اباي وبلىسىندا 9 ماۋسىم كۇنى باستالعان ورمان ءورتى ءالى باسىلار ەمەس. 14 ادام قازا تاۋىپ،پرەزيدەنت توقاەۆ 12 ماۋسىمدى قارالى كۇن جاريالاعاننان كەيىن تاعى ءبىر ادام ءىز-ءتۇسسىز جوعالعانى بەلگىلى بولدى. توتەنشە جاعدايلار ءمينيسترى بىلتىرعى قوستانايداعى ورمان ورتىنەن نەگە ساباق المادى؟ سونداي-اق ۇكىمەت ءورت ءسوندىرۋ تەحنيكالارىن زامان تالابىنا ساي نەگە جاڭارتپايدى؟ وسى تۋرالى استانادان سەمەيگە ارنايى بارعان مءاجىلىس دەپۋتاتى ماقسات تولىقبايدان سۇراپ كوردىم.
«اكىمدىك پەن مينيسترلىك اراسىندا الگوريتم جوق»
– سەنبى كۇنى استانادان سەمەيگە جولعا شىعىپ ەدىڭىزدەر. قازىر قايداسىزدار?
– سەنبى كۇنى بيلەت بولماي استانادان سەمەيگە بىردەن جولعا شىقتىق. كەشە سەمەيدە بولىپ، بۇگىن استاناعا كەلدىك.
– اباي وبلىسىنداعى ورمان ءورتىن كوزبەن كورىپ كەلدىڭىزدەر. ءوڭىرگە بارعان كەزدە نە بايقادىڭىزدار?
– ەڭ ءبىرىنشى ءبىز ەۆاكۋاتسيالانىپ جاتقان ازاماتتاردىڭ جاعدايىمەن تانىستىق. ويتكەنى ءبىز قۇر-قول بارماي ارنايى كومەگىمىزدى اپاردىق. ودان كەيىن ءورتتىڭ وشاعىنا باردىق.
جالپى, مىنا نارسەنى انىق ايتۋىمىز كەرەك; قۇزىرلى ورىندار اراسىندا ءبىزدى ورعا جىعاتىن ەسەپ ءۇشىن ەسەپ بەرۋ سەكىلدى كوزبوياۋشىلىق جانە ءوزارا ۇيلەسىمدىلىكتىڭ جوقتىعى كوزگە كورىنىپ تۇردى. اكىمدىك نەگە جاۋاپ بەرەدى، مينيسترلىك نەگە جاۋاپ بەرەدى؟ قاراپ وتىرساق,اكىمدىك پەن مينيسترلىكتىڭ اراسىندا ورتاق الگوريتمدىك جۇمىس جوق. ءورتتىڭ ورشۋىنە وسى سەبەپ بولدى.
قاراعايدىڭ بيىكتىگى 25-30 مەتر بولادى. ول جانعاندا اعاشتان اعاشقا، توعايدان توعايعا سەكىرىپ جانادى ەكەن. ول جەرگە قانشا ءورت ءسوندىرۋ كولىگىن اپارساڭ دا ونىڭ شلانگاسى ونى سوندىرۋگە جەتپەيدى. باقىلاۋعا 14 ورمانشىنى جىبەرگەن ەكەن. ونىڭ قولىنان نە كەلەدى؟ قولدارىندا تۇك جوق. ءتىپتى كەيبىرەۋلەر وزدەرىنىڭ كولىگىمەن بارىپتى دەپ جاتىر. ەڭ الدىمەن ءورتتىڭ اۋماعىن انىقتاۋ ءۇشىن درون ۇشىرىپ كورۋ كەرەك ەدى. ولار وزدەرى دە جاعدايدى تولىق بىلمەي وتىر عوي. سول سەبەپتى قورشاۋدىڭ ىشىندە قالىپ قويعان.
قاراعاي مايلى بولعاندىقتان بەنزين سياقتى جانادى. ءبىز 500 مەتەر, ءبىر شاقىرىم جەردە تۇرساق تا باسىمىز اينالىپ، كوزىمىزدى اشا الماي قالدىق. مىسالى ءۇشىن ءورت سوندىرۋشىلەر تۇنشىعىپ قالدى. ولار ءورتتىڭ ىشىنە بارىپ، 1-2 ساعات حابارسىز قالدى. ولارمەن ۇنەمى بايلانىس ورناتىپ وتىرۋ كەرەك قوي. ارتىنان بارىپ ءبىر-اق ىزدەۋگە شىقتى.
جوعارى جاققا دا دەر كەزىندە اقپارات جەتپەگەن. ورتەنىپ جاتقان اۋماقتان 1953-1960 جىلداردان قالعان, ناقتىراق ايتسام مەنىڭ اكەمنەن كارىتەحنيكالاردى كوردىك. بۇرىنعى «ۋرال», «زيل» سياقتى ءورت ءسوندىرۋ كولىكتەرى تۇر. كءورشى مەملەكەتتەردە مۇراجايدا تۇراتىن كولىكتەر عوي. تەحنيكالار جاڭارتىلماعان، ەسكى.
بىلتىر دا سەمەيدىڭ ورمانى ورتەنىپ ەدى. اكىمنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى بولسا، ماسەلەنى جوعارى جاققا ايتۋ كەرەك ەدى. جوعارى جاقتان اقشا بولمەي جاتسا، «قارجى بولمەي جاتىر» دەپ دابىل قاعۋ كەرەك ەدى. ەڭ بولماسادەپۋتاتتارعا حابارلاسىپ، «وسى ماسەلەنى كوتەرسەڭىزدەر. بيۋدجەتتەن اقشا ءبولىپ بەرسەڭىزدەر» دەپ شىرىلدايتىن ادام جوق. الدىن-الا «ەرتەڭ ورمان ورتەنسە ماعان رەنجىمەڭدەر» دەپ ايتسا, ەلدىڭ الدىندا ارى دا تازا بولار ەدى عوي. ءبىر-بىرىنە سىلتەپ، جالعان ەسەپ بەرۋدىڭ نە قاجەتى بار?
ەكولوگيا ءمينيسترىنىڭ «ورمان ورتىنە ساقاداي سايمىز» دەپ ەسەپ بەرگەنى الەۋمەتتىك جەلىدە تالقىلانىپ جاتىر. ارىستا جارىلىس بولعاننان كەيىن تەكسەرە باستادى، ورمان ورتىنەن كەيىن تاعى قيمىلداپ جاتىرمىز. سوندا بىزدە پرەزيدەنت قانا ايتۋ كەرەك پە؟ ەندى دەر كەزىندە قيمىلداماعانداردى جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋىمىز كەرەك.
– يلين وتستاۆكاعا كەتتى، وبلىس اكىمى ۇرانحاەۆقا پرەزيدەنت سوگىس بەردى. وسى شارالار جەتكىلىكتى دەپ ويلايسىز با?
– قازىر ونداي ماسەلە كوتەرىلىپ جاتىر. قازىر كىمدى جازالايمىز دەپ داۋرىعىپ جاتىرمىز. مۇنىڭ بارلىعىنا ينفراقۇرىلىمى جاڭارماعان، كەڭەستىڭ كەزەڭدەن باستاپ تەحنيكاسى جاڭارماعان 30 جىلدىق جۇيە كءىءنالى. اتالعان سالاعا بولىنگەن اقشانى جەپ قويعان جەمقورلاردىڭ كىناسى بار. ەكىباستۇز بەن ريددەردەگى جاعداي – 30 جىلدان بەرى كەلە جاتقان ماسەلەنىڭ سالدارى. بۇل الداعى ۋاقىتتا دا جالعاسا بەرەدى. ءبىز مۇنداي جاعدايدا نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ قازىر ءبىرىنشى كەزەكتە بيلىكتىڭ بارلىق تارماقتارى، سونىڭ ىشىندە ۇكىمەت ناقتى شارا قابىلداۋى كەرەك. ءبىرىنشى كەزەكتە تاجىريبەسى مول، كاسىبي دەڭگەيى جوعارى ناعىز مەملەكەتشىل ازاماتتاردى جاۋاپتى قىزمەتكە تارتۋىمىز كەرەك. وكسفورد پەن كەمبريدجءدى بىتىرگەندەردى ەمەس، جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا الاتىن، تاباندى ادامدار كەرەك. جاڭا ادامدارسىز تەكتونيكالىق وزگەرىستەردى جاساي المايمىز. قازىر ءبىر ءمينيستردى اكەپ قويساڭ ونىمەن ءىس بىتپەيدى. سوندىقتان ءبىز الداعى ۋاقىتتا بۇل ماسەلەنى كوتەرەمىز.
ورمانشىلاردىڭ جالاقىسى وتە تومەن. بۇل تۋرالى دا تالقىلانىپ، شەشىم قابىلدانۋى كەرەك.
«ءبارىن دە كوزبەن بارۋ ءۇشىن باردىق»
– الەۋمەتتىك جەلىدە 4-5 دەپۋتاتتىڭ استانادان سەمەيگە شىققاندارىڭىزدى جازدىڭىزدار. بىراق كەيبىر ادامدار «دەپۋتاتتار ءورت بولعان جەرگە نە ءۇشءىن بارا جاتىر?» دەپ سىنادى. جالپى دەپۋتاتتار سەمەيگە بارسا دا, بارماسا دا سىنايدى. بۇل نەنىڭ بەلگىسى؟
– مەندە وسى نارسەنى تۇسىنبەيمىن. بارماساق «بارمادى» دەيدى، ال بارساق تاعى سىنايدى. ول جەرگە ەندى مەن ءورت ءسوندىرۋ ءۇشىن بارعان جوقپىن عوي. تەحنيكالاردى جاڭالاۋ ءۇشىن جاعدايدى كوزبەن كورىپ، دەپۋتاتتىق ساۋال جولداۋىمىز كەرەك. زاپاستاعى قارجى جەتپەسە، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن اقشا ءبولدىرۋ كەرەك. قانداي كومەك كەرەك، حالىقتى قايدا ورنالاستىردى، اۋىلدا قالعان مال اش قالىپ قويعان جوق پا دەگەن مىڭ سان ماسەلەنى كوزبەن كورۋ كەرەك ەمەس پە؟ ءبىز وسىنىڭ ءبارىن كوزبەن كورۋ ءۇشىن باردىق قوي. ءبىزدىڭ بارعانىمىزدى بۇرا تارتىپ جاتقان ادامدار بار. كەشە مۇنايشىلارمەن امانداسۋعا بارعاندا «بۇلار نەگە كەلدى؟» دەدى. سوندا ءبىز نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ تۇسىنبەيسىڭ. بارماساق, «نەگە بارمادىڭدار؟ ەڭ بولماسا ءبىر دەپۋتات بارۋعا جارامادىڭدار؟» دەپ ايتادى. ال بارساڭ «نەگە باردىڭ؟» دەيدى.
– مۇنىڭ سەبەبى بۇقارا حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسىندا ۇلكەن سىنا بار ەكەنىن كورسەتپەي مە؟
– ەندى بيلىككە دەگەن حالىق تاراپىنان سەنىم كرەديتى ازايىپ كەتتى عوي. قازىر بىراق پارلامەنتكە دەگەن كوزقاراس تۇزەلىپ كەلە جاتىر. بايقاساڭىزدار, كوپ نارسە كوتەرىپ جاتىرمىز. قازىر «ايتاسىڭدار، ايتاسىڭدار، بىراق نە شەشىلىپ جاتىر؟» دەيدى. بۇرىنعىداي ايتپايسىڭدار دەپ جاتقان جوق. وسىلاي دەپۋتاتتار تاباندىلىق تانىتۋى كەرەك. پارلامەنتتىك تىڭداۋ وتكىزىپ، وسى ماسەلەنى كۇن تارتىبىنە قويۋ كەرەك. سوندىقتان بۇل جەردەگى ماسەلە ۇكىمەتكە عانا ەمەس، پارلامەنتكە دە بايلانىستى.
– سۇحباتىڭىزعا راحمەت.
سەرىك جولداسباي
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
