Asharshylyq náýbeti pen qýǵyn-súrgin zulmaty tutas eldi shaıqaltyp, teńseltip ótti. Qurdymǵa ketkender, joqtaýsyz ótkender, súıekteri ár qıyrda qalǵandar týraly qansha aıtsaq ta, shyndyq ay. Sondaı áýlettiń urpaqtary «Adyrna» ulttyq portalynda da kezdesedi. Syryn aıtqandar bar, aıtpaı ishine jıyp qalǵandar bar. Bireýdi aıttyń dep sógýge, aıtpadyń dep aıyptaýǵa kelmeıdi. Ár áýlet keshken azap - bolashaqqa sabaq. «Adyrnadaǵy» áriptester de uly tragedııanyń bir bólshegi retinde bilgenderin ortaǵa salady.
ARMAN ÁÝBÁKIR: AShARShYLYQTY KÓRGEN HALYQTYŃ URPAǴY JEMQORLYQQA BEIIM BE?
Meniń arǵy naǵashy atam (naǵashy atamnyń ákesi) Sydyǵaly baı adam bolǵan eken. Myńǵyrǵan maly bar. Repressııaǵa ushyraǵan. At basyndaı altyny bolypty. Ol kezde baı kisiler at basyndaı altyn ustaıdy eken. Sondaı jazylmaǵan dástúr bolǵanǵa uqsaıdy. Qýdalanatyny belgili bolǵan soń Sydyǵaly babamyz Rysbaı atamyzdy ózimen birge jetelep alyp baryp, altyndy elsiz dalaǵa jasyryp kómipti. Sydyǵaly babamyz jer aıdalyp, sońynan atylyp ketken tárizdi. Sol ustalyp ketkennen keıin qaıda, qashan opat bolǵanyn da eshkim bilmeıdi, tek aman qalmaǵany anyq.
Keıinirek zaman tynyshtala bastaǵanda Rysbaı atamyz álgi altyndy izdep, ákesimen birge kómgen jerdi qazady. Biraq tappaıdy. Aınalasyn da qaldyrmaı izdep, kóp ýaqyt joǵaltady. Múlde taba almaıdy. “Altyn kóshedi” degen sóz bar. “Kóship ketken bolar” dep naǵashy atamyz ben anamyz áńgimelesip otyrǵanyn talaı qulaǵym shaldy. Bári de múmkin. Taǵy bir kúdikteri bar edi. “Jermen aınalysatyn kárister taýyp alǵan sııaqty”. Sebebi, káristerdiń ishindegi bir otbasy kúrt baıyp ketken. Munyń bári tek kúmán, kúdik qana. Naqtysyn eshkim bilmeıdi.
Rysbaı atamyz da óte eńbekqor boldy. Qudaı qosqan qosaǵy Sara apamyzdan erte aırylyp qalsa da, júıeli eńbektiń arqasynda mal-jan jınap, óz jaǵdaıyn jasap aldy. Biraq qaıtys bolǵan soń eńbekke beıim bolmaı ósken uldary ata murasyn ustap tura almady.
“Ákeniń maly balaǵa mal bolmaıdy” degen ras eken. Naǵashylardyń aýylynda Sydyǵaly babamyzdyń jasyryp ketken at basyndaı altynyń taýyp alsaq qoı dep armandaıtyndar áli de bar kórinedi.
Ákem jaǵynan óz týystarymnyń kóbi Almatyda turady. Azbyz. Seldirep qalǵanbyz. Az bolǵan soń da alys aǵaıyndarmen de aralasamyz. Sebebi ne? Sebebi, sol baıaǵy repressııa, jandaıshaptardyń ujymdastyrýy. Atalarymyz Qaraǵandy oblysynyń Buǵyly-Taǵyly taýynyń baýraıynda turǵan eken. Bizdiń áýlet 1928 jyly jappaı tárkileýge ushyraǵan. Ol jaqta maldan basqa kásip joq. Barynan aırylǵan Áýbákir atamyz Shoqpar stanııasyna kóship barǵan. Sonda Kúlıá ájemizben otaý qurǵan. Parovoz aıdap, sony kásip etken. II dúnıejúzilik soǵys jyldary atamyz urys dalasyna qajetti júkterdi jetkizetin parovoz júrgizýshisi bolǵanyn, nebir qaýipti sátterdi bastan keshkenin ákem marqum aıtyp otyrýshy edi.
Qýǵyn-súrgin, Asharshylyq jyldary búkil týǵan-týystar bet-betimen kóshken. Shetel asqandary da jeterlik. Bizdiń aǵaıyndar bir aýyl bolyp Qyrǵyzstanda turady degendi estigenmin. Kórip otyrǵanymyzdaı, bul otarlaýdyń saldary qazaqtyń árbir otbasyǵa óz salqynyn, zardabyn tıgizgen.
Qaımaqtarymyzdy jappaı atý jazasyna kesip bir joıdy, Asharshylyq arqyly ulttyq genoıdke ushyratty. Munyń bári bizdiń ultymyzdyń damýyn ondaǵan emes, júzdegen jyldarǵa keri shegindirdi desek, artyq aıtqanymyz emes.
Asharshylyqty bastan keshken halyqtyń urpaǵy jemqorlyqqa beıim, kózi toımaıdy, ashtyq túpsanasynda qalyp qoıǵan, qatygezdik adam boıyndaǵy jyrtqyshtyq qasıetterdi oıatady, qazir nebir sumdyqtardy estip jaǵa ustaımyz. Qala berdi, qazaqtardyń kóbi baspanasyz qańǵyp júr. Olar damý úshin emes, bir kúndi bir kúnge jalǵaý úshin, tirshilik úshin kúresip ómir súredi. Al qalyptasyp qoıǵan ózge ulttar tek damýdyń qamyna belsene kirisip ketkeli qashan?!
Degenmen, ult úshin óz bastaryn báıgege tikken Alash qaıratkerleri bolmaǵanda áli kúnge Táýelsizdiktiń de ne ekenin bilmes pe edik. Azattyǵymyz úshin sol arystardyń rýhynyń aldynda sheksiz qaryzdarmyz. Barlyq uly babalarymyzdyń rýzyna taǵzym etemiz!
Búgin Almatydaǵy qýǵyn-súrgin qurbandarynyń eskertkishine “Adyrna” ulttyq portalynyń ujymy bolyp baryp, taǵzym ettik. Kók týymyzdy jelbiretip, Alash arystarynyń portretterin alyp shyqtyq, qurmet kórsetip gúl shoqtaryn qoıdyq. Biz babalar erligin máńgilikke umytpaımyz!
SERIK JOLDASBAI: ATALARYMYZDY QYRǴYZ AǴAIYNDAR AShTYQTAN QUTQARYP QALDY
Atam Joldasbaı men ájem Zıba 1932 jyldyń náýbetinde Jambyl oblysyna qarasty Talas aýdanynan qyrǵyz eline baryp aman qalypty. Ájemniń aıtýynsha, keıbir adamdar qundaqtaǵy balasyn sýǵa aǵyzyp tastap ketýge májbúr bolǵan kórinedi.
Alaıda atam men ájem qundaqtaǵy Ábıirbek kókemizdi sýǵa aǵyzbaı, qyrǵyz jerine ózderimen alyp barypty. Asharshylyq óz týǵan balasyn sýǵa aǵyzýǵa deıin májbúr etkenin qazir oılaýdyń ózi qorqynyshty. Biraq el arasynda budan da ótken sumdyqtar boldy.
Shyny kerek, kópshiligimiz Asharshylyqtyń zulmatyn túsine bermeımiz. Zulmatty jan júregimizben seziný úshin kórkem jáne derekti fılmder túsirilýi kerek. Sondaı-aq Úkimet Asharshylyqty halyqaralyq deńgeıde genoıd dep tanýy qajet. Bul jumystardy aldaǵy ýaqytta jasap, joǵymyzdy túgendeımiz degen senimdemin.
Al men óz basym Joldasbaı atam men Zıba ájem sııaqty myńdaǵan qazaqty ashtyqtan aman alyp qalǵan qyrǵyz halqyna alǵys aıtamyn. Eger qyrǵyz halqy sol kezde qazaqqa qaraılaspaǵanda bálkim, biz bul dúnıeniń jaryǵyn kórmes pe edik. Sondyqtan da qazaq pen qyrǵyzdyń arasyndaǵy keıbir daýǵa bola aıyr qalpaqty aǵaıynnyń jaqsylyǵyn umytyp ketýge bolmaıdy dep oılaımyn.
Meniń atam men ájem sııaqty myńdaǵan qazaqty qyrǵyzdar ashtyqtan qutqaryp qaldy. Qazir olardyń urpaqtary mıllıonnan asyp ketken shyǵar. Áıteýir Ábıirbek kókemnen Saǵyndyq, Saǵyndyqtan Talshyn, Tomırıs jáne Aıbar esimdi ul qyz qaldy.
