكورىس قامى
موتوتسيكلدى تىزگىندەۋدىڭ ءبىر شەتى ماتەريالدىق قاجەتتىلىكتەرمەن قابىساتىنى راس. راس ءسوزدى الماتى جاستارى دا جوققا شىعارمايدى. مىسالى، ءوز ناپاقاسىن موتوتسيكلگە مىنە ءجۇرىپ تاپقىسى كەلگەننىڭ ءبىرى – ەلتاي ورمانوۆ ءوز سۇحباتىندا بىلاي دەيدى:
ء"ۇش اي تاعام تاسۋشى بولىپ موتوتسيكل جۇرگىزدىم. نەگىزى وتە قاۋىپتى. ايتەۋىر تاپسىرىستى ۋاقتىلى جەتكىزىپ بەرەيىن دەپ جانتالاسىپ اسىعاسىڭ. اعىلعان كولىكتەردىڭ اراسىندا بىرەسە بىرەۋدىڭ كولىگىن سىرىپ كەتەسىڭ، بىرەسە كولىككە سوعىلمايىن دەپ قۇلايسىڭ. ءوزىم وسى ءۇش ايدا كۇرەپ اقشا تاپقان كەزىم جوق. كەرىسىنشە سىنعان موپەدىمدى جوندەۋمەن بولدىم. ۇيگە اراسىندا شاي-تۇز اكەلگەن شىعارمىن، بىراق ءۇيىپ-توگىپ ولجاعا كەنەلمەدىم", - دەيدى ەلتاي ورمانوۆ.
ءومىردىڭ زارى
ءوتكەن اپتادا تالدىقورعاندا تويعا ارنالعان كورتەج سكۋتەر تىزگىندەگەن ءجاسوسپىرىمدى قاقتى. وتكەندە الماتى وبلىسىندا موتوتسيكل جۇرگءىءزۋشىسى Lexus كولىگىمەن سوقتىعىستى. قۇلاعان جۇرگىزۋشىنى اينالىپ وتپەك بولعان اۆتوبۋستىڭ استىندا قالعان جۇرگىزۋشىنىڭ جانساقتاۋ بولىمىندە جاتقانى ايتىلدى.
شىلدەنىڭ 3-ءى كۇنى الماتىنىڭ مەدەۋگە اپارار جولىندا موتوتسيكل مەن ۆەلوسيپەد سوقتىعىسىپ، ەكى ادامنىڭ اجال قۇشقانى حابارلاندى. جان اۋىرتار جول اپاتىنىڭ ۆيدەوسى الەۋمەتتىك جەلىدە تارادى.
«موتوتسيكل مەن ۆەلوسيپەدتىڭ سوقتىعىسۋى سالدارىنان ەكى كولىكتىڭ دە جۇرگىزۋشىسى قازا تاپتى. ساراپتامالار تاعايىندالدى»، – دەپ مالىمدەدىپوليتسەيلەر.
جول-كولىك وقيعالارىنىڭ سوڭعى جىلدارى ارتقانىن قاسىم-جومارت توقاەۆ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ كەڭەيتىلگەن القا ءماجىلىسىندە اشىق مالىمدەدى:
«سوڭعى ءۇش جىلدا جول-كولىك وقيعالارىنىڭ سانى 9 پايىزعا ءوستى. ونىڭ سالدارىنان 6,5 مىڭنان استام ازامات قازا تاۋىپ، 55 مىڭنان استامى جاراقات الدى. شىن مانىندە، ءبىز جىل سايىن ءىرى ەلدى مەكەندەردىڭ حالقىنان ايىرىلىپ وتىرمىز. بۇل – ەلىمىز ءۇشىن ناعىز قاسىرەت. ءبىز ادامداردىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعى ەڭ باستى قۇندىلىق ەكەنىن ۇنەمى ايتامىز. سوندىقتان جاعدايدى تۇزەۋ ءۇشىن جۇيەلى شارالار قابىلداۋ كەرەك. ەڭ الدىمەن، بارلىق ازاماتتىڭ نازارىن جول ءجۇرۋ ەرەجەلەرىن مۇلتىكسىز ساقتاۋعا اۋدارۋ كەرەك. ماسەلەن، جاياۋ جۇرگىنشىلەردىڭ كىناسىنەن تەك بيىلدىڭ وزىندە 164 جول-كولىك وقيعاسى بولىپ، سالدارىنان 24 ادام قازا تاپتى، 142 ادام جاراقات الدى. اپاتتاردىڭ كوپتىگى جول قاۋىپسىزدىگى دەڭگەيىنىڭ اۆتوموبيلدەر سانىنىڭ وسىمىنە ساي كەلمەيتىنىن كورسەتەدى. بۇل جول ينفراقۇرىلىمىنا دا، ونىڭ قاۋىپسىزدىگىنە جاۋاپ بەرەتىن قىزمەتتەردىڭ جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋعا دا قاتىستى. جۋىردا عانا ەلەكتر ساموكاتتارىن جانە باسقا دا جەكە كولىك قۇرالدارىن پايدالانۋ ءتارتىبىن رەتتەيتىن زاڭ قابىلداندى. ەندى كولىكتىڭ جاڭا تۇرلەرىن ءىس جۇزىندە قاۋىپسىز پايدالانۋدى قامتاماسىز ەتۋ ماڭىزدى،»- دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ.
كۇندەلىكتى جاڭالىقتار لەگىنە زەر سالا وتىرىپ، موتوتسيكل، سكۋتەر، ساموكات تىزگىندەگەن جاستار تاراپىنان بولعان جول-كولىك اپاتىنىڭ ارتقانىن بايقاۋ قيىن ەمەس.
نە جەتپەيدى؟
موتوتسيكل، سكۋتەر مەن ەلەكترلى ساموكات جۇرگىزۋشىلەرىنە قاتىستى زاڭنىڭ سولقىلداقتىعى كوپتەگەن پروبلەمالارعا جول اشىپ بەرىپ وتىر. ءبىز ءۇشىن دىتتەگەن جەرىنە جىلدام جەتۋدى ماقسات ەتكەندەرگە قاتىستى زاڭنامانى ءالى دە جەتىلدىرۋ قاجەت. بۇل جايىندا جۋرناليست ريشات اسقاربەكۇلى ءوز ءومىر تاجىريبەسىن ءسوز ەتە وتىرىپ، بىلاي دەيدى.
«بۇلاردى كۇنكورىس ءۇشىن ءجۇر دەپ ايايمىز. سوڭعى ۋاقىتتا ويقاستاپ، جول ءجۇرۋ ەرەجەسىنە باعىنبايتىن بولدى. كولىككە ارنالعان جولمەن جۇرەتىندەرى باعدارشامنىڭ قىزىل تۇسىنە دە قارامايدى. وعان دا كوز ۇيرەندى. ەندى ەركىنسىپ، جاياۋ جۇرگىنشىلەر جولىمەن دە جۇرە بەرۋدى ادەتكە اينالدىرىپتى. ءسىز بەن ءبىزدىڭ، بالاڭىزدىڭ ومىرىنە قاۋىپتى عوي. كەشە ساتباەۆ كوشەسىندە تروتۋارمەن اعىزىپ كەلە جاتقان مىنا كۋرەردى توقتاتۋعا ءماجبۇر بولدىم. تەلەفونىمداعى حابارلامانى وقۋ ءۇشىن ۇڭىلگەندە، سوعىپ كەتە جازدادى. قاشۋعا ارەكەت جاسادى»،- دەيدى ريشات اسقاربەكۇلى.
كەيىننەن جۋرناليست تە كۋرەر قىزمەتىن تاپ باسىپ، ناقتى كورسەتەتىن زاڭنامانىڭ جوق ەكەندىگىنە قىنجىلادى.
«پوليتسيا شاقىردىم. كەلدى. جول ءجۇرۋ ەرەجەسىندەجەڭىلموتورلى موتوتسيكل، موپەد، ەلەكتروسكۋتەرلەردىڭ تروتۋارمەن جۇرۋىنە شەكتەۋ جوق ەكەن. ونداي نورما بولماعان سوڭ، ارينە جازا دا جوق. اناۋ مەنەن كەشىرىم سۇراپ قۇتىلدى. پوليتسيا مەنەن قولحات الدى. بىلتىر سكۋتەر مىنگەن كۋرەردى اۆتوبۋس قاعىپ، ارتى داۋ بولعانى ەسىمىزدە»،- دەيدى جۋرناليست.
كولىكتىڭ ايناسىن سىندىرىپ، بۇيىرىنەن قاعۋدان قىمسىنبايتىندارعا قاتىستى وزبەكستان مەملەكەتى الدەقاشان ارنايى زاڭ قابىلداپ قويعان. وزبەك زاڭناماسىندا جىلدامدىقتى ەسكەرۋ ماسەلەسى ارنايى اتالادى.
شەتەلدەگى كوپتەگەن مەگاپوليستەردە موتوتسيكلدەر ءۇشىن ارنايى جولاق بار. بولاشاقتا جول اپاتىن الدىن الۋ امالدارىن ويلاستىرۋدى وسىنداي قاراپايىم قادامداردان باستاۋ قاجەت ەكەندىگى ۇعىنىقتى.
باسقالاردا قالاي؟
ميللياردتار مەكەنىنە اينالعان قىتايدىڭ گونكونگ قالاسى, گونكونگ-قىتاي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى شىناسىل امانجولوۆپەن تىلدەسۋ مۇمكىندىگى تۋدى. ول جاستار اراسىندا ەكى دوڭگەلەكتى كولىككە قۇمارتۋدىڭ سىرىن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق فاكتورمەن بايلانىستىرادى.
«مەن تۇراتىن قالادا 7.5 ملن ادام بار. الماتىدان 4 ەسە ۇلكەن دەيدى، بىراق قالا جاعالاۋدا ورنالاسقان، جەرىنىڭ كوبى تاۋ-تاستى. ويى مەن قىرى كوپ. سوندىقتان تۇرعىنداردىڭ كوبى ءبىر جەرگە، تىعىز شوعىرلانعان. كوشەلەر وتە تار. بىراق سوندا دا، 2 جىلدا بىردە ءبىر كولىك اپاتىن كورمەدىم. سەبەبى باسىم كوپشىلىگى مەترومەن جۇرەدى. موتوتسيكل، سكۋتەر تىزگىندەگەن جاستار مۇلدەم جوق. بايقاۋىمشا موپەدتىڭ سانى – ەلدىڭ ەكونوميكاسىمەن بايلانىستى. موتوتسيكل، سكۋتەر كوپ بولسا، ەكونوميكاسى جاقسى ەمەس دەگەن ءسوز. ويتكەنى موپەدتىڭ باسىم بولىگىن جۇرگىزەتىن - كۋرەرلەر، ال ولار كوپ بولسا, ەلدە باسقا جۇمىس كوزى جوق دەگەن ءسوز. گونكونگتا موپەد كوپ كورمەيسىڭ. جۇمىس ورىندار كوپ، سول ءۇشىن جەرگىلىكتى حالىقتان ەشكىم كۋرەر بولىپ ىستەمەيدى. ال بىرەن-ساران موپەدتى باسقا ەلدەن جۇمىس ءىزدەپ كەلگەندەر ايدايدى»,- دەيدى شىناسىل امانجولوۆ.
دارىگەر تاجىريبەسى نەنى كورسەتتى؟
ال مۇنداي كولىك تۇرلەرىءنىڭ جاستار دەنساۋلىعىنا زيان ەكەندىگىن دارىگەرلەر جوققا شىعارمايدى. الماتى قالالىق 9-ستانتسيا جەدەل-جاردەم دارىگەرءى سامات كەلدىباەۆ ونى بىلاي تىزبەلەگەن.
«جاستار كوبىنە كۇيبەك تىرلىكتىڭ قامىمەن «ەكى اياقتى كولىكءتى» تىزگىندەيدى. سۋىقتا دا، ىستىقتا دا جۇيىتكىپ جۇرگەنى. ولاردىڭ كوبى مۇنداي كولىكتەرگە ساي كيىنۋ مادەنيەتىن ەسكەرمەيدى. قاقاعان قىستا مۇنداي كولىك تۇرلەرىن ايداۋ بۋىن اۋرۋىنا، بەدەۋلىككە، ۇرىندىرۋى مۇمكىن. بۇل اۋرۋ تۇرلەرى باسقا پروبلەمالارعا ۇلاسىپ، ءومىر باقي ازاپقااينالادى»،-دەيدى سامات كەلىدباەۆ.
دارىگەر كەيبىرىنىڭ ءومىر بويىنا سال بولىپ قالۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ايتادى:
«موتوتسيكل, سكۋتەر, ەلەكترلى ساموكات سوڭعى ەكى ءۇش جىلدا قاتتى بەلەڭ الدى. ءوز تاجىريبەم بويىنشا ايتسام، جول اپاتىنا ۇشىراعانداردىڭ 50-60 پايىزى وسىنداي كولىكتەردەن بولادى. ءار كەزەكشىلىككە تۇسكەن سايىن جول اپاتىنىڭ اۋىر دەنە جاراقاتىن العان ءبىر ناۋقاستى جەتكىزىپ جاتامىز. قورعانىش باس كيىمى بولماعان سوڭ كوبىنە ميدىڭ شايقالۋى، دەنە جاراقاتتارى، اياق-قولدىڭ اشىق، جابىق سىنىقتارى، سىنىقتىڭ باسقا اۋىر تۇرلەرىمەن كەلەدى. كەيبىرىنە كۇردەلى وتا جاساۋعا تۋرا كەلەدءى، سال بولىپ قالاتىندار دا بار»،- دەيدى دارىگەر.
قازاقستاندا ۋرباندالۋ كورسەتكىشى كۇرت ارتىپ، قالالار اۋقىمدانىپ كەلەدى. جۇرتتىڭ جاپپاي قالاعا اعىلۋى، الەۋمەتتىك جاعدايداعى قايشىلىقتار، جاستاردىڭ ماتەريالدىق قاجەتتىلىكتەرىن «اپارۋ – الىپ بەرۋ» ارقىلى وتەۋدى ماقسات تۇتۋى جاڭا پروبلەمالارمەن ءبىزدى «وتاۋلاستىرادى».
داستان قاستاي
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
