قازىر بۇكىل قازاقستان اۋماعىندا رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق ءھام اۋداندىق رەسمي باسىلىمدار بۇقارالىق اقپارات قۇرالى رەتىندەگى نەگىزگى مىندەتىن ءتيىستى دارەجەدە اتقارا الماي وتىر. ويتكەنى، سوڭعى ون شاقتى جىل بەدەرىندە ەلىمىزدەگى جۋرناليستيكا سالاسى تولىق توقىراۋ ءداۋىرىن باستان كەشۋدە.
مۇنداي توقىراۋعا تاپ بولۋىمىزدىڭ باستى سەبەبى ينتەرنەت كەڭىستىگىندەگى الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ قارقىندى دامۋى بولعانىن جوققا شىعارا المايمىز. دەسە دە، ءداستۇرلى مەدياقۇرال گازەتتەردىڭ تىنىسىن اشۋدىڭ جولى جوق پا؟ وسى سۇراققا الەتىمىزشە جاۋاپ ىزدەپ كورسەك...
قازىر الەۋمەتتىك جەلى پايدالانۋشىلارىنىڭ ويناقى اقپارات تاراتۋعا، دەموكراتيالىق قوعام ۇدەرىسىنە ساي كەز-كەلگەن جەكە تۇلعانىڭ تسەنزۋراسىز ءوز ويىن ايتۋعا، ءتىپتى قوعامدىق رەزونانس تۋعىزۋعا مۇمكىندىگى بار. ال، ءداستۇرلى مەديا ويناقى اقپارات تاراتىپ، تسەنزۋراسىز وي ايتۋعا، ءسويتىپ قوعامدىق رەزونانس تۋعىزۋىنا نە كەدەرگى؟
ەلىمىزدىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق، قوعامدىق-مادەني ءومىرىنىڭ ايناسى سانالاتىن باسىلىمداردىڭ تىنىسىن قايتا اشۋ ارقىلى مەملەكەتتىك گازەتتەردى وقىلىمدى ەتۋگە بولماي ما؟ جىل سايىن مەملەكەتتەن ميللياردتاعان قارجى الاتىن باسىلىمداردى زامان كوشىنە ىلەستىرۋدىڭ توتە جولى قانداي؟ حالىققا دا، بيلىككە دە قاجەتتى كونتەنت تۋعىزۋعا نە كەدەرگى بولىپ وتىر؟ زامان اعىمىنا ساي جاڭاشىل باسىلىم جاساۋدىڭ جاڭا كونتسەپتسياسى قانداي بولماق كەرەك؟ پرەسس-رەليزدىك سيپاتتاعى ءولى ماتەريالداردى ءتىرى ماقالاعا اينالدىرۋدىڭ جولى جوق پا؟
ەلىمىزدەگى جوعالۋدىڭ الدىندا تۇرعان گازەتتەردى دامىتۋ ءۇشىن الدىمەن وسى سۇراقتارعا تولىق جاۋاپ بەرىلۋى كەرەك. سوندا عانا ازاماتتىق جۋرناليستيكا مەن رەسمي جۋرناليستيكا ءبىر-ءبىرىنىڭ الدىن وراماي، ەكى كۇشتىڭ اعىنى ءبىر ارناعا توعىسىپ، مەملەكەت يدەولوگياسىن دۇرىس ىرعاقتى جولمەن ناتيجەلى ناسيحاتتاۋعا جول اشىلادى.
ول ءۇشىن نە ىستەمەك كەرەك؟
جالقىدان – جالپىعا...
قازىر باسىلىمدار رەسمي ستيلدەگى، جالپىلاما نەگىزدەگى، ماداق-ماقتاۋ سارىنىنداعى ماتەريالداردى جاريالاۋمەن شەكتەلىپ وتىر. بۇل احمەت بايتۇرسىنۇلى ايتقان «گازەت حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى» دەگەن قاعيدادان الشاق كەتكەندىك. جالپىعا ايتىلعان ءسوز، سويلەم، وي جالقىعا ەشقاشان دا اسەر ەتە المايدى. سوندىقتان، مەملەكەت يدەولوگياسى باسىلىم بەتىندە ناسيحاتتالعاندا «جالقىدان – جالپىعا» دەگەن ءپرينتسيپتى باسشىلىققا الۋى كەرەك. رەسمي اقپارات، رەسمي ستاتيستيكا، رەسمي مالىمەتتەر، جالقىنىڭ فونىمەن عانا حالىققا ۇسىلىلۋى ءتيىس.
جالقى دەگەن ءبىر عانا – ادام. ادام – تۇلعا.
مىسالى، قازىرگى مەمقىزمەتكەردىڭ باسىلىمعا بەرگەن كەز-كەلگەن ءبىر سۇحباتىن الايىق. ول جەردە الدىن-الا دايىندالعان سۇراق، ول سۇراققا رەسمي دەرەكتى سىقاستىرا بەرگەن رەسمي جاۋاپتان باسقا ەشتەڭە وقىمايسىز. بۇل ماتەريالدى سولعىنداتىپ، ونى ەشكىم دە وقىمايتىن حالگە تۇسىرەدى.
سۇحبات الۋشى كەيىپكەردىڭ (سۇحبات بەرۋشىنىڭ) ادامدىق كەلبەتىن، ومىرلىك ۇستانىمىن، تۇلعا رەتىندەگى دۇنيەتانىمىن اشۋعا مۇلدە تالپىنىس جاسامايدى. ەگەر ماقالانى دايىنداۋشى جۋرناليست ءبىر كۇن بويى كەيىپكەرىمەن بىرگە جۇرسە، ونىڭ قىم-قۋىت جۇمىسىنىڭ قيىندىعىن سەزىنسە، جۇمىس ىستەۋ ءستيلىن كوزبەن كورىپ، زەرتتەۋگە مۇمكىندىك السا، ءتىلشىنىڭ دايىنداعان كونتەنتى كەز-كەلگەن وقىرمانعا قىزىق بولار ەدى. سول جالقى كەيىپكەردىڭ، ياعني سۇحبات بەرۋشىنىڭ ادامدىق كەلبەتى، ىسكەرلىگى ارقىلى ماسەلەن وبلىستىق اكىمدىكتىڭ جۇمىسىنىڭ قالاي ءجۇرىپ جاتقانىن جالپى حالىققا شىنايى جەتكىزۋگە بولار ەدى
تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن تاعى ءبىر مىسال ايتالىق. ءبىر جۇمىسسىز ادام كاسىپ اشتى دەلىك. ول ادام تۇلعا رەتىندە كاسىبىنىڭ سىرىن، حالىققا تيگىزىپ وتىرعان پايداسىن، وسى جولداعى قيىندىقتار مەن كەدەرگىلەردى قالاي جەڭگەنىن، مەملەكەتتىڭ بيزنەستى ىنتالاندىرۋ باعدارلاماسىنا قالاي ىلىككەنىن تارقاتىپ ايتىپ بەرەدى. الگى ماقالانىڭ تۇيىنىندە ءدال وسى ادام سياقتى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە مەملەكەتتەن قانشا كاسىپكەردىڭ قارجىلاندىرىلعانى، يا باسقا دا رەسمي ستاتيستيكالاردى جاريالاۋعا بولادى. جالقىنى مىسال ەتە وتىرىپ، جالپىعا ورتاق كونتەنت ۇسىنۋ دەگەن وسى.
حالىقتىق پروبلەمالاردى كوتەرۋ جايى
ەل-جۇرت، حالىق، بۇقارا بولعان جەردە ءتۇرلى پروبلەمالار كەزدەسەدى. ول اۋىز سۋ، جول، كوممۋنالدىق قىزمەتتەر، ءالدىنىڭ السىزگە الىمجەتتىگى، ەل ىشىندەگى ءتۇرلى زاڭسىزدىق، كەيبىر جاعدايدا بۇقارانىڭ قۇقىنىڭ قورعالماي، ءۇنىنىڭ ەستىلمەي قالۋى سياقتى پروبلەمالار بولۋى مۇمكىن. ونى جازۋ، ۋشىققان احۋالدى شەشۋدىڭ جولىن ىزدەۋ، ماسەلە كوتەرۋشى بۇقارا وكىلى مەن سوعان جاۋاپتى ورگاننىڭ ورتاسىندا التىن-كوپىرگە اينالۋ الدىمەن رەسمي باسىلىمداردىڭ ماقساتى بولۋى ءتيىس. ياعني، ءتۇرلى سىننان ءدال ۋاعىندا ناتيجە شىعارىپ، پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ايتقان «ەستيتىن ۇكىمەت» يدەياسىنىڭ شىنايى جۇزەگە اسىرۋشى ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىك گازەتتەر بولۋعا مىندەتتى.
قازىر وبلىستىق باسىلىمدار «بارلىعى دەرلىك» پروبلەما كوتەرۋ دەگەن نەگىزگى مىندەتىنەن «بوساتىلعان». سول ءۇشىن دە ازاماتتىق جۋرناليستيكا وكىلدەرى پروبلەما كوتەرىپ، قوعامدىق رەزونانس تۋعىزىپ، ونى رەسمي ورگاندار شەشىپ، ناتيجەسىندە حالىققا قىزمەت ەتكەن مەمورگاننىڭ ەڭبەگى ەكىنشى پلانعا ىسىرىلىپ، سول پروبلەمانى كوتەرۋشى ازاماتتىق جۋرناليستيكانىڭ وكىلى بارلىق ابىرويدى ەنشىلەپ كەتىپ جاتىر. بۇل «بلوگەر-باتىر بولماسا، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر مىندەتىن دۇرىس اتقارمايدى» دەگەن سىڭارجاق پىكىردىڭ بەلەڭ الۋىنا سەپتەسۋدە. حالىق سول ءۇشىن دە بلوگەرلەرگە جۇگىنىپ، شۋ شىعارعاندى، جالپى قوعامنىڭ ايعايىمەن پروبلەماسىن شەشكىزگەندى قۇپ كورەدى. مەملەكەتتىڭ، يا وبلىس بيۋدجەتىنەن قارجىلاندىرىلاتىن باسىلىم حالىقتىڭ ماسەلەسىن كوتەرىپ، وعان ءتيىستى ورگان رەاكتسيا تانىتىپ، ماسەلەنى ايعاي-شۋسىز شەشسە، جەكە بلوگەردىڭ باتىرعا اينالۋ ءۇردىسى سايابىرسىپ، مەملەكەتتىك باسىلىمنىڭ قىزمەتى ءوز دەڭگەيىنە كوتەرىلەر ەدى. سوندىقتان، گازەت العاشقى بەتىنەن-اق قات-قات پروبلەامالارعا ورىن بەرۋ ارقىلى ەلىمىزدەگى ءتۇرلى سالانىڭ سەرگەك جۇمىس ىستەۋىنە ىقپال ەتۋگە ءتيىس دەپ بىلەمىز.
بۇگىنگى تاڭدا حالىقتىڭ پىكىرى مەن بيلىكتىڭ كوزقاراسى تالاسقا ءتۇسىپ قالعان كەزدە، مەملەكەتتىك باق-تا بيلىكتىڭ مۇددەسىن ءتۇسىندىرۋ ءىسى سولعىن شىعىپ جاتادى. ياعني، تەك ماقتاۋ-ماداقپەن كۇن كورگەن باسىلىمنىڭ ۇنىمەن ەشكىمنىڭ دە، ءتىپتى سول وڭىردە قىزمەت ەتەتىن مەمقىزمەتكەردىڭ ءوزى ساناسقىسى كەلمەيدى. سوندىقتان، باسىلىم بەتىنە حالىقتىڭ دا، بيلىكتىڭ دە پىكىرىنە تەڭ ورىن بەرىپ، وڭىرلەردىڭ يدەولوگيا جۇمىسىن شيراتۋعا بولادى. بۇل جايت وبلىستىق دەڭگەيدەگى ءتۇرلى باسقارمالار، اۋدان اكىمدەرى، باسقا دا مەملەكەتتىك مەكەمەلەر گازەتتىڭ سىنىنا قالماۋ ءۇشىن دە جۇمىس قارقىنىن ارتتىرۋىنا سەپتىگىن تيگىزەر ەدى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وبلىستاعى كۇردەلى پروبلەمالار مەن وقيعالاردىڭ ورتاسىندا مەملەكەتتىك باسىلىمداردىڭ ءتىلشىسى دە ەڭ الدىمەن جەتۋى كەرەك. سول جەردەن ناق، شىنايى اقپارات تاراتىپ، باسىلىم مىندەتىن ادال اتقارۋى ءتيىس.
شارالاردىڭ شىرماۋى...
بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەتتىك باسىلىمداردىڭ وقىلىمدى بولماۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى بار. گازەتتەر وڭىردە ءوتىپ جاتقان ءتۇرلى شارالاردىڭ شىرماۋىندا قالىپ، سونى ءولى ماقالالارمەن «ناسيحاتتاۋدىڭ» اياسىنان شىعا الماي كەلەدى. ۋاقىتى ءوتىپ كەتكەن الدەبىر شارا، وعان كەلگەن قوناقتار، مەرەكەلىك-كوڭىل كۇي، عىلىمي كونفەرەنتسيا، جيىن-تويلاردىڭ ەسەپتىك جازبالارى، ت.ب اقپاراتتاردى وقىرمان ەشقاشان دا كادەسىنە جاراتقان ەمەس. مۇنداي شارا اقپارات ستيلىندە جۇگىرتپە جاڭالىقپەن گازەتتىڭ سايتىندا جەدەل جاريالانىپ، اقپارات تۇتىنۋشىنىڭ جاڭالىقتى دەر كەزىندە ءبىلۋ قۇقىن ساقتاۋ كەرەك. ينتەرنەتتە جاريالانعان، ءۇش كۇن بۇرىن ءوتىپ كەتكەن شاراعا ءتورتىنشى كۇنى گازەت بەتىنەن ورىن بەرۋگە بولمايدى. ياعني، شارالار شىرماۋى ىعىسىپ، ونىڭ ورنىن ساراپتامالىق، زەرتتەۋ، رەپورتاجدىق ماتەريالدار باسۋى ءتيىس.
قازىر وبلىستىق گازەتتەر ءار اۋداننان وسىنداي «ءوتتى، كەتتى» جاڭالىق جيناۋمەن، سول «ءوتتى، كەتتى» جاڭالىقپەن وبلىستىڭ بۇكىل وڭىرلەرىن قامتىپ وتىرمىز، وسىلاي اقپاراتتىق ساياساتتى جۇرگىزىپ جاتىرمىز دەۋمەن كۇن كورۋدە... بۇل ءۇردىس جۋرناليستيكانىڭ شىعارماشىلىق تۇرعىدان كەمەلدەنۋىنە كەدەرگى بولىپ وتىر.
سوندىقتان، ينتەرنەت سايتتار دامىپ، اقپارات الۋ جىلدامدىعى قارقىن العان داۋىردە گازەت بەتىندە ۋاقىتى ءوتىپ، ماڭىزىن جوعالتقان جاڭالىقتى جاريالاۋ – زامان كوشىنەن قالۋ. قازىر اقپاراتقا دەگەن كوزقاراس مۇلدەم باسقا فورماعا اۋىسىپ جاتىر. سوندىقتان جىلدام اقپارات تاراتۋ، وتكەن وقيعالارمەن دەر كەزىندە حالىقتى قۇلاقتاندىرۋ مىندەتى گازەت سايتىنىڭ ەنشىسىنە بەرىلۋى كەرەك.
پرەسس-رەليزدىك ماقالالار
قازىر مەملەكەتىمىزدەگى ءار سالا، ءار مەكەمە ءوز جۇمىستارىن ناسيحاتتاۋ ءۇشىن ءباسپاسوز پاراعىن (پرەسس-رەليز) دايىندايدى. سول پرەسس-رەليزدىك ماتىندەر ءسال عانا رەداكتسيالانىپ، باستاپقى كۇيىن وزگەرتپەستەن گازەت بەتىندە جاريالاي سالۋ بەلەڭ الدى. راس، پرەسس-رەليز دەگەن جاريالاۋعا بولادى دەگەن اقپاراتتاردىڭ جيىنتىعى. سول جيىنتىق اقپاراتتىڭ ءبارىن سىقاستىرىپ، گازەت بەتىنە كوشىرە سالۋ باسىلىمنىڭ باعىن اشپايدى. وبلىستىق باسىلىم تىلشىلەرى ونداي ماتىندەردى، پرەسس-رەليزدەردى قولىنا العان سوڭ، اقپارات جىبەرۋشى تاراپپەن بايلانىسقا شىعىپ، ءماتىندى دامىتىپ، ويناقى فورمامەن، قىزىقتى ماقالا ەتىپ قايتا دايارلاۋى كەرەك. بولماسا، مىنەزسىز ماقالا وقىلمايدى، وقىلماعان دۇنيەمەن يدەولوگيالىق جۇمىستار جۇرمەيدى.
«نە ىستەمەك كەرەك؟» نەمەسە يدەيا قازانى تۋرالى...
ارينە، ايتا بەرسەك، مۇنداي پروبلەمالار شاش-ەتەكتەن. مەملەكەتتى باق-تى جانداندىرۋ ءۇشىن نە ىستەمەك كەرەك؟
مەنىڭشە، گازەتتەر باعىتىنا وزگەرتۋ ەنگىزىپ، بىرىنشىدەن جاڭا يدەيالاردىڭ قازانىنا اينالۋى كەرەك. ەل ىشىندەگى سالا ماماندارىنىڭ، عالىم، ونەرتاپقىش، بيزنەسمەن، يا بەلسەندى بۇقارانىڭ حالىقتىق جوبالارىن، ياعني جاڭا يدەيالارىن گازەت بەتىندە ۇزدىكسىز جاريالاۋى قاجەت. قازىر ءار ادامنىڭ باسىندا سان ءتۇرلى يدەيا بار. ونىڭ دەنى ارمان سيپاتىندا عانا قالىپ، اقپاراتتىق قولداۋ بولماعاننان كەيىن ىسكە اسپاي قالۋدا. مىسالى، شوپىق شوكيننىڭ ىلە وزەنىن بوگەپ، ەنەرگيا ءوندىرۋ جوباسىن دىنمۇحاممەد قوناەۆ وقىپ شىعىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە قاپشاعاي كولى پايدا بولدى. بۇگىنگى تاڭدا وبلىس ورتالىعىنا اينالعان قوناەۆ قالاسىنىڭ نەگىزى قالاندى. گازەت كۇندەلىكتى ۋاقىتى ءوتىپ كەتكەن اقپاراتتار شىرماۋىنان بوساپ، وسىنداي ادامزات بالاسىنىڭ يگىلىگىنە جارايتىن يدەيالاردى ناسيحاتتاۋ جولىنا ءتۇسۋى ءتيىس. وبلىستىق گازەت عىلىمي جۇمىستار، يننوۆاتسيا جاڭالىقتار، زاماناۋي يدەيالاردى وقىلىمدى ماقالاعا اينالدىرىپ، ەل يگىلىگىنە ۇسىنا السا، وقىرماندى ءماجبۇرلى تۇردە گازەتكە جازدىرۋ دەرتىنەن دە قۇتىلۋعا بولار ەدى.
وقىرمانمەن بايلانىس
گازەتتەردىڭ وقىلماۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى باسىلىمنىڭ وقىرماندارمەن بايلانىس ءداستۇرىنىڭ ءۇزىلىپ قالۋىنان. وقىرمان نەنى قالايدى، گازەت بەتىنەن نەنى وقىعىسى كەلەدى؟ بۇعان سوڭعى جىلدارى مۇلدەم ءمان بەرىلمەي كەلەدى. گازەت جانىنان قوسىمشالار شىعارۋ، وقىرمانداردىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە قاراي قاجەتتى كونتەنت ءوندىرۋ، وقىرمانعا حات جىبەرۋ، ودان قايتا حات الىپ، ەل ىشىنەن اۆتورلار تارتۋ، ول اۆتورلاردىڭ جاڭاشىل يدەياسىنا قولداۋ كورسەتۋ باستى نازارعا شىعۋ كەرەك. وقىرمانمەن بايلانىستىڭ بولماۋى دالاعا سويلەۋمەن تەڭ دۇنيە.
كادرلار تاپشىلىعى
باسىلىمداردىڭ توقىراۋعا ءتۇسۋىنىڭ باستى سەبەپتەرلىڭ ءبىرى – جۋرناليستيكانىڭ ءمان-ماڭىزىن جان-تانىمەن سەزىنە الاتىن كادرلاردىڭ جوقتىعى.
كادرلاردى ىزدەۋ، بار كادرلاردى رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردان تاجىيبەدەن وتكىزۋ، جۋرناليستيكانىڭ قازانىندا قايناعان مامانداردىڭ ماستەر-كلاستارىن وتكىزۋ، گازەت كادرلارىن مىقتى ماماندارعا شاكىرت ەتىپ، ءتالىمىن الۋ جۇمىستارى ءجۇرۋى كەرەك. مەملەكەتتىك باسىلىمدار ەلىمىزدەگى جۋرناليست كادرلاردى ناقتى تاجىريبەمەن دايىندايتىن ينستيتۋت دارگەيىنە كوتەرىلمەي، وقىرماندى قاناعاتتاندىراتىن باسىلىم جاساۋ مۇمكىن ەمەس. ۋنيۆەرسيتەتتى جاڭا تامامداعان جاس مامانداردى قىزمەتكە شاقىرىپ، ولارعا تاجىريبەلى مامانداردى ۇستاز ەتىپ، بۇل كەدەرگىنى جويۋعا بولادى.
ءتۇيىن
ماقالادا گازەتتەردىڭ زامان كوشىنە ىلەسە الماي وتىرعانىنىڭ باستى بىرنەشە سەبەبى اتالدى.
ولار:
- جالپىلاما ماقالالاردى جويۋ;
- حالىقتىڭ پروبلەماسىن كوتەرۋ;
- «شارالار شىرماۋىندا قالماۋ;
- پرەسس-رەليزدىك ءولى ماقالالار جاريالاماۋ;
- يدەيا قازانىنا اينالۋ;
- وقىرمانمەن بايلانىس ورناتۋ;
- كادر تاپشىلىعىن شەشۋ.
وسى باستى جەتى پروبلەمانى شەشۋدىڭ توتە جولىن سالانىڭ ارنايى ماماندارىمەن بىرىگىپ تابۋعا ءتيىسپىز! ايتپەسە، گازەت-جۋرنالعا دەگەن قوعام كوزقاراسىن وزگەرتۋ مۇمكىن ەمەس.
قانات بىرلىكۇلى
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
