بۇگىن – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى. بۇل كۇن 1997 جىلدان باستاپ سول كەزدەگى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن رەسمي تۇردە اتالىپ وتىلەدى.
الايدا اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ سوۆەت وداعى ىدىراماي تۇرىپ باستالعان. 1992 جىلى اشارشىلىق اپاتىنا 60 جىل تولىپ، سول كەزدە ازا كۇنى رەتىندە اتالىپ، ەسكە الۋ شارالارى وتەدى. وتىزىنشى جىلدارعى ناۋبەت پەن زۇلماتتا قازا تاپقاندار سانىن سول كەزدەگى ءباسپاسوز 4 ملن دەپ كورسەتكەن. قازاق حالقىنىڭ ەلەۋلى بولىگى، ونىڭ ىشىندە ءسۇت بەتىنە شىعار ەليتاسىنا قارسى ۇيىمداستىرىلعان ساياسي رەپرەسسياعا قازىر 90 جىلدان اسىپ وتىر. سەكسەنىنشى جىلداردىڭ سوڭى -توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىنداعى الاش ارىستارىنىڭ اقتالۋى ساياسي جاڭعىرۋ مەن ۇلتتىق كەلبەتتى ايقىنداۋدىڭ باسى ءتارىزدى كورىنگەن. الايدا سوۆەت يمپەرياسىنىڭ قانقۇيلى ساياساتى ادامداردىڭ ساناسىنان بىردەن وشە قويعان جوق.
الايدا اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن زەرتتەۋ ەش ۋاقىتتا توقتاپ قالماق ەمەس.
سوڭعى جىلدارى، 2020 جىلى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ ءۇشىن پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ باستاماسىمەن مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلدى. مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ باستى مىندەتى – كەڭەستىك كەزەڭدەگى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ بارلىق ساناتىنا قاتىستى تاريحي ادىلەتتىلىكتى تولىق قالپىنا كەلتىرۋ.
2022 جىلى مەملەكەتتىك كوميسسيا جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تاريحىنا ارنالعان ماتەريالدار مەن قۇجاتتاردىڭ 31 تومدىق جيناعى جارىق كوردى. كىتاپتار حح عاسىردىڭ 20-50 جىلدارىنداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ءتۇرلى ساناتتارىنا قاتىستى بۇرىن جاريالانباعان ارحيۆ قۇجاتتارى مەن ماتەريالدارىنان قۇرالعان. دەگەنمەن، بۇگىندە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى تولىق اقتالدى ما دەگەن سۇراققا تولىمدى جاۋاپ بولماي تۇر.
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور زاۋرەش ساقتاعانوۆانىڭ ايتۋىنشا، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى ءالى دە تولىقتاي زەرتتەلمەدى. دەگەنمەن، تولىق اقتالۋ ءۇشىن ۋاقىت قاجەت. ايتۋىنشا، تاريح اسىعىستىقتى كوتەرمەيدى.
«بۇگىنگى كۇنى تاريحشىلار ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ اقتالماي قالعان دەرەكتەر قورىن جاساۋمەن اينالىسۋدا. قۇجاتتاردى زەردەلەگەننەن كەيىن عالىمدار قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ تولىق بەينەسىن قالپىنا كەلتىرەدى جانە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ قازاقستاندىق بىرىڭعاي رەسپۋبليكالىق دەرەكتەر بازاسى قۇرىلادى دەپ سەنەمىز. رەباليتاتسيا اقتاۋ شارالارى تەز جۇرگىزە سالاتىن ءبىر رەتتىك پروتسەسس ەمەس. مۇنداي ماتەريالداردى دايىنداۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر ۋاقىت قاجەت. جالپى، سوڭعى 80 جىلداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ پروتسەسىن 5 كەزەڭگە ءبولىپ كورسەتۋگە بولادى:
- رەابليتاتسيا كەزەڭى – 1953-1960 جىلدار;
- رەابليتاتسيانىڭ ەكىنشى كەزەڭى – 1989-1990 جىلدار;
- ءۇشىنشى كەزەڭ – 1993-1998 جىلدار;
- ءتورتىنشى كەزەڭ – 2000-2014 جىلدار;
- بەسىنشى كەزەڭ – 2020 جىلدان باستاپ.
1989 جىلى نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اندرەي ساحاروۆتىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن قۇرىلعان «مەموريال» ۇيىمى سوۆەت كەزەڭىندەگى رەپرەسسيالاردى كوپتەپ اشكەرەلەدى. «مەموريالدىڭ» اقپاراتى بويىنشا، 1954-1965 جىلدار ارالىعىندا 500 مىڭعا جۋىق ادام اقتالدى. 1960-1978 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاندا 7112 ازامات اقتالدى،-» دەيدى زاۋرەش ساقتاعانوۆا.
ونىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى تاڭدا عالىمدار ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ اقتالماعان ساناتتارىن انىقتاپ، ولاردى اقتاۋ جولدارى مەن شارالارىن قاراستىرۋدا. وسى ۋاقىتقا دەيىن اقتالماي كەلگەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ قازاقستاندىقتاردىڭ ەلەكتروندى بازاسى جاسالۋدا. عالىمدار مەن زاڭگەرلەردىڭ جاساعان تۇجىرىمدارى نەگىزىندە ارنايى مۇراعاتتار مەن مەملەكەتتىك مۇراعاتتار قورىنداعى قۇپياسى جوق ماتەريالداردى قوسىمشا زەردەلەۋ، مۇراعات قۇجاتتارىن قۇپياسىزداندىرۋ جۇمىستارى اياقتالادى دەپ سەنەمىن. بىراق بۇل جۇمىس ءبىر رەتتىك ناۋقان بولماۋى كەرەك جانە بولمايدى دا دەپ ويلايمىن. بۇل جىلدار بويى جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ جۇمىسى. ويتكەنى تاريح اسىعىستىق پەن ءماجبۇرلى پروتسەستەردى ۇناتپايدى»، - دەيدى زاۋرەش ساقتاعانوۆا.
بۇگىن - ناقاقتان كەتكەندەردىڭ ارۋاعى الدىندا مىڭ مارتەبە باس ءيىپ تاعزىم ەتەتىن كۇن. رەپرەسسيا، اشارشىلىق، زۇلمات پەن ناۋبەت – وسىنىڭ ءبارىنىڭ وبالى سوۆەت مەملەكەتىنىڭ موينىندا، سول كەزدەگى جەتەكشى قىزىل پارتيانىڭ موينىندا...
دانا نۇرمۇحانبەت
”ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
